Ертіс орыс Иртыш қыт 额尔齐斯河 Солтүстік Мұзды мұхит алабында жатқан өзен Обь өзенінің сол жақ саласы ЕртісПавлодар аумағынд

Ертіс (орыс. Иртыш, қыт. 额尔齐斯河) — Солтүстік Мұзды мұхит алабында жатқан өзен, Обь өзенінің сол жақ саласы.

Ертіс
Павлодар аумағындағы Ертіс өзені
Сипаттамасы
Ұзындығы	4248 км
Су алабының ауданы	1 643 000 км²
Су алабы	Солтүстік Мұзды мұхиты
Өзендердің су алабы	Обь/Үбі
Су шығыны	3000 м³/с (сағасы)

Бастауы	Алтай таулары
• Орналасқан жері	Қытай мен Моңғолияның шекаралары
• Координаттары	47°52′29″ с. е. 89°58′23″ ш. б. / 47.8748583° с. е. 89.9730611° ш. б. / 47.8748583; 89.9730611 ^(G) ^(O) ^(Я)^(T)
Сағасы	Обь
• Координаттары	61°04′50″ с. е. 68°49′50″ ш. б. / 61.08056° с. е. 68.83056° ш. б. / 61.08056; 68.83056 ^(G) ^(O) ^(Я)Координаттар: 61°04′50″ с. е. 68°49′50″ ш. б. / 61.08056° с. е. 68.83056° ш. б. / 61.08056; 68.83056 ^(G) ^(O) ^(Я)^(T)
Еңістігі	0,03 м/км
Орналасуы
Ертіс бассейні
Ел	Қазақстан, Моңғолия, Ресей, Қытай

Ортаққордағы санаты: Ертіс

Басқа мағыналар үшін Ертіс (айрық) деген бетті қараңыз.

Қазақстан жерінде Абай, Шығыс Қазақстан, Павлодар облыстары арқылы ағады. Жалпы ұзындығы 4248 км, оның 1698 км-і Қазақстан жерінде. Су жиналатын алабы 1643 мың км².

Бастауы

Бастауын Алтай тауларының сілемі Бесбоғда (Қытай, Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы, Алтай аймағы) тауынан алады. Зайсан көліне дейінгі бөлігі – Қара Ертіс, көлден төмен қарай Ақ Ертіс немесе Ертіс деп аталады.

Гидрологиясы

Арнасы бастау жағында, негізінен, қар, мұз суымен, орта және төменгі ағыстарында қар, жаңбыр және жер асты суымен толығады. Алабы Алтай тауларының оңтүстік-батысын, Тарбағатайдың солтүстік-батыс баурайын, Сарыарқаның солтүстік-шығысын, Ресей жерінде Батыс Сібір жазығы мен Шығыс Орал етегін қамтиды.

Қазақ жерінде Ертіс ағынын Қатын, Қалба, Нарын, Тарбағатай және Сауыр жоталарынан, Құлынды даласынан жинайды. Көп жерінде тау сілемдерін тіле терең шатқалдар қалыптасқан. Бұл тұста жағаларының биіктігі 500 м-ге жетеді. Құлынды даласында өзеннің арнасы кеңейіп, жайылмасы пайда болады. Таулық аңғары (250 м биіктікке дейін) қылқан жапырақты орманды, оң жағы көбіне қарағайлы шабындықты келеді, осы тұстағы арнасының ені 100 – 150 м, Омбы қаласы тұсында 6 – 8 км, Тобыл кент тұсында 25 – 30 км-ге жетеді.

Ертісті бойлай кеме қатынасы бар (3600 км- ге жуық). Басты кемежайлары: Өскемен, Семей, Павлодар, Омбы, Тобыл, Ханты-Мансийск. 1953 жылы Ертісте Өскемен су электр станциясы (СЭС) салынған. Ертіс каскадындағы 3-саты Шүлбі СЭС-і бөгетінің құрылысы басталды. Ертіс алабының су энергетикалық ресурстарын игеру жылына 30 млрд. кв/сағ-қа дейін электр энергиясын бере алады. Ертістің суы Орталық Қазақстанды сумен қамтамасыз етуге және суландыруға арналған Ертіс-Қарағанды каналын қоректендіруге (75 м³/с су алынады) пайдаланылады. Ертіс сүйрік, сылан, бекіре, шортан, алабұға, елең және т.б. балықтарға бай. Сазан, табан, көксерке және байкал омулі жерсіндірілген.

Салалары

Қазақстандық бөлігіндегі басты салалары

→ Есіл
→ Тобыл
→ Бұқтырма
→ Шаған
→ Үлбі
→ Шар
→ Күршім
→
→ Қалжыр
→ Нарын
→ Алқабек
→ Ұлан
→ Қайыңды

Ресей аумағындағы салалары

→
→
→
→
→ Демьянка

Жылдық ағынын реттеу және электр энергиясын алу үшін өзен бойында Бұқтырма, Өскемен, Шүлбі бөгендері салынған. Сарыарқа аймағындағы табиғи қорларды игеру мақсатында Ертіс-Қарағанды каналы тартылған. Көліктік маңызы зор, сағасынан 3784 км-ге дейін кеме қатынайды.f>

Дереккөздер

http://www.ic.omskreg.ru/irtysh/rew.htm Мұрағатталған 1 қарашаның 2013 жылы.
Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Су шарушылығы. – Алматы, Мектеп, 2002.

Сыртқы сілтемелер

Malimetter.kz Ертіс өзені реферат

[http://www.ic.omskreg.ru/irtysh/rew.htm-1] ttp://www.ic.omskreg.ru/irtysh/rew.htm Мұрағатталған 1 қарашаның 2013 жылы.

[2] Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Су шарушылығы. – Алматы, Мектеп, 2002.