Егемендік шеруі 1988 1991 жылдары КСРО мен РСФСР құрамындағы одақтас республикалар мен автономиялардың мемлекеттік егеме

Егемендік шеруі — 1988-1991 жылдары КСРО мен РСФСР құрамындағы одақтас республикалар мен автономиялардың мемлекеттік егемендік туралы декларацияларды қабылдау процесі. Терминнің авторы-РСФСР Халық депутаты Петр Зорин.

Егемендік шеруі

→ Армения Әзірбайжан КСР→ Әзербайжан Белорус КСР→ Беларусь → Эстония Грузин КСР→ Грузия Қазақ КСР→ Қазақстан Қырғыз КСР→ Қырғызстан Латвия КСР→ Латвия Литва КСР→→ Литва Молдава КСР→ Молдова РКФСР→ Ресей Тәжік КСР→ Тәжікстан Түрікмен КСР→ Түрікменстан Украин КСР→ Украина Өзбек КСР→ Өзбекстан Өзін-өзі жариялаған мемлекеттер: Абхазия (1992–қазіргі уақыт) Таулы Қарабақ Республикасы (1991–2023) Шешенстан (1991–2000) Қырым Республикасы (1992; 2014) Ғағауызстан (1990–1995) Қарақалпақстан (1992–1993) Нахшыван (1990–1993) Оңтүстік Осетия (1992–қазіргі уақыт) Татарстан (1992–1994) Транснистрия (1990–қазіргі уақыт)

"Егемендік шеруі" республикалардың Конституциялары мен заңдарының одақтық заңдардан басымдығын рәсімдеді. Нәтижесінде КСРО-ның құқықтық жүйесінің жойылуы және жаңа мемлекеттердің нақты құрылуы болды. "Егемендік шеруінің" себебі республикалық элиталардың жаңа егеменді мемлекеттер құруға деген ұмтылысы болды. Бұл процесс бастапқыда "КСРО-ны жаңарту" деп аталды, бірақ заң мен саясат тұрғысынан қайшылықты болды.

Егемендік туралы декларациялардың қабылдануымен жаңа мемлекеттердің Конституциясы басталды. "Егемендік шеруі" КСРО-ның ыдырауының негізгі факторларының біріне айналды.

Одақ деңгейіндегі " егемендік шеруі "территория мен биліктің бөлінуімен қатар жүрді, нәтижесінде одақтас органдардың" заңдар соғысы "мен" билік параличі " пайда болды. Одақтас органдардың бұл процесті нормативтік-құқықтық актілермен тежеу әрекеттері, билік бұйрықтары орындалмады. Ел аумағының бөлінуіне байланысты оларды жүзеге асырудың бірыңғай одақтық кеңістігі болмады. Нәтижесінде "заңдар соғысы" одақтас заңдардың жеңілуіне әкелді. Іс жүзінде басқарылмайтын одақтас билікті жою процесі 1991 жылдың желтоқсанына дейін, КСРО өмір сүруін тоқтатқанға дейін жалғасты.

Біртұтас саяси, әскери-стратегиялық, экономикалық және құқықтық кеңістікті жоюға алып келген 1922 жылғы одақтық шарт. РСФСР-дегі автономиялық республикалардың "егемендік шеруінің" нәтижесі РСФСР құрамындағы барлық дерлік автономиялық және әкімшілік-аумақтық құрылымдардың "егемендігі" болды. Осылайша, " егемендік шеруі "Ресей Федерациясының өзінде" ұлттық мемлекеттердің " құрылысын бастады.

Алғышарттары

Бұрынғы "Қызыл желкендер" пионерлік лагеріндегі одақтас республикалардың елтаңбалары, Ягодное ауылы, Самара облысы

1922 жылы Кеңес Одағы құрылғаннан бері оның Одақтас республикаларын құрған егеменді мемлекеттер болып саналды. Олардың әрқайсысына КСРО құрамынан шығу құқығы бекітілді, бірақ заңнамада бұл процедураны реттейтін құқықтық нормалар болмады.

Ресми түрде одақтас республикалар шет мемлекеттермен халықаралық қатынастарға түсуге, халықаралық ұйымдардың қызметіне қатысуға құқылы болды; мысалы, Ялта конференциясында қол жеткізілген уағдаластықтардың нәтижелері бойынша Беларусь және Украина КСР-нің БҰҰ-да өз өкілдері болды, ал 1944-1946 жылдары қағаз жүзінде тіпті одақтастардан бөлек болды.өздерінің қарулы күштері. Шын мәнінде, бір партиялық жүйе кезінде КОКП Орталық Комитетінің Саяси Бюросы бастаған орталықта барлық маңызды саяси және экономикалық шешімдер қабылданды. Республикалар ішіндегі республикалар мен автономиялар ұлттық қағидат бойынша ұйымдастырылды. Ең ірі Республика болған РСФСР іс жүзінде КСРО құрылғанға дейін республикааралық басшылықты жүзеге асырды, ал оның құрылуымен Ресей билігі автоматты түрде одақтас болды. Болашақта РСФСР-де коммунистік партияның жеке филиалы болған жоқ, оның хатшылары басқа республикаларда салыстырмалы тәуелсіздікке ие болды, РСФСР-дегі бірқатар министрліктер мен мекемелер де болмады, тек одақтық деңгейде болды.

КСРО ыдырауы

КСРО - ның ыдырауы оның соңғы сатып алуларынан басталды-Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Молотов-Риббентроп пактісі мен Ялта келісімдері нәтижесінде қосылған Балтық елдерінің аумақтарынан. Балтық елдері, әсіресе Эстония мен Литва, Кеңес республикаларының орталықтан тепкіш қозғалысынан алда болды.

1988 жылы 17 маусымда Мәскеудегі КОКП XIX партия конференциясында Эстония КСР Коммунистік партиясының делегациясы КСРО-дағы қоғамдық, саяси және экономикалық өмірдің барлық салаларында өкілеттіктерді бөлу және оларды республикалық билікке беру туралы ұсыныс жасады (қараңыз) билікті орталықсыздандыру).

16 қарашада Эстония КСР Жоғарғы Кеңесі Эстония КСРО-ның Мемлекеттік Егемендігі туралы Декларация қабылдады, ол республикалық заңнаманың одақтас заңдардан үстемдігін белгіледі.

1989 жылы 26 мамырда егемендік туралы Декларацияны Литва КСР Жоғарғы Кеңесі, ал 1989 жылы 28 шілдеде Латвия КСР Жоғарғы кеңесі қабылдады.

1989 жылы 23 қыркүйекте Әзірбайжан КСР Жоғарғы Кеңесі Егемендік туралы Декларацияны қабылдады.

Өзінің толық тәуелсіздігін жариялаған алғашқы территория 1990 жылы қаңтарда Бакуге Кеңес әскерлерінің кіруіне жауап ретінде КСРО-дан кететінін жариялаған Нахичеван АССР болды.

1990 жылы 11 наурызда Литва Республикасының Жоғарғы Кеңесі 1938 жылғы 12 мамырдағы Литва конституциясының күшін қалпына келтіру туралы жариялады.

Литва КСРО-дан кететінін жариялаған алғашқы одақтас республика болды.

1990 жылы 12 маусымда РСФСР Халық депутаттарының съезі РСФСР-дің Мемлекеттік Егемендігі туралы Декларация қабылдады, онда одақтасқа қатысты Ресей заңнамасының Үстемдігі қарастырылды. 1990 жылдың желтоқсанына қарай егемендік туралы декларацияны КСРО-ның барлық одақтас республикаларының Жоғарғы кеңестері қабылдады.

МКҚК тамыз путчына дейін 5 одақтас республика (Литва, Латвия, Эстония, Армения және Грузия) өздерінің тәуелсіздігі туралы, болжамды жаңа одаққа (ССГ) кіруден бас тарту және Тәуелсіздікке көшу туралы — тек біреуі (Молдова) біржақты тәртіппен жариялады.

Референдум бүкіл Грузия аумағында өтті, оның ішінде Аджара автономиялық республикасы, Абхазия Автономиялық Республикасы және Оңтүстік Осетия автономиялық облысы, Грузия тәуелсіздігін барлық автономиялық бірліктер қолдады (Грузия тәуелсіздігін қалпына келтіру туралы Референдум), Молдавия аумағында жарияланған Приднестровье Молдавия Республикасы және Гагаузия сәйкесінше Молдавия тәуелсіздігін мойындамайтындығын және КСРО Одағының құрамында қалғысы келетіндігін жариялады.

Жаңа шындыққа сүйене отырып, 1990 жылы желтоқсанда КСРО президенті М.С. Горбачев жаңартылған Одақ шартының жобасын ұсынды. Оны КСРО Халық депутаттарының IV съезі қолдады.

1991 жылдың көктем-жазында новоогарев процесі деп аталатын жұмыс тобы жұмсақ, орталықтандырылмаған Федерация ретінде жаңа одақ — кеңестік егеменді Республикалар Одағын құру жобасын жасады. 20 тамызға жоспарланған жаңа Одақтық шартқа қол қоюды МКЧП-ның тамыз айындағы путчесі және М.С. Горбачевті КСРО президенті қызметінен босату әрекеті бұзды, содан кейін қалған одақтас республикалардың барлығы дерлік тәуелсіздік жариялады, сонымен қатар бірнеше автономиялық құрылымдар (Ресей, Грузия, Молдова құрамында).

1991 жылы 18 тамызда КСРО президенті Михаил Горбачев Мкчп мүшелерінің санкциясымен Фороста үй қамағына алынды.

ГКЧП сәтсіздікке ұшырағаннан кейін жаңа одақтық келісім бойынша жұмыс жалғасты, бірақ қазір бұл Конфедерация ретінде егеменді мемлекеттер Одағын құру туралы болды. Ресей басшылығының шешуші ұстанымының арқасында Форостан Астанаға оралған Горбачев біртіндеп РСФСР президенті Б. Н.Ельцинге және басқа одақтас республикалардың басшыларына ауысқан басқару тетіктерін жоғалта бастады.

6 қыркүйекте КСРО Мемлекеттік Кеңесі КСРО құрамынан үш Балтық Республикасының: Латвия, Литва және Эстонияның шығуын заңды түрде мойындады.

14 Қарашада 27 одақтас республикалардың (Ресей, Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан, Өзбекстан) 7 — тараулары мен КСРО президенті Михаил Горбачев ССГ-егемен мемлекеттер Одағын құру туралы шарт жасасу ниеті туралы мәлімдеме жасады. 1991 жылы 27 маусымда дайындалған келісімшарт жобасы жарияланды. 1991 ж., бірақ бір күн бұрын, 1991 ж. 8 желтоқсанда КСР Одағының (РСФСР, Украина, Беларусь) үш құрылтайшы Республикасының басшылары Беловеж келісіміне қол қойды, оны тарату және Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын мемлекетаралық ұйым ретінде құру туралы, оған 21 желтоқсанда Алматыда тағы 8 Республика қосылды.

Тәуелсіздік жариялаған автономды құрылымдар әлемдік қоғамдастықтың мойындауына ие болмады. Абхазия мен Оңтүстік Осетия 2008 жылдан кейін ішінара халықаралық тануға қол жеткізді, Таулы Қарабақ республикасы мен Приднестровье Молдова Республикасы толығымен танылмаған мемлекеттер болып қала береді.

КСРО-ның ыдырауы кезінде тәуелсіздік жариялаған 4 автономия кейіннен жойылды:

1994 жылы Федеративті келісімге қол қойған Татарстан, бұл оның Ресей Федерациясының заңнамасымен қақтығысын аяқтады
Шешен Республикасы Ичкерия, екі шешен соғысы кезінде 1994-2000 жылдары Ресей Федерациясының құрамына қайта қосылды
Гагаузия, 1994 жылы Гагаузияның автономды аумақтық құрылуы ретінде Молдавия құрамына бейбіт түрде қайта қосылды
1993 жылы Өзбекстан құрамына кіру туралы шартқа қол қойған Қарақалпақстан.

Одақтас республикалардың егемендігі туралы декларацияларды қабылдау және олардың КСРО дан шығу хронологиясы

Толық мақаласы: КСРО ыдырауы

Республика	Егемендікті жариялау	Атын өзгерту	КСРО құрамынан шығу туралы жариялау	КСРО тарапынан тәуелсіздікті тану
	16 қараша 1988	8 мамыр 1990 жыл: Эстония	8 мамыр 1990	6 қыркүйек 1991
Литва КСР	26 мамыр 1989	11 наурыз 1990 жыл: Литва	11 наурыз 1990	6 қыркүйек 1991
Латвия КСР	28 шілде 1989	4 мамыр 1990 жыл: Латвия	4 мамыр 1990	6 қыркүйек 1991
Әзірбайжан КСР	23 қыркүйек 1989	5 ақпан 1991 жыл: Әзербайжан	30 тамыз 1991	26 желтоқсан 1991
Грузин КСР	26 мамыр 1990	14 қараша 1990 жыл: Грузия	9 сәуір 1991	26 желтоқсан 1991
РКФСР	12 маусым 1990	25 желтоқсан 1991 жыл: Ресей	8 желтоқсан 1991	26 желтоқсан 1991
Өзбек КСР	20 маусым 1990	31 тамыз 1991 жыл: Өзбекстан	31 тамыз 1991	26 желтоқсан 1991
Молдава КСР	23 маусым 1990	23 мамыр 1991 жыл: Молдова	27 тамыз 1991	26 желтоқсан 1991
Украин КСР	16 шілде 1990	24 тамыз 1991 жыл: Украина	24 тамыз 1991	26 желтоқсан 1991
Белорус КСР	27 шілде 1990	19 қыркүйек 1991 жыл: Беларусь	25 тамыз 1991	26 желтоқсан 1991
Түрікмен КСР	22 тамыз 1990	27 қазан 1991 жыл: Түрікменстан	27 қазан 1991	26 желтоқсан 1991
	—	23 тамыз 1990 жыл: Армения	23 тамыз 1990	26 желтоқсан 1991
Тәжік КСР	24 тамыз 1990	31 тамыз 1991 жыл: Тәжікстан	9 қыркүйек 1991	26 желтоқсан 1991
Қазақ КСР	25 қазан 1990	10 желтоқсан 1991 жыл: Қазақстан	16 желтоқсан 1991	26 желтоқсан 1991
Қырғыз КСР	15 желтоқсан 1990	5 ақпан 1991 жыл: Қырғызстан	31 тамыз 1991	26 желтоқсан 1991

КСРО-ның ыдырау процесіне қарсы тұру әрекеттері

Толық мақаласы: Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы

1990 жылы 3 желтоқсанда КСРО Жоғарғы Кеңесі КСРО президенті М.С. Горбачев ұсынған жаңа одақтық келісім жобасының тұжырымдамасын қолдады.

1990 жылы 24 желтоқсанда КСРО Халық депутаттарының IV Съезінің депутаттары КСРО-ны кез-келген ұлттың адам құқықтары мен бостандықтары толық қамтамасыз етілетін тең құқылы егемен республикалардың жаңартылған федерациясы ретінде сақтауды қажет деп санады. Сол күні М.С. Горбачевтің бастамасы мен талабы бойынша съезде тең құқылы егемен Кеңестік Социалистік Республикалар федерациясы ретінде жаңартылған Одақты сақтау туралы Бүкілодақтық референдум өткізу туралы қаулы қабылданды.

1991 жылы 17 наурызда референдум өтті, онда алты республиканың (Литва, Эстония, Латвия, Молдова, Грузия, Армения) халқын қоспағанда, азаматтардың көпшілігі КСРО-ны сақтау және жаңарту үшін дауыс берді, онда жоғарғы билік референдум өткізуден бас тартты, өйткені олар бұрын тәуелсіздік немесе тәуелсіздікке көшу туралы жариялады.

Референдум тұжырымдамасы негізінде жұмыс тобы 1991 жылдың көктем — жазында жаңа одақ — кеңестік егеменді Республикалар Одағын (КСРО, КСРО Одағы, егеменді мемлекеттер одағы) жұмсақ, орталықтандырылмаған Федерация ретінде құру жобасын әзірледі.

"Егеменді мемлекеттер одағы туралы шарттың" соңғы редакциясы 15 тамызда жарық көрді. Жаңа Шартта: "одақ құратын мемлекеттер саяси биліктің толықтығына ие, өздерінің ұлттық-мемлекеттік құрылымын, билік және басқару органдарының жүйесін дербес анықтайды, олар өз өкілеттіктерінің бір бөлігін ЕО шартына қатысушы басқа мемлекеттерге бере алады", — делінген. Жаңа одақтың мүшелері бұрынғы КСРО-ның он бес одақтас республикаларының тоғызы болуы керек еді: м. с. Горбачев 1991 жылы 3 тамызда теледидарлық үндеуде, 20 тамызда жаңа Одақтық шартқа Беларусь, Қазақстан, РСФСР, Тәжікстан және Өзбекстан қол қоюы керек еді, ал күзде оларға Әзірбайжан, Қырғызстан, Украина және Түрікменстан қосылуы мүмкін.

Жаңа Одақтық шартқа қол қою МКЧП-ның тамыз айындағы путчымен және М.С. Горбачевті КСРО президенті қызметінен шеттету әрекетімен бұзылды, содан кейін бірден қалған одақтас республикалардың барлығы дерлік тәуелсіздік жариялады, сонымен қатар бірнеше автономиялық құрылымдар (Ресей, Грузия, Молдова құрамында).

ГКЧП сәтсіздікке ұшырағаннан кейін жаңа одақтық келісім бойынша жұмыс жалғасты, бірақ қазір бұл Конфедерация ретінде егеменді мемлекеттер Одағын құру туралы болды.

6 қыркүйекте КСРО Мемлекеттік Кеңесі "одақтас республиканың КСРО-дан шығуына байланысты мәселелерді шешу тәртібі туралы" КСРО заңын бұза отырып, үш Балтық Республикасының (Латвия, Литва және Эстония) КСРО Одағынан шығуын мойындады.

14 қарашада он екі одақтас республикалардың (Ресей, Беларусь, Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан, Өзбекстан) жетеуінің басшылары мен КСРО президенті Михаил Горбачев ССГ құру туралы шарт жасасу ниеті туралы мәлімдеме жасады.

Желтоқсан айының басында Ресей, Беларусь, Тәжікстан, Қырғызстан және Қазақстаннан басқа барлық республикаларда Тәуелсіздік туралы референдумдар өтті. Оның ішінде 1 желтоқсанда Украинада Тәуелсіздік туралы референдум өтті, оған қатысушылар (Қырымды қоса алғанда) 1991 жылғы 24 тамыздағы Украинаның тәуелсіздігін жариялау актісін қолдады. Борис Ельцин бірден Украинаның тәуелсіздігін мойындау туралы мәлімдеме жасады, ал бірнеше күннен кейін Горбачевпен кездесуден кейін ССГ перспективаларын талқылау үшін "Украинасыз одақ шарты барлық мағынасын жоғалтады"деп мәлімдеді. Сондай-ақ, Ельцин АҚШ президенті Бушқа мойындағандай, Ресей жаңа одаққа келіспеді, өйткені онда жеті республиканың тек екеуі "славян", ал қалғандары "мұсылман"болар еді.

8 желтоқсанда КСРО Одағының (РСФСР, Украина, Беларусь) үш құрылтайшы Республикасының басшылары оны тарату және Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру туралы Беловеж келісіміне қол қойды, оған 21 желтоқсанда тағы сегіз Республика қосылды. КСРО-ның ыдырауы осылайша ресми түрде расталды.

1992 жылы сәуірде Ресей Федерациясы Халық депутаттарының VI съезі Беловеж келісімін ратификациялаудан және РСФСР Конституциясының мәтінінен КСРО Конституциясы мен заңдары туралы ескертуді алып тастаудан үш рет бас тартты.

Дереккөздер

Декларация Верховного Совета Эстонской Советской Социалистической Республики О суверенитете Эстонской ССР.(қолжетпейтін сілтеме)
Дереккөз қатесі: Жарамсыз <ref> тегі; no text was provided for refs named estonia2
Постановление от 6 сентября 1991 № 1-ГС «О признании независимости Эстонской Республики»
Дереккөз қатесі: Жарамсыз <ref> тегі; no text was provided for refs named автоссылка12
Постановление от 6 сентября 1991 № 3-ГС «О признании независимости Литовской Республики»
1989 год. Хроника событий. Басты дереккөзінен мұрағатталған 28 тамыз 2016.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 8 тамыз 2015.
Декларация «О государственном суверенитете Латвии» Мұрағатталған 24 қазанның 2016 жылы.. Принята ВС Латвийской ССР 28 июля 1989 г. // Ведомости Верховного Совета и правительства Латвийской ССР. 1989. № 32. Ст. 452.
Постановление от 6 сентября 1991 № 2-ГС «О признании независимости Латвийской Республики»
Дереккөз қатесі: Жарамсыз <ref> тегі; no text was provided for refs named автоссылка22
Декларация Верховного Совета Азербайджанской Республики О восстановлении государственной независимости Азербайджанской Республики
Декларация Совета Республик Верховного Совета СССР от 26 декабря 1991 № 142-Н
«Горбачев будет английской королевой» — Ельцин против Горбачева, Горбачев против Ельцина.(қолжетпейтін сілтеме)
События 1990 года | История новой России.(қолжетпейтін сілтеме)
На пути к «Беловежью»: «парад суверенитетов» и ложь Ельцина | KM.RU.(қолжетпейтін сілтеме)
Декларация о государственном суверенитете Российской Советской Федеративной Социалистической Республики.(қолжетпейтін сілтеме)
ДЕКЛАРАЦИЯ О СУВЕРЕНИТЕТЕ.(қолжетпейтін сілтеме)
Закон Республики Узбекистан ОБ ОСНОВАХ ГОСУДАРСТВЕННОЙ НЕЗАВИСИМОСТИ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН.(қолжетпейтін сілтеме)
Декларация о суверенитете Советской Социалистической Республики Молдова.(қолжетпейтін сілтеме)
Декларація про державний суверенітет України | від 16.07.1990 № 55-XII.(қолжетпейтін сілтеме)
ДЕКЛАРАЦИЯ Верховного Совета Белорусской Советской Социалистической Республики О ГОСУДАРСТВЕННОМ СУВЕРЕНИТЕТЕ БЕЛОРУССКОЙ СОВЕТСКОЙ СОЦИАЛИСТИЧЕСКОЙ РЕСПУБЛИКИ.(қолжетпейтін сілтеме)
ДЕКЛАРАЦИЯ о государственном суверенитете Туркменской Советской Социалистической Республики.(қолжетпейтін сілтеме)
КОНСТИТУЦИОННЫЙ ЗАКОН ТУРКМЕНИСТАНА О НЕЗАВИСИМОСТИ И ОСНОВАХ ГОСУДАРСТВЕННОГО УСТРОЙСТВА ТУРКМЕНИСТАНА
ДЕКЛАРАЦИЯ О ГОСУДАРСТВЕННОМ СУВЕРЕНИТЕТЕ ТАДЖИКСК0Й СОВЕТСКОЙ СОЦИАЛИСТИЧЕСКОЙ РЕСПУБЛИКИ.(қолжетпейтін сілтеме)
Постановление Верховного Совета Республики Таджикистан от 9 сентября 1991 г. № 392 «О провозглашении государственной независимости Республики Таджикистан».(қолжетпейтін сілтеме)
ДЕКЛАРАЦИЯ о государственном суверенитете Казахской Советской Социалистической Республики
Конституционный закон Республики Казахстан от 16 декабря 1991 года № 1007-XII «О государственной независимости Республики Казахстан».(қолжетпейтін сілтеме)
ДЕКЛАРАЦИЯ О ГОСУДАРСТВЕННОМ СУВЕРЕНИТЕТЕ РЕСПУБЛИКИ КЫРГЫЗСТАН.(қолжетпейтін сілтеме)
Декларация ВС РК от 31 августа 1991 года № 578-XII «О государственной независимости Республики Кыргызстан».(қолжетпейтін сілтеме)

[1] Декларация Верховного Совета Эстонской Советской Социалистической Республики О суверенитете Эстонской ССР.(қолжетпейтін сілтеме)

[estonia2-2] Дереккөз қатесі: Жарамсыз <ref> тегі; no text was provided for refs named estonia2

[3] Постановление от 6 сентября 1991 № 1-ГС «О признании независимости Эстонской Республики»

[автоссылка12-4] Дереккөз қатесі: Жарамсыз <ref> тегі; no text was provided for refs named автоссылка12

[5] Постановление от 6 сентября 1991 № 3-ГС «О признании независимости Литовской Республики»

[6] 1989 год. Хроника событий. Басты дереккөзінен мұрағатталған 28 тамыз 2016.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 8 тамыз 2015.

[7] Декларация «О государственном суверенитете Латвии» Мұрағатталған 24 қазанның 2016 жылы.. Принята ВС Латвийской ССР 28 июля 1989 г. // Ведомости Верховного Совета и правительства Латвийской ССР. 1989. № 32. Ст. 452.

[8] Постановление от 6 сентября 1991 № 2-ГС «О признании независимости Латвийской Республики»

[автоссылка22-9] Дереккөз қатесі: Жарамсыз <ref> тегі; no text was provided for refs named автоссылка22

[10] Декларация Верховного Совета Азербайджанской Республики О восстановлении государственной независимости Азербайджанской Республики

[end2-11] Декларация Совета Республик Верховного Совета СССР от 26 декабря 1991 № 142-Н

[12] «Горбачев будет английской королевой» — Ельцин против Горбачева, Горбачев против Ельцина.(қолжетпейтін сілтеме)

[13] События 1990 года | История новой России.(қолжетпейтін сілтеме)

[14] На пути к «Беловежью»: «парад суверенитетов» и ложь Ельцина | KM.RU.(қолжетпейтін сілтеме)

[15] Декларация о государственном суверенитете Российской Советской Федеративной Социалистической Республики.(қолжетпейтін сілтеме)

[16] ДЕКЛАРАЦИЯ О СУВЕРЕНИТЕТЕ.(қолжетпейтін сілтеме)

[lex.uz2-17] Закон Республики Узбекистан ОБ ОСНОВАХ ГОСУДАРСТВЕННОЙ НЕЗАВИСИМОСТИ РЕСПУБЛИКИ УЗБЕКИСТАН.(қолжетпейтін сілтеме)

[18] Декларация о суверенитете Советской Социалистической Республики Молдова.(қолжетпейтін сілтеме)

[19] Декларація про державний суверенітет України | від 16.07.1990 № 55-XII.(қолжетпейтін сілтеме)

[20] ДЕКЛАРАЦИЯ Верховного Совета Белорусской Советской Социалистической Республики О ГОСУДАРСТВЕННОМ СУВЕРЕНИТЕТЕ БЕЛОРУССКОЙ СОВЕТСКОЙ СОЦИАЛИСТИЧЕСКОЙ РЕСПУБЛИКИ.(қолжетпейтін сілтеме)

[21] ДЕКЛАРАЦИЯ о государственном суверенитете Туркменской Советской Социалистической Республики.(қолжетпейтін сілтеме)

[turkmen2-22] КОНСТИТУЦИОННЫЙ ЗАКОН ТУРКМЕНИСТАНА О НЕЗАВИСИМОСТИ И ОСНОВАХ ГОСУДАРСТВЕННОГО УСТРОЙСТВА ТУРКМЕНИСТАНА

[23] ДЕКЛАРАЦИЯ О ГОСУДАРСТВЕННОМ СУВЕРЕНИТЕТЕ ТАДЖИКСК0Й СОВЕТСКОЙ СОЦИАЛИСТИЧЕСКОЙ РЕСПУБЛИКИ.(қолжетпейтін сілтеме)

[24] Постановление Верховного Совета Республики Таджикистан от 9 сентября 1991 г. № 392 «О провозглашении государственной независимости Республики Таджикистан».(қолжетпейтін сілтеме)

[25] ДЕКЛАРАЦИЯ о государственном суверенитете Казахской Советской Социалистической Республики

[26] Конституционный закон Республики Казахстан от 16 декабря 1991 года № 1007-XII «О государственной независимости Республики Казахстан».(қолжетпейтін сілтеме)

[27] ДЕКЛАРАЦИЯ О ГОСУДАРСТВЕННОМ СУВЕРЕНИТЕТЕ РЕСПУБЛИКИ КЫРГЫЗСТАН.(қолжетпейтін сілтеме)

[28] Декларация ВС РК от 31 августа 1991 года № 578-XII «О государственной независимости Республики Кыргызстан».(қолжетпейтін сілтеме)