Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Жыланшы бүркіт (лат. Circaetus gallicus) - қаршыға тұқымдастары.
| Жыланшы бүркіт | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||
 (IUCN3.1) | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Circaetus gallicus (, 1788) | ||||||||||||||||
 Жазда Жыл бойы Қыста |
Қанат құлашы 1,9 м, тырнақтары өткір. Еуропа, Африка, Оңтүстік-Батыс Азияда таралған. ТМД оңтүстік аймақтарда кездеседі. Түрікменстанда кең таралған. Орманды және таулы жерлерде кездеседі. Бір жұмыртқа салады. Саны азаюда. КСРО Қызыл кітабында.
Қазақстанда 4 түр тармағы шөл және шөлейт аймақтарды ұялайды. Құмды шөлдер, құрғақ тау бөктерлері мен өсімдігі сирек аласа тауларды мекендейді. Шәулісінің қанатының ұзындығы 52 – 59 см, салм. 1,2 – 2,0 кг, ұябасары шәулісіне қарағанда сәл ірілеу. Реңінде жыныстық ерекшелік байқалмайды. Арқасы қоңыр сұр, мойны мен басы ақшылдау. Үстіңгі қақпа қауырсындары – қоңыр, астыңғысы ақшыл, жолақты. Бауыры ақшыл көлденең жолақты, жемсауы теңбіл келеді. Жас жыланшы бүркіттің қақпа және бағыттаушы қауырсындарының шеті ақшыл. Бұл белгі ересектерінде тез жойылып кетеді. Әуеде ұшып жүрген Жыланжегіш қыранның басына төсі қара, ал отырғанда басы сұрлау болып көрінеді. Көзі сары, өте үлкен болады. Жерде жақсы жүреді, ағаш басына жартастарға жиі қонады. Жемтігін жерден ұстайды. Жыл құсы. Сәуірде ұшып келеді, ұясын ағаш басына не жартас жиегіне салады. Мамырда ұяға ақ түсті бір ғана жұмыртқа салып оны бір айдан аса шәулісі мен ұябасары бірігіп шайқайды. Ұясы бұзылған жағдайда қайтадан көбеюге қатысып, тағы да бір жұмыртқа салады. Балапаны 2,5 – 3 айдан соң ұядан ұшады. Қыркүйектің ортасы – қазанның басында жылы жаққа ұшып кетеді. Арабия түбегінде, Африкада және Оңтүстік Азияда қыстайды. Негізгі қорегі – жыландар мен кесірткелер, кірпілер, т.б. ұсақ жануарлар. Жыланшы бүркіт – сирек кездесетін құс. Қазақстанда Алматы мен Шымкент қалаларындағы хайуанаттар саябағында бір-бірден ғана жұбы бар. Негізінен бұлар Ақсу-Жабағылы, Үстірт қорықтары мен «Алтынемел» ұлттық табиғи саябағында қорғалады. Санының жылдан-жылға азаюына байланысты Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.
Статусы
2-ші санат. Саны қысқарып келе жатқан түр. тіркелген (3-ші санат).
Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы
Туыстың Қазақстандағы бірден-бір өкілі.
Таралуы
Африка, Евразия – жағалауынан шығыста дейін, солтүстікте 56 , оңтүстікте Жерорта теңізі жағалауы, Кіші Азия, Иран, Пәкістан, Үндістанға дейін кездеседі. Қазақстанда 49 оңтүстікке қараған аудандарда мекендейді .
Мекендейтін жерлері
Құрғақ тау етектері, шөлді таулар, құмды шөлдер. Батыс Тянь-Шань, Жоңғар (Жетісу) Алатауында жапырақты ормандар зонасына енеді , Қалбы және қарағайлы ормандарда мекендейді .
Саны
Қазақстанда барлық жерде көп емес және азаюда. Мысалы, Батыс Қазақстан облысында 1981 жылы көктем мен жазда 1850 км автомаршрутта 2 құс қана , Қызылқұмда 1984 жылы 806 км-де – 2, Мойынқұмда 1983 жылы 600 км-де – жоқ, Бетпақдалада 1984 жылы оның орталық аудандарында – 2 кездескен, ал 1981 және 1983 жылдары батыс аудандарда 1500 км маршрутта бірде-бір құс есепке алынбаған . 1989 жылы Маңғыстау мен Үстірттің қазақстандық бөлігін самолетпен 12000 км ұшқанда бар-жоғы 4 құс кездескен. Орталық Қазақстаннан соңғы 15 жылда ешқандай деректер жоқ.
Негізгі әсер ететін факторлар
ЭТЖ-ң бағаналарында өлім-жітімге ұшырау, тікелей өлтіру, мазалау факторы, жерді жыртуға және малды қарқынды жаю нәтижесінде бауырымен жорғалаушылардың санының қысқаруы.
Биологиялық ерекшеліктері
Қазақстанның оңтүстігінде сәуірдің басында пайда болады, қыркүйектің аяғында ұшып кетеді . Салыстырмалы түрде аса үлкен емес ұясын ағашқа (сексеуіл, тораңғы) не жартасқа, әдетте жерден аса биік емес, салады. Ұяда 1 ғана жұмыртқа болады, оны бір жарым айдай шайқайды, балапан жұмыртқадан шыққаннан 2 ай өткен соң ұяны тастайды . Күндіз жемтігін аулайды, рептилиялармен қоректенеді.
Қолда өсіру
Шымкент және Алматы хайуанаттар бақтарында жалғыз басты құстар өсіріледі.
Қабылданған қорғау шаралары
Ақсу-Жабағылы, Қаратау, Үстірт және Алакөл қорықтарында, Аңдасай қорықшасы Алтынемел ұлттық паркінде қорғалады.
Қажетті қорғау шаралары
Қаратауда, Бетпақдала, Іле өзенінің аңғарында, Қызылқұмда қорықтар ұйымдастыру. Тұрғындар арасында жыланға деген көзқарасты өзгерту, қаскерлермен күресті күшейту, ЭТЖ-ң бағаналарын қорғаныш құралдарымен жабдықтау, қолда өсіруді жолға қою.
Зерттеу жөніндегі ұсыныстар
Қоректік базасының жағдайын және өзгерту бағытын анықтау, арнайы қондырғыларға ұялау үшін тарту мүмкіндіктерін қарастыру.
Дереккөздер
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған профессор Е. Арын – Павлодар: 2007 - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3
- Корелов, 1962
- Дементьев, 1951
- П. В. Пфандер, личные сообщения
- Стариков, 1997
- Березовиков, Воробьев, 1998/1999
- Линдеман, 1986
- Ковшарь, 1986
- Harrison, 1975
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zhylanshy bүrkit lat Circaetus gallicus karshyga tukymdastary Zhylanshy bүrkit IUCN3 1 Dүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby ҚustarSaby Sunkartәrizdiler nemese q v Tukymdasy Қarshyga tukymdasyKishi tukymdasy Tegi CircaetusTүri C gallicusCircaetus gallicus 1788 Zhazda Zhyl bojy ҚystaCircaetus gallicus Қanat kulashy 1 9 m tyrnaktary otkir Europa Afrika Ontүstik Batys Aziyada taralgan TMD ontүstik ajmaktarda kezdesedi Tүrikmenstanda ken taralgan Ormandy zhәne tauly zherlerde kezdesedi Bir zhumyrtka salady Sany azayuda KSRO Қyzyl kitabynda Қazakstanda 4 tүr tarmagy shol zhәne sholejt ajmaktardy uyalajdy Қumdy sholder kurgak tau bokterleri men osimdigi sirek alasa taulardy mekendejdi Shәulisinin kanatynyn uzyndygy 52 59 sm salm 1 2 2 0 kg uyabasary shәulisine karaganda sәl irileu Reninde zhynystyk erekshelik bajkalmajdy Arkasy konyr sur mojny men basy akshyldau Үstingi kakpa kauyrsyndary konyr astyngysy akshyl zholakty Bauyry akshyl koldenen zholakty zhemsauy tenbil keledi Zhas zhylanshy bүrkittin kakpa zhәne bagyttaushy kauyrsyndarynyn sheti akshyl Bul belgi eresekterinde tez zhojylyp ketedi Әuede ushyp zhүrgen Zhylanzhegish kyrannyn basyna tosi kara al otyrganda basy surlau bolyp korinedi Kozi sary ote үlken bolady Zherde zhaksy zhүredi agash basyna zhartastarga zhii konady Zhemtigin zherden ustajdy Zhyl kusy Sәuirde ushyp keledi uyasyn agash basyna ne zhartas zhiegine salady Mamyrda uyaga ak tүsti bir gana zhumyrtka salyp ony bir ajdan asa shәulisi men uyabasary birigip shajkajdy Ұyasy buzylgan zhagdajda kajtadan kobeyuge katysyp tagy da bir zhumyrtka salady Balapany 2 5 3 ajdan son uyadan ushady Қyrkүjektin ortasy kazannyn basynda zhyly zhakka ushyp ketedi Arabiya tүbeginde Afrikada zhәne Ontүstik Aziyada kystajdy Negizgi koregi zhylandar men kesirtkeler kirpiler t b usak zhanuarlar Zhylanshy bүrkit sirek kezdesetin kus Қazakstanda Almaty men Shymkent kalalaryndagy hajuanattar sayabagynda bir birden gana zhuby bar Negizinen bular Aksu Zhabagyly Үstirt koryktary men Altynemel ulttyk tabigi sayabagynda korgalady Sanynyn zhyldan zhylga azayuyna bajlanysty Қazakstannyn Қyzyl kitabyna engizilgen Statusy2 shi sanat Sany kyskaryp kele zhatkan tүr tirkelgen 3 shi sanat Genofondysyn saktau үshin taksonnyn manyzyTuystyn Қazakstandagy birden bir okili TaraluyAfrika Evraziya zhagalauynan shygysta dejin soltүstikte 56 ontүstikte Zherorta tenizi zhagalauy Kishi Aziya Iran Pәkistan Үndistanga dejin kezdesedi Қazakstanda 49 ontүstikke karagan audandarda mekendejdi Mekendejtin zherleriҚurgak tau etekteri sholdi taular kumdy sholder Batys Tyan Shan Zhongar Zhetisu Alatauynda zhapyrakty ormandar zonasyna enedi Қalby zhәne karagajly ormandarda mekendejdi SanyҚazakstanda barlyk zherde kop emes zhәne azayuda Mysaly Batys Қazakstan oblysynda 1981 zhyly koktem men zhazda 1850 km avtomarshrutta 2 kus kana Қyzylkumda 1984 zhyly 806 km de 2 Mojynkumda 1983 zhyly 600 km de zhok Betpakdalada 1984 zhyly onyn ortalyk audandarynda 2 kezdesken al 1981 zhәne 1983 zhyldary batys audandarda 1500 km marshrutta birde bir kus esepke alynbagan 1989 zhyly Mangystau men Үstirttin kazakstandyk boligin samoletpen 12000 km ushkanda bar zhogy 4 kus kezdesken Ortalyk Қazakstannan songy 15 zhylda eshkandaj derekter zhok Negizgi әser etetin faktorlarETZh n baganalarynda olim zhitimge ushyrau tikelej oltiru mazalau faktory zherdi zhyrtuga zhәne maldy karkyndy zhayu nәtizhesinde bauyrymen zhorgalaushylardyn sanynyn kyskaruy Biologiyalyk erekshelikteriҚazakstannyn ontүstiginde sәuirdin basynda pajda bolady kyrkүjektin ayagynda ushyp ketedi Salystyrmaly tүrde asa үlken emes uyasyn agashka sekseuil torangy ne zhartaska әdette zherden asa biik emes salady Ұyada 1 gana zhumyrtka bolady ony bir zharym ajdaj shajkajdy balapan zhumyrtkadan shykkannan 2 aj otken son uyany tastajdy Kүndiz zhemtigin aulajdy reptiliyalarmen korektenedi Қolda osiruShymkent zhәne Almaty hajuanattar baktarynda zhalgyz basty kustar osiriledi Қabyldangan korgau sharalaryAksu Zhabagyly Қaratau Үstirt zhәne Alakol koryktarynda Andasaj korykshasy Altynemel ulttyk parkinde korgalady Қazhetti korgau sharalaryҚaratauda Betpakdala Ile ozeninin angarynda Қyzylkumda koryktar ujymdastyru Turgyndar arasynda zhylanga degen kozkarasty ozgertu kaskerlermen kүresti kүshejtu ETZh n baganalaryn korganysh kuraldarymen zhabdyktau kolda osirudi zholga koyu Zertteu zhonindegi usynystarҚorektik bazasynyn zhagdajyn zhәne ozgertu bagytyn anyktau arnajy kondyrgylarga uyalau үshin tartu mүmkindikterin karastyru DerekkozderOryssha kazaksha tүsindirme sozdik Biologiya Zhalpy redakciyasyn baskargan professor E Aryn Pavlodar 2007 1028 b ISBN 9965 08 286 3 Korelov 1962 Dementev 1951 P V Pfander lichnye soobsheniya Starikov 1997 Berezovikov Vorobev 1998 1999 Lindeman 1986 Kovshar 1986 Harrison 1975Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet