Қалба жотасы

Қалба жотасы – Алтай тау жүйесінің оңтүстік-батысында орналасқан. Алтайдан оны Ертіс өзенінің аңғары, батыс бөлігін Сарыарқадан Шар және Көкпекті өзендерінің аңғары бөліп жатыр.

Қалба
Сипаттамасы
Тау жүйесі	Алтай таулары
Пайда болған кезеңі	Палеозой
Ұзындығы	400 км
Ені	120 км
Ең биік шыңы
Биіктігі	1598 м
Орналасуы
49°22′ с. е. 82°22′ ш. б. / 49.367° с. е. 82.367° ш. б. / 49.367; 82.367 ^(G) ^(O) ^(Я)Координаттар: 49°22′ с. е. 82°22′ ш. б. / 49.367° с. е. 82.367° ш. б. / 49.367; 82.367 ^(G) ^(O) ^(Я)^(T)
Елдер	Қазақстан, Абай облысының Жарма (батысы) және Көкпекті, Шығыс Қазақстан облысының Ұлан аудандары жері
Қалба

Геогрфиялық орны

Әкімшілік тұрғысынан Абай облысының Жарма (батысы) және Көкпекті, Шығыс Қазақстан облысының Ұлан аудандарының жерін қамтыған. Солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай 400 км-ге созылып жатыр, енді жері 120 км-ге жуық (орта тұсында).

Жер бедері

Солтүстік-батысы мен батысының жер бедері аласа таулық сипатта, солтүстік-шығысы мен оңтүстік-шығысы орта биіктік таулы шоқылықты құрайды. Аласа таулық солтүстік-батысы мен батысы Асқаралы (731 м), Қойсары (771 м), Айыртау (1003 м), Шұбаршоқы (974 м), Қаратақыр (758 м), Бала Құсмұрын (1035 м), Обалы (719 м) тәрізді жеке таулардан тұрады. Солтүстік-шығысы мен шығысы Талды (1574 м), Жаңаасу (1421 м), Қаражал (1144 м), Сарышоқы (1598 м, Қалба жотасының ең биік жері), Кальчуга (1377 м), Суықшоқы (1380 м), т.б. шоқылы таулар мен шағын жоталардан тұрады.

Геологиялық құрылымы

Палеозойдың Об – Зайсан қатпарлы облысына жататын Қалба жотасының Зайсан қатпарлы жүйесі Зайсан көлінің батыс жағалауынан бастап Ертіс өзеннің сол жағалауымен Семей қаласына дейін созылып жатыр. Қатпарлы жүйе батыста Сарыарқа каледонидтерінің, шығысында Ертіс жарылымының арасынан орын алған. Жарма (Оңтүстік Қалба), Қалба – Нарын синклинорийінен құралған геосинклинальдық кешен ультранегізді массивтермен ұштасқан жоғарғы ордовиктің порфирит формациясынан, силур мен девон жыныстарынан, бұлардың бетіндегі төменгі және ортаңғы тас көмірдің терригендік, теңіздік жыныстарынан түзілген. Жарма (Оңтүстік Қалба) жыныстарының басым бөлігі силурдың соңынан ортаңғы триасқа дейінгі эффузивтерден құралған. Тектоникалық тұрғысынан мұнда күмбезді-жақпартасты көтерілімдер плейстоцен-неоген кезеңдерінде болды. Кейбір блоктар 2000 – 2500 м тереңдікте жатыр. Сейсмикалық тұрғысынан аймақтың Зайсан көліне қарайтын оңтүстік-шығыс бөлігі магнитудасы 6 – 7 балдық белдемде орналасқан.

Кен байлықтары

Кен байлықтары негізінен тас көмір-пермь жүйесінің сиал блогында шоғырланған. Жер қойнауында алтын, күміс, полиметалл кендерімен бірге тантал, вольфрам, қалайы сирек металды кендері өндіріледі.

Климаты

Қалба жотасына жылдың суық маусымы, негізінен, Азия антициклонының батыс тармағына байланысты. Аймақта қаңтар айының жылдық орташа температурасы –19 – 21°С, кей жылдары қыста ауа температурасы –49°С-қа дейін төмендейді. Жазда (шілде айында) орташа ауа температурасы оңтүстік-батысында 20 – 23°С, солтүстік-шығысында 18 – 20°С-ты құрайды. Кей жылдары жазда температура 38°С-қа дейін көтеріледі. Жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 280 – 350 мм-ден (оңтүстік, оңтүстік-батысында) шығыс, солтүстік-шығыста 350 – 420 мм аралығында. Қалба жотасы ылғалға тапшы аймаққа жатады. Мұндағы гидротермик. коэффициент (ГТК) мөлшері 0,2 – 0,5-ке тең. 10°С-тан жоғарғы температураның жылдық жылу мөлшері 2400 – 2600°С аралығында. Жауын-шашынның басым бөлігі (65%) сәуір – қазан айларында болады. Тұрақты қар жамылғысы қараша айының 2-онкүндігінде қалыптасады. Оның қалыңдығы батыс, оңтүстік-батысында 15 – 20 см, шығыс, солтүстік-шығыста 30 – 35 см, тау шатқалдарында 40 – 60 см-ді құрайды. Қыста желдің басым бөлігі батыстан соқса, жазда оңтүстік, оңтүстік-батыстан соғады. Желдің жылдық орташа жылдамдығы Қалба жотасының батысында 3 – 4 м/с, шығысында 1 – 2 м/с.

Су торабы

Өзендерінің барлығы Ертіс алабына жатады. Ірі өзендері: Көкпекті, Бөкен, Шар, Қызылсу Қанай, Ұлан, Абылайкит, Тайынты. Көлдері: Шалқар, Айыр.

Топырағы, өсімдігі мен жануарлар дүниесі

Қалба жотасының топырағы негізінен тауалдының қызғылт қоңыр, қоңыр (батысында) және таудың қара топырағынан тұрады. Зайсан көлінің батысында (Қызылқұм құмында) құмды-сазды топырақ, орта тұсындағы (Көкпекті ауданында) тауларда альпілік шалғын топырақ қалыптасқан. Онда далаға және құрғақ аласа тауға тән далалық түрлі шөпті өсімдіктер өседі. Шығысы мен солтүстік-шығысында Сібір жазығына тән сирек ағашты және қайыңды-қарағайлы орман қалыптасқан. Бұталар (тобылғы, ешкісабақ, қараған, арша, итмұрын), қайың, терек, көк терек бар. Одан жоғарыда балқарағай, самырсын, қарағайлы орман өседі. Жануарлардан мұнда тиін, шұбар тышқан, қоңыр аю, сілеусін, құдыр, меңіреу құр, шіл, тұйғын, тоқылдақтар, ұлар бар.

Дереккөздер

1. Қазақстан Республикасының табиғаты 3 том, 2 бөлім