Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Құстар (лат. Aves) — омыртқалы жануарлар тип тармағының бір класы. Құстардың эволюциялық даму сатысы 4 кезеңге бөлінеді:
- алғашқы құстар – археоптерикс;
- тісті құстар;
- қырсыз жалпақ төстілер – , киви, пингвиндер;
- қырлы төсті құстар.
| Құстар Қазбалық ауқымы: –Recent, 150–0 Ma | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Құстардың 18 отрядының өкілдері | ||||||||
| ||||||||
| Отрядтары | ||||||||
|
Құстар — жылықанды омыртқалы жануарлар (омыртқасы бар жануарлар). Олардың қауырсындары жылуды сақтауға және ұшуға көмектеседі. Олар артқы екі аяқтарымен жүреді, ал алдыңғы аяқ-қолдары қанаттарға айналған. Құстардың барлығы жұмыртқа салады. Құстардың денелері жеңіл болғанымен, мықты және ұшуға ыңғайлы болады. Дегенмен ұшпайтын құстар да кездеседі.
Құстар 2 класс тармағына: бір ғана отряды бар (жойылып кеткен) және 34 отрядқа бірігетін 9 мыңдай түрі (оның 28 отряды осы кезде де кездеседі) немесе нағыз құстар деп бөлінеді. Құстар Арктикадан Антарктика жағалауларына дейінгі барлық табиғи белдемдерде таралған.
Қазақстанда құстардың 18 отрядқа жататын 489 түрі бар. Оларды мекен ететін орындарына қарай орман, ашық дала, батпақты - шалшықты және су құстары деп те бөліп жатады. Алғашқы құстардың дене тұрқы 1,8 м-ге дейін жеткен, тістері жақсы жетілген, ұша алмаған. Тіссіз, жақсы ұшатын ихтиорнистер қазіргі құстарға өте жақын болған. Құстардың басқа омыртқалы жануарлардан айырмашылығы – олардың ауада ұша алатындығы. Атап айтқанда, алдыңғы аяғы қанатқа айналған, төс, сан және мойын бұлшық еттері жақсы жетілген, сүйектері жұқа, көбінің іші ауаға толы қуыс болғандықтан және бір-бірімен жіксіз тұтасатындықтан, қаңқасы жеңіл әрі берік. Құстарда тек ғана болады (ол су құстарында жақсы жетілген). Жүрегі 4 камералы. тез және қарқынды жүруі – олардың ұшуына қажетті энергия бөлінуін және дене температурасының тұрақты әрі жоғары болуын (38 – 41°С) қамтамасыз етеді. Құс қанаты, қауырсыны ұшу, қозғалу құралы ғана емес, денедегі жылылықтың бірқалыпты болуын қамтамасыз етеді және шамадан тыс салқындаудан немесе қызып кетуден сақтайды. Ас қорыту органдары қоректі көп мөлшерде қабылдап, тез қорытуға бейімделген. Ұшу кезінде құстардан көп энергия бөлінетіндіктен, жоғары калориялы қоректі қажет етеді. Тыныс алу жүйесі ұшуға байланысты ерекше өзгеріске ұшыраған. Құстардың ішкі органдары мен бұлшық еттері арасында және тері астында жалпы көлемі өкпеден едәуір үлкен 9 – 10 ауа қапшықтары болады. Олар өкпемен кеңірдек арқылы байланысқан. Сондықтан құстар ұшу кезінде қанатын жайғанда кеуде қуысы кеңейіп, өкпеге енген ауа осы ауа қапшықтарына өтеді. Ал қанатын қомдағанда кеуде қуысы кішірейіп, ауа қапшығындағы ауа өкпе арқылы сыртқа шығады. Құстардың өкпесінде қан оттегімен екі рет (дем алған кезде және дем шығарған кезде де) тотығады. Оны деп атайды. Бұл тек құстарға ғана тән қасиет. Құстардың жүйке жүйесі жақсы дамыған, миы үлкен, ми сыңарлары, көру орталығы, мишығы жақсы жетілген. Құстардың сезім органдарының дамуы әр түрлі. Тез ұшатын үкі, жапалақ, басқа да жыртқыш құстардың көзі жақсы жетілген. Иіс сезу көп құстарда жетілмеген, ал дыбыс есту қабілеттілігі жақсы дамыған. Құстардың көру және есту органдарының жақсы дамуы, олардың алыс және жақын кеңістіктерді игеруіне, мезгілімен қоныс аударып, түрішілік және түраралық қатынас жасауына әсер етіп, құс тіршілігінде маңызды рөл атқарады. Құстар 1-ден 20 – 25-ке дейін жұмыртқа салады. Оны 12 күннен 80 күнге дейін басады. Құстар өсімдіктерді тозаңдандырып, олардың тұқымдарын таратады, зиянды жәндіктер мен кемірушілерді құртып, олардың табиғаттағы санын реттеуге қатысады. Кейбір түрлері бау-бақшаға, егістікке зиянын тигізіп, әр түрлі жұқпалы, паразиттік аурулардың қоздырғыштарын таратады.
1868 ж. Вена қаласында () алғаш рет құстарды қорғау туралы ресми шешім қабылданған. 1922 ж. Құстарды қорғаудың Халықаралық кеңесі құрылды. Халықаралық табиғат қорғау одағының “Қызыл кітабына” құстардың 209 түрі мен 83 түр тармағы, ал Қазақстанның “Қызыл кітабына” 56 түрі енгізілген.
Құс топтары
Құстарды дене құрылысына, тіршілік әрекетіне байланысты 3 топқа бөледі. Олар: (жүгіретін құстар); жүзетін құстар (пингвиндер); (ұшатын құстар).
Қыртөссіздер немесе жүгіретін құстар
Бұлардың төс сүйегі жалпақ әрі оның қыры болмайды. Олар ұша алмайды, бірақ құрлықта (ашық алаңқай жерлерде) өте жылдам жүгіреді. Қанат қауырсындары доғалданып келген, аяқтары өте жақсы жетілген. Бұған барлық құрлықта кездесетін түйеқұстар жатады. Оларды тіршілік ететін аймақтарын сәйкес жеке отрядтарға топтастырады. Мысалы: африкалық түйеқус (), америкалық түйеқус (нанду), австралиялық түйеқұстар (эму, ) және Жаңа Зеландияда кездесетін қанатсыз түйеқус (киви) деп аталады. Түйеқұстардың ең ірісі - африкалық түйеқұс (). Олардың басқа құстардан басты айырмашылығы - аяқтарында екі ғана саусақ болады. Өте ірілерінің салмағы 90 килограмға жетелі. Африка да, өзге де ел дер де арнайы қолда әсіре ді. Оның етін, жүмыртқасын тағам ретінде, ал қауырсынын әсемдік үшін пайдаланады. Қазақстанда да қолда өсіріле бастады. Түйеқұстардың ішіндегі ең кіші түрі - киви, оның салмағы 2 - 3 килограмдай. Ол Жаңа Зеландия аралдарында кездеседі. Оның жұмыртқасы өте ірі (0,5 кг). Түйеқұстар өсімдіктермен де, ұсақ бунақденелілермен де қоректенеді.
Нанду - үш саусақты, қанаты жақсы дамыған, бірақ ұша алмайды, жылдам жүгіреді. Оның 2 түрі бар (кәдімгі және үзынтұмсықты нанду). Оңтүстік Американың далалы, шөлейтті аймақтарында таралған. Қораздары да жұмыртқа басады әрі ұрпақтарына қамқорлық жасайды. Салмағы 25 кг. Өсімдік жапырақтарымен, бүршіктерімен және ұсақ бунақденелілермен қоректенеді. Еті, қауырсыны, жұмыртқасы бағалы болғандықтан, көптеп ауланады. Казуардың қауырсындары ірі қылшықты. Басында мүйізтекті айдары бар. Мойны қауырсынсыз, ашық қызғылт түсті тері, қатпарлы. Салмағы 80-90 кг. Ішкі саусағындағы өткір тырнағымен қорғанады. Жаңа Гвинея, Австралия және сол маңдағы ұсақ аралдарда кездеседі. Жұмыртқаны қоразы басады. Еті бағалы болғандықтан, қолда өсіреді.
Эму Австралияның бұталы, құрғақ далалы жерлерінде таралған. Салмағы - 45 - 50 кг. Жұмыртқасын қоразы шайқайды (басады). Көбіне жемістермен қоректенеді. Қолда өсіріледі.
Жүзетін құстар (пингвиндер)
Құстардың ішіндегі ерекше тобы. Олардың алдыңғы аяқтары ескекке айналған. Ескек аяқтарының көмегімен суда жақсы жүзеді әрі жақсы сүңгиді. Төссүйек қыры жақсы жетілген. Ондағы бұлшықеттер ескек аяқтарын қозғалысқа келтіреді. Олар ұша алмайды, қүрлықта теңселіп әрең қозғалады. Аяқтары қысқа әрі тұлғасының артқы жағында орналасқандықтан, денесін тік ұстайды. Пингвиндер оңтүстік жарты шарда ғана таралған, әсіресе Антарктида жағалауында көптеп кездеседі. Жұп құрып тіршілік етеді әрі жұптарын өмір бойы сақтайды. Көбейер кезде бір жерге мыңдап топтасады. Үядарын теңіз жағалауындағы тасты жерлерге салады. Ұяда көбіне 1 - 2 жұмыртқа болады. Жұмыртқаны қоразы мен мекиені кезектесіп басады. Көптеген түрлерінің қүрсагында тері қатпарлы қалтасы бар. Жұмыртқа басқан кезде қалтасы жұмыртқаны жауып тұрады. Жұмыртқасын көбіне жаргақты табанының үстіне қойып шайқайды. (императорский пингвин) жұмыртқасын қыста басады. Ол пингвиндердің ең ірісі. Биіктігі 110-120 см, салмағы 45 килограмға жетелі. Одан сәл кішілеу түрі - корольдік пингвин (королевский пингвин). Саны өте көп әрі кеңінен таралған түрі - (пингвин Адели). Бұлардан басқа алтыншотты, көзілдірікті, (галапагоский пингвин) кездеседі. Пингвиндердің кәсіптік мәні жоқ.
Қыртөсті (ұшатын) құстар
Қазіргі кездегі құстардың ең түрі көп тобы. Төссүйекте жақсы жетілген қыр болады. Қанаттары да ұзын, сүйірлен келеді. Қаңқа сүйектері жеңіл. Ұшатын құстар тіршілік ететін орта жағдайларын байланысты бірнеше топтарға бөлінеді. Сулы, батпақты жерлердегі құстар құрылысына тән белгілері - саусақтарының арасында жүзу жарғағы бар. Жақсы жүзіп, жақсы сүңгиді. Көпшілігінің тұмсықтары жалпақ және тұмсығының жиектерінде араның тісі тәрізді майда «тісшелері» болады. «Тісшелер» негізінен қоректі сүзіл ұстау қызметін атқарады, оны үйрек, қаз тұмсықтарынан айқын көреміз. Дауылпаздар, шағалалар, сусырлар су құстарына жатады. Олардың қорегі - ұсақ су жануарлары. Қаздар, бірқазандар, дегелектер, қоқиқаздар, тырналар - су жағалауы мен батпақты жерлерді мекендейтін құстар. Олардың кейбір түрлері өсімдіктермен де, жануарлармен де қоректене береді. Орман құстарының денелері көбіне шағын, қанаттары сүйірленіп келеді. Орман құстарына тоқылдақтар, көкектер, тотықұстар, жапалақтар, торғайлардың көпшілігі жатады. Тоқылдақтар тікелей ағашта өрмелеп тіршілік етуге бейімделген. Тұмсықтары мықты, үшкір. Саусақтары қысқа, тырнақтары имек. Ағаш діңіне қонып отырғанда екі саусағы алға, екі сау сағы артқа қарай бағытта ла ды. Құйрық қауырсындары қатты. Ол тірек қызметін атқарады. Үзын, үшкір тілінің көмегімен ағаш қабығының астындағы жәндіктермен қоректенеді. Кейде қылқан жапырақты ағаштардың түқымдарын да қорек етеді. Қазақстанда қара, шұбар, кіші тоқылдақ кездеседі. Орман құстары зиянды бунақденелілермен қоректеніп, үлкен пайда келтіреді.
Ашық далалы алқаптардағы құстар
Қанаттары кең, қалықтап үшуға бейім болады. Кейбір түрлерінің аяқтары жақсы жетілген. Сондықтан олар жылдам жүгіре де алады. Түмсықтары қысқа, доғал, кейде иіліп келген өткір. Бұлар (тазқара, бүркіт, жұртты) - күндізгі жыртқыш құстар. Тауық тәріздестерге: бөдене, кекілік, ұлар, қырғауыл; дуадақтарға: безгелдек, жорға дуадақ жатады. Бұлдырықтар, бозторғайлар да шөлейтті, ашық далалы алқаптарда кездеседі. Құстардың тіршілігінде жыл маусымдарының алмасуының да ерекше маңызы зор. Осыған байланысты құстар тіршілігінде елеулі өзгерістер (көбею, жылыстау, т.б.) байқалады. Құстарды жыл құстары, көшпелі құстар жөне қыстай шығатын құстар (отырықшы құстар) деп үш топқа бөледі. Құстардың жылыстауын аяқтарына сақина салу арқылы анықтайды. Қазақстанның оңтүстік өңіріндегі (Жамбыл облысы, Жуалы ауданында) құстарға сақина салу орталығы бар.
Жыл құстары Жыл құстары күзде оңтүстіктегі жылы аймақтарға жылыстап, көктемде елімізге қайтадан оралады. Жұп құрып, ұя салып, жұмыртқадан балапан өргізіл, көбейеді. Көктемнің алғашқы айында жауған соңғы қарлы құс қанатының ызғары деп есептейді. Жылы жақтан ең алғаш қараторғайлар, «тыраулап»тырналар оралады. Көшпелі құстар (полюстік үкі, кейбір жыртқыш құстар және т.б.) күзде, қыста ауа райының қолайсыздығынан солтүстіктен оңтүстікке жылыстайды.
Қыстай шығатын құстар
Қыстай шығатын құстар жыл бойы бір аймақта тіршілік етіп, көбейеді. Ешқайда жылыстамайды. Ондай құстарга қарғалар, торғайлар, сауысқандар, шымшықтар жатады. Құстарға қыста қолдан қорек беріп қамқорлық жасауды үмытпаңдар! Қазақстанның Қызыл кітабына (1996) ІІ отрядқа жататын 56 құс түрлері тіркелген. Қызғылт және бұйра бірқазан Каспий, Арал, Балқаш, Алакөл, Зайсан, Марқакөл суларында кездеседі. Қара дегелең сары және , қалбағай, қарабай кеңінен таралған. Ақ дегелек (жыл құсы) Қазақстанның оңтүстік өңірінде ғана (Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облыстарында) таралған. Қазақстанда сирек кездесетін құстың бірі - қоқиқаз («қызылқаз» деп те атайды). Аяғы, мойны ерекше ұзын. Тұмсығы имек болады. Топтанып тіршілік етеді. Каспий жағалауында, Шалқар теңізінде, Теңіз көлдерінде кездеседі. Қорғалжын қорығын «қоқиқаздар мекені» деп атайды. Ол дүниежүзілік мәні бар батпақты-су айдындарына жатады. Қараша қаз, қу тір жық қаз, сұңқылдақ және кіші аққу, мәрмәр, шүрегей үйректер де Қызыл кітапқа тіркелген. Бүлардың ішінде халық аққуды ерекше киелі құс санайды. Ол туралы аңыздар, әндер, күйлер кеңінен таралған. Аққу пәктіктің, сүлулықтың, адалдықтың белгісі деп есептеледі. Оның қоразы — «саһар», балапаны — «көгілдір» деп аталады.
Сұңқартәріздестер
Сұңқартәріздестер - балықшы тұйғын, жыланжегіш, бүркіт, кезқұйрық, , сақалтай, жұртшы, құмай, ақсұңқар, ителгі, бидайық, лашын желе т.б. Бұл құстарды халқымыз ерекше қадірлеп, қыран құстар деп те атайды. Жыртқыш құстардың тұмсықтары, аяқтарындағы тырнақтары өткір, қорегін бүріл ұстауға бейімделген. Қыран құстардың қоразы - «шәулі», мекиені - «ұябасар», балапаны - «ақүрпек» деп аталады . Қазақ халқының ежелден келе жатқан дәстүрлі өнерінің бірі - саятшылық. Қыран құстарды қолға үйретіп баптау, оны аң-құсқа салу адамды табиғатпен етене жақындастыра түседі. Халық бүркітті жеті қазынаның бірі деп ерекше қастерлейді. Аспан түстес көгілдір туымыздағы бүркіт бейнесінің болуында да үлкен мән бар. Саятшылық өнер - қазақ халқының тарихи әрі дәстүрлі ескерткіштерінің бірі. Оның танымдық та, тәрбиелік те мәні зор. Этнограф ғалым Жағда Бабалықұлы саятшылыққа, бүркітке байланысты тілімізде 2 000-ға жуық сөз бар екенін атап көрсетті. Соңғы жылдары елімізде саятшылық өнерді жандандыру саласында ізгі шаралар қолға алынды. Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданындағы «Жалайыр Шора атындағы халықаралық құсбегілер мектебі» ашылды. Мұндай маңызды бастамалар басқа облыстарда да қолға алынып, саятшылық өнерге ерекше көңіл бөлінуде.
Тауықтәріздестер
Тауықтәріздестерге жататын алтай ұлары биік таулы алқаптарда кездеседі. «Ұлы тауға шықтың ба, ұлар етін же дің бе?» деген мәтел ұлардың таулы өңірле таралғанын аңғартады. Ұлар да киелі құс, олар шағын топ құрып тіршілік етеді. Еті де дәмді. Тауықтәріздес құстардың тұмсықтары қысқа әрі доғалданып келеді. Тырнақтары да доғал, жіліншігінің артқы жағында мүйізді өскіні бар. Оны тепкі деп атайды, қорғаныштық қызмет атқарады.
Тырнатәріздестер
Тырнатәріздестер: ақ, сұр, ақбас сулы, батпақты жерлерде таралған. Дуадақ - ірі құс, оның салмағы кейде 16 килограмға жетеді. Оны кейде «тоқтыбалақ» немесе «қозыбалақ» деп те атайды. Ертеде далалы өңірле көптеп ауланған.
Тарғақ, орақтұмсық және реликті шағалалар (, ) Қызыл кітап тізімін де бар. Реликті тазала Қазақстанда Алакөл көлінде ғана таралған. Қорғау мақсатында Алакөл қорығы (1998) ұйымдастырылды.
Жапалақтәріздестер
Жапалақтәріздестерден тек үкі ғана Қызыл кітапқа тіркелген. Халқымызда үкі - ерекше құрметке бөленген құс. Қолда ұстап, қауырсынын (үкісін) қадірлеп, бас киімге, домбыраға, үйге, бесікке іліп қою дәстүрі бар.
Торғайтәріздестер
Торғайтәріздестердің түрлері көп және кеңінен таралған. Қазақстанда жорға торғай, көкқұс, сирек кездеседі. Жорға торғай еліміздің шөлейтті алқабында мекендейді. Сексеуіл ағаштарының арасында (Іле, Балқаш өңірінде), жер бетінде жылдам жүгіретіндіктен «жорға торғай» деп аталған. Сирек кездесетін құстар қорықтарда, қорықшаларда арнайы қорғауға алынған.
Құстарды топқа бөлудің әр түрлі жолдары бар. Дене құрылымы, тіршілік әрекетіне байланысты қыртөссіздер, жүзгіш құстар, қыртөстілер деп бөлінеді. Ал тіршілік орта жағдайларын байланысты экологиялық топқа да топтастырылады. Экологиялық мынадай топтар бар: сулы, батпақты жерлердің құстары, орман құстары, ашық далалы алқаптардағы құстар, жыл құстары, көшпелі құстар, қыстал шығатын құстар. Қыстал шығатын құстар жыл бойы бір аймақта өмір сүріп, ешқайда орын ауыстырмайды, яғни жылыстамайды. Қазіргі заманда тіршілік ететін құстар түрі 35-40 отрядқа топтастырылған. Зоолог ғалымдардың пайымдауы бойынша құстар бұдан 180 млн жыл бұрын пайда болды деп есептеледі. Бірқазан құсында кейде адамдарға жұқпалы ауру түрі де кездеседі. Оны және де адамдарды сақтап қалу үшін құс дәрігерлері оларға операция жасайды. Ал кейде оны емдеу үшін мақта пайдаланылады. ол үшін мақтаны оның тағамына қосып беру керек. Бұл әдісті тек құс асырайтын адамдар мен құс дәрігерлері ғана пайдаға асырады. алайда оны жай үй шаруашылығында қолдану өте қауіпті.
Дереккөздер
- «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9
- Биология:Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007. ISBN 9965-34-607-0
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қustar lat Aves omyrtkaly zhanuarlar tip tarmagynyn bir klasy Қustardyn evolyuciyalyk damu satysy 4 kezenge bolinedi algashky kustar arheopteriks tisti kustar kyrsyz zhalpak tostiler kivi pingvinder kyrly tosti kustar Қustar Қazbalyk aukymy Recent 150 0 Ma PreK K O S D Kr P T Yu B Pg NҚustardyn 18 otryadynyn okilderiDүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarKishi zhamagaty OmyrtkalylarTaby AvesOtryadtaryShamamen 24 kazirgi zhәne birneshe zhojylyp ketken otryadtar Қustar zhylykandy omyrtkaly zhanuarlar omyrtkasy bar zhanuarlar Olardyn kauyrsyndary zhyludy saktauga zhәne ushuga komektesedi Olar artky eki ayaktarymen zhүredi al aldyngy ayak koldary kanattarga ajnalgan Қustardyn barlygy zhumyrtka salady Қustardyn deneleri zhenil bolganymen mykty zhәne ushuga yngajly bolady Degenmen ushpajtyn kustar da kezdesedi Қustar 2 klass tarmagyna bir gana otryady bar zhojylyp ketken zhәne 34 otryadka birigetin 9 myndaj tүri onyn 28 otryady osy kezde de kezdesedi nemese nagyz kustar dep bolinedi Қustar Arktikadan Antarktika zhagalaularyna dejingi barlyk tabigi beldemderde taralgan Қazakstanda kustardyn 18 otryadka zhatatyn 489 tүri bar Olardy meken etetin oryndaryna karaj orman ashyk dala batpakty shalshykty zhәne su kustary dep te bolip zhatady Algashky kustardyn dene turky 1 8 m ge dejin zhetken tisteri zhaksy zhetilgen usha almagan Tissiz zhaksy ushatyn ihtiornister kazirgi kustarga ote zhakyn bolgan Қustardyn baska omyrtkaly zhanuarlardan ajyrmashylygy olardyn auada usha alatyndygy Atap ajtkanda aldyngy ayagy kanatka ajnalgan tos san zhәne mojyn bulshyk etteri zhaksy zhetilgen sүjekteri zhuka kobinin ishi auaga toly kuys bolgandyktan zhәne bir birimen zhiksiz tutasatyndyktan kankasy zhenil әri berik Қustarda tek gana bolady ol su kustarynda zhaksy zhetilgen Zhүregi 4 kameraly tez zhәne karkyndy zhүrui olardyn ushuyna kazhetti energiya bolinuin zhәne dene temperaturasynyn turakty әri zhogary boluyn 38 41 S kamtamasyz etedi Қus kanaty kauyrsyny ushu kozgalu kuraly gana emes denedegi zhylylyktyn birkalypty boluyn kamtamasyz etedi zhәne shamadan tys salkyndaudan nemese kyzyp ketuden saktajdy As korytu organdary korekti kop molsherde kabyldap tez korytuga bejimdelgen Ұshu kezinde kustardan kop energiya bolinetindikten zhogary kaloriyaly korekti kazhet etedi Tynys alu zhүjesi ushuga bajlanysty erekshe ozgeriske ushyragan Қustardyn ishki organdary men bulshyk etteri arasynda zhәne teri astynda zhalpy kolemi okpeden edәuir үlken 9 10 aua kapshyktary bolady Olar okpemen kenirdek arkyly bajlanyskan Sondyktan kustar ushu kezinde kanatyn zhajganda keude kuysy kenejip okpege engen aua osy aua kapshyktaryna otedi Al kanatyn komdaganda keude kuysy kishirejip aua kapshygyndagy aua okpe arkyly syrtka shygady Қustardyn okpesinde kan ottegimen eki ret dem algan kezde zhәne dem shygargan kezde de totygady Ony dep atajdy Bul tek kustarga gana tәn kasiet Қustardyn zhүjke zhүjesi zhaksy damygan miy үlken mi synarlary koru ortalygy mishygy zhaksy zhetilgen Қustardyn sezim organdarynyn damuy әr tүrli Tez ushatyn үki zhapalak baska da zhyrtkysh kustardyn kozi zhaksy zhetilgen Iis sezu kop kustarda zhetilmegen al dybys estu kabilettiligi zhaksy damygan Қustardyn koru zhәne estu organdarynyn zhaksy damuy olardyn alys zhәne zhakyn kenistikterdi igeruine mezgilimen konys audaryp tүrishilik zhәne tүraralyk katynas zhasauyna әser etip kus tirshiliginde manyzdy rol atkarady Қustar 1 den 20 25 ke dejin zhumyrtka salady Ony 12 kүnnen 80 kүnge dejin basady Қustar osimdikterdi tozandandyryp olardyn tukymdaryn taratady ziyandy zhәndikter men kemirushilerdi kurtyp olardyn tabigattagy sanyn retteuge katysady Kejbir tүrleri bau bakshaga egistikke ziyanyn tigizip әr tүrli zhukpaly parazittik aurulardyn kozdyrgyshtaryn taratady 1868 zh Vena kalasynda algash ret kustardy korgau turaly resmi sheshim kabyldangan 1922 zh Қustardy korgaudyn Halykaralyk kenesi kuryldy Halykaralyk tabigat korgau odagynyn Қyzyl kitabyna kustardyn 209 tүri men 83 tүr tarmagy al Қazakstannyn Қyzyl kitabyna 56 tүri engizilgen Қus toptaryҚustardy dene kurylysyna tirshilik әreketine bajlanysty 3 topka boledi Olar zhүgiretin kustar zhүzetin kustar pingvinder ushatyn kustar Қyrtossizder nemese zhүgiretin kustar NanduKazuar Bulardyn tos sүjegi zhalpak әri onyn kyry bolmajdy Olar usha almajdy birak kurlykta ashyk alankaj zherlerde ote zhyldam zhүgiredi Қanat kauyrsyndary dogaldanyp kelgen ayaktary ote zhaksy zhetilgen Bugan barlyk kurlykta kezdesetin tүjekustar zhatady Olardy tirshilik etetin ajmaktaryn sәjkes zheke otryadtarga toptastyrady Mysaly afrikalyk tүjekus amerikalyk tүjekus nandu avstraliyalyk tүjekustar emu zhәne Zhana Zelandiyada kezdesetin kanatsyz tүjekus kivi dep atalady Tүjekustardyn en irisi afrikalyk tүjekus Olardyn baska kustardan basty ajyrmashylygy ayaktarynda eki gana sausak bolady Өte irilerinin salmagy 90 kilogramga zheteli Afrika da ozge de el der de arnajy kolda әsire di Onyn etin zhүmyrtkasyn tagam retinde al kauyrsynyn әsemdik үshin pajdalanady Қazakstanda da kolda osirile bastady Tүjekustardyn ishindegi en kishi tүri kivi onyn salmagy 2 3 kilogramdaj Ol Zhana Zelandiya araldarynda kezdesedi Onyn zhumyrtkasy ote iri 0 5 kg Tүjekustar osimdiktermen de usak bunakdenelilermen de korektenedi Nandu үsh sausakty kanaty zhaksy damygan birak usha almajdy zhyldam zhүgiredi Onyn 2 tүri bar kәdimgi zhәne үzyntumsykty nandu Ontүstik Amerikanyn dalaly sholejtti ajmaktarynda taralgan Қorazdary da zhumyrtka basady әri urpaktaryna kamkorlyk zhasajdy Salmagy 25 kg Өsimdik zhapyraktarymen bүrshikterimen zhәne usak bunakdenelilermen korektenedi Eti kauyrsyny zhumyrtkasy bagaly bolgandyktan koptep aulanady Kazuardyn kauyrsyndary iri kylshykty Basynda mүjiztekti ajdary bar Mojny kauyrsynsyz ashyk kyzgylt tүsti teri katparly Salmagy 80 90 kg Ishki sausagyndagy otkir tyrnagymen korganady Zhana Gvineya Avstraliya zhәne sol mandagy usak araldarda kezdesedi Zhumyrtkany korazy basady Eti bagaly bolgandyktan kolda osiredi Emu Avstraliyanyn butaly kurgak dalaly zherlerinde taralgan Salmagy 45 50 kg Zhumyrtkasyn korazy shajkajdy basady Kobine zhemistermen korektenedi Қolda osiriledi Zhүzetin kustar pingvinder Galapagos pingviniKoroldik pingviniKozildirikti pingvinderMagellan pingvini Қustardyn ishindegi erekshe toby Olardyn aldyngy ayaktary eskekke ajnalgan Eskek ayaktarynyn komegimen suda zhaksy zhүzedi әri zhaksy sүngidi Tossүjek kyry zhaksy zhetilgen Ondagy bulshyketter eskek ayaktaryn kozgalyska keltiredi Olar usha almajdy kүrlykta tenselip әren kozgalady Ayaktary kyska әri tulgasynyn artky zhagynda ornalaskandyktan denesin tik ustajdy Pingvinder ontүstik zharty sharda gana taralgan әsirese Antarktida zhagalauynda koptep kezdesedi Zhup kuryp tirshilik etedi әri zhuptaryn omir bojy saktajdy Kobejer kezde bir zherge myndap toptasady Үyadaryn teniz zhagalauyndagy tasty zherlerge salady Ұyada kobine 1 2 zhumyrtka bolady Zhumyrtkany korazy men mekieni kezektesip basady Koptegen tүrlerinin kүrsagynda teri katparly kaltasy bar Zhumyrtka baskan kezde kaltasy zhumyrtkany zhauyp turady Zhumyrtkasyn kobine zhargakty tabanynyn үstine kojyp shajkajdy imperatorskij pingvin zhumyrtkasyn kysta basady Ol pingvinderdin en irisi Biiktigi 110 120 sm salmagy 45 kilogramga zheteli Odan sәl kishileu tүri koroldik pingvin korolevskij pingvin Sany ote kop әri keninen taralgan tүri pingvin Adeli Bulardan baska altynshotty kozildirikti galapagoskij pingvin kezdesedi Pingvinderdin kәsiptik mәni zhok Қyrtosti ushatyn kustar Қazirgi kezdegi kustardyn en tүri kop toby Tossүjekte zhaksy zhetilgen kyr bolady Қanattary da uzyn sүjirlen keledi Қanka sүjekteri zhenil Ұshatyn kustar tirshilik etetin orta zhagdajlaryn bajlanysty birneshe toptarga bolinedi Suly batpakty zherlerdegi kustar kurylysyna tәn belgileri sausaktarynyn arasynda zhүzu zhargagy bar Zhaksy zhүzip zhaksy sүngidi Kopshiliginin tumsyktary zhalpak zhәne tumsygynyn zhiekterinde aranyn tisi tәrizdi majda tissheleri bolady Tissheler negizinen korekti sүzil ustau kyzmetin atkarady ony үjrek kaz tumsyktarynan ajkyn koremiz Dauylpazdar shagalalar susyrlar su kustaryna zhatady Olardyn koregi usak su zhanuarlary Қazdar birkazandar degelekter kokikazdar tyrnalar su zhagalauy men batpakty zherlerdi mekendejtin kustar Olardyn kejbir tүrleri osimdiktermen de zhanuarlarmen de korektene beredi Orman kustarynyn deneleri kobine shagyn kanattary sүjirlenip keledi Orman kustaryna tokyldaktar kokekter totykustar zhapalaktar torgajlardyn kopshiligi zhatady Tokyldaktar tikelej agashta ormelep tirshilik etuge bejimdelgen Tumsyktary mykty үshkir Sausaktary kyska tyrnaktary imek Agash dinine konyp otyrganda eki sausagy alga eki sau sagy artka karaj bagytta la dy Қujryk kauyrsyndary katty Ol tirek kyzmetin atkarady Үzyn үshkir tilinin komegimen agash kabygynyn astyndagy zhәndiktermen korektenedi Kejde kylkan zhapyrakty agashtardyn tүkymdaryn da korek etedi Қazakstanda kara shubar kishi tokyldak kezdesedi Orman kustary ziyandy bunakdenelilermen korektenip үlken pajda keltiredi Ashyk dalaly alkaptardagy kustar Қanattary ken kalyktap үshuga bejim bolady Kejbir tүrlerinin ayaktary zhaksy zhetilgen Sondyktan olar zhyldam zhүgire de alady Tүmsyktary kyska dogal kejde iilip kelgen otkir Bular tazkara bүrkit zhurtty kүndizgi zhyrtkysh kustar Tauyk tәrizdesterge bodene kekilik ular kyrgauyl duadaktarga bezgeldek zhorga duadak zhatady Buldyryktar boztorgajlar da sholejtti ashyk dalaly alkaptarda kezdesedi Қustardyn tirshiliginde zhyl mausymdarynyn almasuynyn da erekshe manyzy zor Osygan bajlanysty kustar tirshiliginde eleuli ozgerister kobeyu zhylystau t b bajkalady Қustardy zhyl kustary koshpeli kustar zhone kystaj shygatyn kustar otyrykshy kustar dep үsh topka boledi Қustardyn zhylystauyn ayaktaryna sakina salu arkyly anyktajdy Қazakstannyn ontүstik onirindegi Zhambyl oblysy Zhualy audanynda kustarga sakina salu ortalygy bar Zhyl kustary Zhyl kustary kүzde ontүstiktegi zhyly ajmaktarga zhylystap koktemde elimizge kajtadan oralady Zhup kuryp uya salyp zhumyrtkadan balapan orgizil kobejedi Koktemnin algashky ajynda zhaugan songy karly kus kanatynyn yzgary dep eseptejdi Zhyly zhaktan en algash karatorgajlar tyraulap tyrnalar oralady Koshpeli kustar polyustik үki kejbir zhyrtkysh kustar zhәne t b kүzde kysta aua rajynyn kolajsyzdygynan soltүstikten ontүstikke zhylystajdy Қystaj shygatyn kustar Қystaj shygatyn kustar zhyl bojy bir ajmakta tirshilik etip kobejedi Eshkajda zhylystamajdy Ondaj kustarga kargalar torgajlar sauyskandar shymshyktar zhatady Қustarga kysta koldan korek berip kamkorlyk zhasaudy үmytpandar Қazakstannyn Қyzyl kitabyna 1996 II otryadka zhatatyn 56 kus tүrleri tirkelgen Қyzgylt zhәne bujra birkazan Kaspij Aral Balkash Alakol Zajsan Markakol sularynda kezdesedi Қara degelen sary zhәne kalbagaj karabaj keninen taralgan Ak degelek zhyl kusy Қazakstannyn ontүstik onirinde gana Ontүstik Қazakstan Zhambyl oblystarynda taralgan Қazakstanda sirek kezdesetin kustyn biri kokikaz kyzylkaz dep te atajdy Ayagy mojny erekshe uzyn Tumsygy imek bolady Toptanyp tirshilik etedi Kaspij zhagalauynda Shalkar tenizinde Teniz kolderinde kezdesedi Қorgalzhyn korygyn kokikazdar mekeni dep atajdy Ol dүniezhүzilik mәni bar batpakty su ajdyndaryna zhatady Қarasha kaz ku tir zhyk kaz sunkyldak zhәne kishi akku mәrmәr shүregej үjrekter de Қyzyl kitapka tirkelgen Bүlardyn ishinde halyk akkudy erekshe kieli kus sanajdy Ol turaly anyzdar әnder kүjler keninen taralgan Akku pәktiktin sүlulyktyn adaldyktyn belgisi dep esepteledi Onyn korazy saһar balapany kogildir dep atalady Sunkartәrizdester Sunkartәrizdester balykshy tujgyn zhylanzhegish bүrkit kezkujryk sakaltaj zhurtshy kumaj aksunkar itelgi bidajyk lashyn zhele t b Bul kustardy halkymyz erekshe kadirlep kyran kustar dep te atajdy Zhyrtkysh kustardyn tumsyktary ayaktaryndagy tyrnaktary otkir koregin bүril ustauga bejimdelgen Қyran kustardyn korazy shәuli mekieni uyabasar balapany akүrpek dep atalady Қazak halkynyn ezhelden kele zhatkan dәstүrli onerinin biri sayatshylyk Қyran kustardy kolga үjretip baptau ony an kuska salu adamdy tabigatpen etene zhakyndastyra tүsedi Halyk bүrkitti zheti kazynanyn biri dep erekshe kasterlejdi Aspan tүstes kogildir tuymyzdagy bүrkit bejnesinin boluynda da үlken mәn bar Sayatshylyk oner kazak halkynyn tarihi әri dәstүrli eskertkishterinin biri Onyn tanymdyk ta tәrbielik te mәni zor Etnograf galym Zhagda Babalykuly sayatshylykka bүrkitke bajlanysty tilimizde 2 000 ga zhuyk soz bar ekenin atap korsetti Songy zhyldary elimizde sayatshylyk onerdi zhandandyru salasynda izgi sharalar kolga alyndy Almaty oblysy Enbekshikazak audanyndagy Zhalajyr Shora atyndagy halykaralyk kusbegiler mektebi ashyldy Mundaj manyzdy bastamalar baska oblystarda da kolga alynyp sayatshylyk onerge erekshe konil bolinude Tauyktәrizdester Altaj ulary Tauyktәrizdesterge zhatatyn altaj ulary biik tauly alkaptarda kezdesedi Ұly tauga shyktyn ba ular etin zhe din be degen mәtel ulardyn tauly onirle taralganyn angartady Ұlar da kieli kus olar shagyn top kuryp tirshilik etedi Eti de dәmdi Tauyktәrizdes kustardyn tumsyktary kyska әri dogaldanyp keledi Tyrnaktary da dogal zhilinshiginin artky zhagynda mүjizdi oskini bar Ony tepki dep atajdy korganyshtyk kyzmet atkarady Tyrnatәrizdester Tyrnatәrizdester ak sur akbas suly batpakty zherlerde taralgan Duadak iri kus onyn salmagy kejde 16 kilogramga zhetedi Ony kejde toktybalak nemese kozybalak dep te atajdy Ertede dalaly onirle koptep aulangan Targak oraktumsyk zhәne relikti shagalalar Қyzyl kitap tizimin de bar Relikti tazala Қazakstanda Alakol kolinde gana taralgan Қorgau maksatynda Alakol korygy 1998 ujymdastyryldy ZhapalaktәrizdesterZhapalaktәrizdesterden tek үki gana Қyzyl kitapka tirkelgen Halkymyzda үki erekshe kurmetke bolengen kus Қolda ustap kauyrsynyn үkisin kadirlep bas kiimge dombyraga үjge besikke ilip koyu dәstүri bar TorgajtәrizdesterTorgajtәrizdesterdin tүrleri kop zhәne keninen taralgan Қazakstanda zhorga torgaj kokkus sirek kezdesedi Zhorga torgaj elimizdin sholejtti alkabynda mekendejdi Sekseuil agashtarynyn arasynda Ile Balkash onirinde zher betinde zhyldam zhүgiretindikten zhorga torgaj dep atalgan Sirek kezdesetin kustar koryktarda korykshalarda arnajy korgauga alyngan Қustardy topka boludin әr tүrli zholdary bar Dene kurylymy tirshilik әreketine bajlanysty kyrtossizder zhүzgish kustar kyrtostiler dep bolinedi Al tirshilik orta zhagdajlaryn bajlanysty ekologiyalyk topka da toptastyrylady Ekologiyalyk mynadaj toptar bar suly batpakty zherlerdin kustary orman kustary ashyk dalaly alkaptardagy kustar zhyl kustary koshpeli kustar kystal shygatyn kustar Қystal shygatyn kustar zhyl bojy bir ajmakta omir sүrip eshkajda oryn auystyrmajdy yagni zhylystamajdy Қazirgi zamanda tirshilik etetin kustar tүri 35 40 otryadka toptastyrylgan Zoolog galymdardyn pajymdauy bojynsha kustar budan 180 mln zhyl buryn pajda boldy dep esepteledi Birkazan kusynda kejde adamdarga zhukpaly auru tүri de kezdesedi Ony zhәne de adamdardy saktap kalu үshin kus dәrigerleri olarga operaciya zhasajdy Al kejde ony emdeu үshin makta pajdalanylady ol үshin maktany onyn tagamyna kosyp beru kerek Bul әdisti tek kus asyrajtyn adamdar men kus dәrigerleri gana pajdaga asyrady alajda ony zhaj үj sharuashylygynda koldanu ote kauipti Derekkozder Қazakstan Ұlttyk enciklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 zhyl ISBN 5 89800 123 9 Biologiya Zhalpy bilim beretin mekteptin 7 synybyna arnalgan okulyk Almaty Atamura 2007 ISBN 9965 34 607 0Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet