Байзақ ауданы

Байзақ ауданы — Жамбыл облысының оңтүстігіндегі әкімшілік аудан. 1938 ж. құрылған. 1995 жылға дейін Свердлов ауданы болып аталды. Жерінің аумағы 4,5 мың км². Тұрғыны 105 654 адам (2023). Орталығы – Сарыкемер ауылы.

Қазақстан ауданы
Байзақ ауданы
Әкімшілігі
Облысы	Жамбыл облысы
Аудан орталығы	Сарыкемер
Ауылдық округтер саны	18
Ауыл саны	43
Әкімі	Бақыт Алпысбайұлы Қазанбасов
Аудан әкімдігінің мекенжайы	Сарыкемер ауылы, Байзақ батыр көшесі, №107
Тарихы мен географиясы
Координаттары	43°25′48″ с. е. 71°39′36″ ш. б. / 43.43000° с. е. 71.66000° ш. б. / 43.43000; 71.66000 ^(G) ^(O) ^(Я)Координаттар: 43°25′48″ с. е. 71°39′36″ ш. б. / 43.43000° с. е. 71.66000° ш. б. / 43.43000; 71.66000 ^(G) ^(O) ^(Я)
Құрылған уақыты	14 ақпан 1938 жылы
Жер аумағы	4,5 мың км²
Уақыт белдеуі	UTC+5:00
Тұрғындары
Тұрғыны	105 654 адам (2023)
Ұлттық құрамы	қазақтар (84,91%) түріктер (8,3%) орыстар (2,12%) күрдтер (1,14%) басқалары (3,53%) (2022 ж.)
Сандық идентификаторлары
Телефон коды	726 37
Автомобиль коды	08
Байзақ ауданының әкімдігі

Тарихы

Қазақстанның оңтүстік өңірін игеру біздің заманымыздың VI – VII ғасырлардан басталғаны белгілі. XIX ғасырдың 80-жылдары бұл өңірде орыс шаруалары келе бастаған. Олар сол кезде Михайловка, Шаповаловка, Ровное, Ново-Ивановка селоларға қоныс тепкен. 1930-1931 жылдары жаппай жүргізілген ұйымдастыру науқаны кезінде мал шаруашылығын кәсіп қылған көшпелі жерлестер отырықшылық өмірге еріксіз көндірілген.

Отызыншы жылдардың бас кезінде жүргізілген сол ұжымдастырудың нәтижесінде аудан бойынша кішігірім 42 ұжымшар ұйымдастырылған. Содан 20 жыл өткеннен кейін 1950 жылы, олар 13 шаруашылыққа біріктіріліп, іріленген, көп салалы ауыл шаруашылығы өндірісіне айналған.

1938 жылдың 4 ақпаныңда Оңтүстік Қазақстан облыстық атқару комитетінің №89 қаулысымен құрылған, сол кездегі саясаттын ауанымен Компартия көсемінің үзеңгілес серігі Я.Свердлов есімі берілген жаңа аудандағы 42 ұсақ ұжымшар, 1 кеңшар, 2 МТС-тің айналысар басты саласы ауыл шаруашылығы болған еді. Мирзоян (қазіргі Жамбыл) ауданынан бөлініп шыққан елді мекендерді 17 ауылдық Кеңеске қарады.

1991 жылдан бері Қазақстан тәуелсіз, егеменді ел болып, нарықтық қатынастарға көше бастағанда ауданда жекешелендіру процесі кең өріс алды. Сондықтан ауданның саяси және шаруашылық құрылымдары түбегейлі өзгерістерге ұшырады: аудандық партия комитеті, бастауыш партия ұйымдары мен ауылдық Кеңестер өздерінің қызметін тоқтатты. Бұрынғы колхоздар мен совхоздар таратылып, солардың негізінде жеке шаруа қожалықтары мен өндірістік кооперативтер құрыла бастады. 13 ауылдық Кеңестердің қамтуында болып келген елді мекендер аумақтық 10 округке топтастырылды, аудан мен ауыл аттары өзгертілді. Барлық билік тізгіні аудан мен ауыл әкімдеріне берілді.

Қоқан хандығының тепкісінен азат ету жолында қаза тапқан Байзақ батырдың есімі берілді. Содан бері Байзақ ауданы болып атанып келеді. Елбасының осы жөніңдегі Жарлығы 1995 жылдың 20 желтоқсаныңда шықты. Ал, 1998 жылы Байзақ ауданының орталығы Сарыкемер ауылы болды.

Географиясы

Солтүстігінде Мойынқұм ауданымен, шығысында Тұрар Рысқұлов ауданымен, батысында Талас, Жамбыл аудандарымен, оңтүстік-батысында Тараз қаласымен шектеседі.

Аудан жерінің басым көпшілігі жазық, тек оңтүстігінде ғана Қырғыз Алатауының тау алды аласа қыраттары мен қырқалары орналасқан. Ауданның ең биік жері оңтүстігінде (1637 м). Солтүстігінде Мойынқұмның қырқалы-ұялы және шағылды құмды алқабы, орта бөлігінде Талас өзенінің аңғары жатыр. Жер қойнауынан фосфорит кені, құрылыс материалдары барланған. Климаты тым континенттік, қысы біршама жұмсақ, жазы ыстық, қуаң, солтүстігі (Мойынқұм) аңызақты.

Табиғаты

Ауаның орташа температурасы қаңтарда –6 – 9С, шілдеде 23 – 26С. Жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 150 – 300 мм. Аудан аумағынан Талас, өзендері және олардың салалары мен тармақтары оңтүстіктен солтүстікке қарай ағады. Жерінің топырағы негізінен сұр, солтүстігінде құмды, оңтүстігінде (тау алды) бозғылт қоңыр топырақты. Оларда жусан, еркекшөп, көкпек, бұйырғын, , жыңғыл, сексеуіл, өзен бойында қамыс, құрақ өседі. Жануарлардан қасқыр, түлкі, қоян, суыр, борсық, жабайы шошқа, ақбөкен, сарышұнақ, аламан тышқаны, құстардан дуадақ, құр, көкқұтан, қырғауылды кездеседі. Өзендерінде сазан, алабұға, шортан, шабақтың бірнеше түрі кездеседі.

Халқы

1939	1959	1970	1979	1989	1999	2009	2021
24570	▲31768	▲51840	▲59319	▲62220	▲68719	▲83931	▲102864

Аудандағы халықтың негізін қазақтар құрайды (83,1%). Одан басқа 30-дай ұлт өкілдері тұрады. Байзақ ауданы облыстағы халықтың тығыз орналасқан аудандарының бірі. Халықтың орташа тығыздығы 1 км²-ге 15,5 адамнан келеді. Бұл ауданнан елге белгілі көптеген атақты адамдар шыққан. Олардың қатарында, айтыскер ақын, "Асыл арна" арнасының директоры Мұхамеджан Тазабеков, айтыскер ақын Әзімбек Жанқұлиев, ақын, журналист Назира Бердалы, журналист Әйгерім Шәймерден, композитор Есжан Әміров, Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі Тұңғышбай Жаманқұлов бар.

Ірі елді мекендері:

Ауыл аты	Халық саны (2021)
Сарыкемер	▲32043
Бурыл	▲7532
Түймекент	▲7405
Қызыл Жұлдыз	▲6300
Байзақ	▲5850
Құмжота	▲4334
Талас	▲3849
Кеңес	▼2180
Мәдімар	▼1997
Жетібай	▼1756

Әкімшілік бөлінісі

Аудандағы 43 елді мекен 18 ауылдық округке біріктірілген:

Халқының саны (2009, 2021)

Ауылдық округтері	2009	2021	2021 2009-ға пайызбен	Ерлер 2009	Ерлер 2021	2021 2009-ға пайызбен	Әйелдер 2009	Әйелдер 2021	2021 2009-ға пайызбен
Бәйтерек ауылдық округі	957	▲2050	214,2	460	▲1004	218,3	497	▲1046	210,5
Ботамойнақ ауылдық округі	4579	▲6574	143,6	2306	▲3329	144,4	2273	▲3245	142,8
Бурыл ауылдық округі	10292	▲11866	115,3	5086	▲5995	117,9	5206	▲5871	112,8
Диқан ауылдық округі	2841	▲3045	107,2	1403	▲1525	108,7	1438	▲1520	105,7
Жалғызтөбе ауылдық округі	2810	▲2851	101,5	1432	▲1477	103,1	1378	▼1374	99,7
Жаңатұрмыс ауылдық округі	3653	▼3543	97	1839	▼1800	97,9	1814	▼1743	96,1
Көктал ауылдық округі	2520	▲3495	138,7	1236	▲1755	142	1284	▲1740	135,5
Көптерек ауылдық округі	2276	▼2180	95,8	1156	▼1138	98,4	1120	▼1042	93
Қостөбе ауылдық округі	5621	▲6412	114,1	2804	▲3198	114,1	2817	▲3214	114,1
Қызылжұлдыз ауылдық округі	5070	▲6300	124,3	2538	▲3155	124,3	2532	▲3145	124,2
Мырзатай ауылдық округі	3228	▲3440	106,6	1615	▲1728	107	1613	▲1712	106,1
Сазтерек ауылдық округі	1502	▲1785	118,8	740	▲924	124,9	762	▲861	113
Сарыкемер ауылдық округі	24314	▲32043	131,8	11967	▲16291	136,1	12347	▲15752	127,6
Суханбаев ауылдық округі	2064	▲2434	117,9	1040	▲1231	118,4	1024	▲1203	117,5
Темірбек ауылдық округі	2113	▼1690	80	1105	▼882	79,8	1008	▼808	80,2
Түймекент ауылдық округі	6293	▲8395	133,4	3214	▲4296	133,7	3079	▲4099	133,1
Үлгілі ауылдық округі	1783	▲2764	155	897	▲1381	154	886	▲1383	156,1
Ынтымақ ауылдық округі	2015	▼1997	99,1	1039	▼1005	96,7	976	▲992	101,6
ЖАЛПЫ САНЫ	83931	▲102864	122,6	41877	▲52114	124,4	42054	▲50750	120,7

Ауыл шаруашылығы

Ауыл шаруашылығына жарамды жерінің жалпы аумағы 411,2 мың га (2001), оның ішінде жыртылған жері 63,8 мың га. Ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жердің жалпы аумағы 332,6 мың га, оның 69,5 мың га-сы шаруа қожалықтарына берілген. Жан басына шаққанда 1 адамға 5,9 га жерден келеді. Аудан аумағындағы шабындықтың аум. 6,6 мың га, жайылымы 339,3 мың га. Ауыл шаруашылығындағы бүкіл жыртылған жердің (63,8 мың га), басым көпшілігіне (54,2%) бидай егілген. Жүгері 1,3 мың га жерді қамтыған. Көкөністер (3,1 мың га) мен майлы дақылдар (1,8 мың га) бүкіл егістіктің 10,7%-ын құрайды. Ауданда одан басқа қант қызылшасы (1124 га), картоп (400 га), жүзімдік (150 га) және жеміс ағаштары (166 га) отырғызылған (2001).

Аудан бойынша барлық шаруашылық категорияларын қоса есептегенде 2001 ж 26,9 мың тонна астық алынған. Басқа ауыл шаруашылық дақылдарының көрсеткіші төмендегідей: қант қызылшасынан 12,8 мың тонна, көкөністерден 47,6 мың тонна, 0,7 мың тонна майлы дақылдар, 3,4 мың тонна ет, 26,6 мың тонна сүт, жүн 281 тонна, жұмыртқа 18,7 млн. дана. А. ш. өнімдерінің көлемі 2,789 млн. теңге, оның ішінде: өсімдік ш-нда 1,724 млн. теңге, мал ш-нда 1064,3 млн. теңге. Ауданда 2001 ж. ірі қара мал саны 18499 бас болды, оның ішінде сиырлардың жалпы саны 10532 бас. Одан басқа 120,6 мың қой мен ешкі, 7,4 мың жылқы, 1,8 мың шошқа, 510 түйе және 205,3 мың құс болды.

Өнеркәсібі

Байзақ ауданы қант қызылшасы мен биязы жүнді қой, оларға қосымша астық, етті-сүтті мал, көкөніс, бақша, құс, жылқы өсіруге және омарта шаруашылығына маманданып келген. Бұрынғы 9 ұжымшар, 4 кеңшар, 1 мал бордақылау бірлестігі, 2 құс фабрикасы, 1997 жылдан әр түрлі саладағы шаруашылық субъектілеріне біріктірілген. Ауыл шаруашылықтың әр түрлі салаларында 1711 шаруашылық нысаны бар. Оның ішінде ӨК – 8, ЖШС-тер – 17, шаруа қожалықтары – 1686. Өнеркәсіптік кәсіпорындардың саны – 4, жол-құрылыс кәсіпорны – 1, көліктік кәсіпорындар – 3, коммуналдық шаруашылық кәсіпорны – 2, сауда және тұтыну кәсіпорындары – 1, әкімшілік-басқару органы және мекемелер саны – 26. Одан басқа банк, байланыс кәсіпорны, пошта, автоматтық телефон станциялары (14), отын-энергетика кәсіпорындары (2) мен газ шаруашылықтары (2) т.б. бар. Шағын, жеке кәсіпорындар (229), базар, жанармай құю станциялары (32), және 3 мыңға жуық автокөлік тіркелген (2001).

Инфрақұрылымы

Әлеуметтік және мәдени-ағарту саласында Байзақ ауданында жалпы білім беретін 43 мектеп, 3 балабақша, 16 мәдениет үйлері мен клубтар, 20 кітапхана, стадион, 2 аурухана, емхана, 8 фельдшерлік-акушерлік пункт, 13 отбасылық-дәрігерлік амбулатория және 21 фельдшерлік пункттер халыққа қызмет істейді. Қоғамдық ұйымдардан: түрік мәдениет орталығы, корей мәдениет орталығы, әлеуметтік қорғау саласында «Парасат» қайырымдылық қоры, облыстың «Қызыл крест» ұйымының бөлімшесі жұмыс істейді. Аудан аумағында 17 мешіт, 100-ден астам сәулеттік, археологиялық-тарихи ескерткіштер орналасқан.

Ауданда жол торабы жақсы дамыған. Жолдардың жалпы ұзындығы 636 км, оның ішінде қатты жабындымен (асфальтты) 334 км жол төселген, қиыршық тасты жолдың ұзындығы 114 км. Аудан орталығы – Сарыкемер ауылынан Таразға қаласына дейінгі қашықтық 12,5 км-ді құрайды.

Дереккөздер

1. Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
2. Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)
3. Аудан тарихы Мұрағатталған 16 қазанның 2010 жылы.
4. Ресей империясы,  КСРО халық санақтары
5. ҚР халық санақтары
6. 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары

Сыртқы сілтемелер

• Байзақ аудан әкімінің ресми сайты Мұрағатталған 14 қазанның 2010 жылы.