Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
- Тағы қараңыз Орталық Қазақстан
Б.з. 6 ғасырында Орталық Қазақстан Түрік қағанатының кұрамына енді. 603 жылы Түрік қағанаты екіге бөлініп, Батыс Түрік қағанаты Жетісу мен Орталық Қазақстан аумағын қамтиды. Тарихи деректер бойынша 7 ғ-дың екінші жартысында Батыс Түрік қағанатының ішіндегі ең күшті тайпалық одақ — қимақтар Ертіс өзенінен Сыр, Шу бойына дейінгі аралықты мекендейді. 9 ғ-да Қимақ қағанаты жеті тайпадан тұрды, оларға: қимақ, , , , , татар, қыпшақтар жатады. Ал 10 ғ-да осы тайпалардан қыпшақтар алдыңғы қатарға шығып, Қыпшақ хандығын кұрды. 10 ғ-дың аяғында қыпшақтар Сыр бойындағы оғыздарды ығыстырды, Қазақстаннын түгелге жуык жеріне билігін жүргізіп, Дешті-Қыпшақ деп аталды. 11-12 ғғ-да қыпшақтар екіге бөлінді, он қанаты Торғай даласын, Жем, Жайық, Еділ бойын жайласа, сол қанаты Орталық және Шығыс Қазақстанды мекендеді. Қыпшақ хандығының алғашқы орталығы Ертіс өзенінің орта ағысыңда болса, кейіннен Сыр бойындағы Сығанақ қаласына ауысты. Қыпшақ мемлекетін хан баскарды, олардан баска билеушілер катарына тархандар, бектер, басқақтар жатады. Орталық Қазақстан шаруашылығы көшпелі мал шаруашылығына негізделді. Мал жаз айларында Сарыарқаның кең даласын жайласа, қыста тау шатқалдарына, ықтасын жерлерге оралып отырды. Орта ғасырда Сарыарқа аркылы Ұлы Жібек жолының бір тармағы өтті, ол Қарқаралы, Ұлытау, Жезқазғанды басып өтіп, батысқа беттейді. Осы өңірде мыс, темір рудасы балқытылып, олардан еңбек кұралдары, қару-жарақтар жасалған. Оған дәлел Қарқаралы маңындағы Кент, Суықбұлақ мекендері, Темірші, Кентөбе кен орыңдары, Жезқазғандағы қонысы мен осы өңірдегі мыс және темір өндірген ежелгі кен орындары. Қытай өзені Хуанхэден Дунайға дейін созылған Ұлы Еуразия даласы адамзат тарихы бойында тек Батыс пен Шығыс арасындағы жалғаушы ғана емес, көптеген халықтардың ұлы бесігі болды. Ерте орта ғасырларда ұлы даланын орталық бөлігі, нақты айтқанда Дешті-Қыпшақ даласы құдіретті күшке айналды. Бұл даланы 6 ғ-да Түрік қағанатының кұрылуымен Қытай қорғанынан Қара теңізге дейін, түркі тілдес халықтар мекен етті. 11-15 ғ. Еуразия кұрлығындағы халықтар тарихында қыпшақтар маңызды рөл атқарды. Олар әлемдік маңызы бар ірі окиғаларға тікелей қатынасты. Оларды Византия мен командар, орыс княздықтарында половдылар, түркі тілдес тайпалар арасында қыпшақтар деп атады. Қыпшақ қоғамы моңғол шапқыншылығына дейінгі кезенде мемлекеттілік сатысында тұрды. Қыпшақтар Орта Азияға, Шығыс және Орталық Еуропаға басып кірген моңғолдардың түріктенуіне аса маңызды үлес косты. Олар қазіргі түркі тілдес халықтар: татарлар, башқұрттар, өзбектер,қырғыздар, қарақалпақтар, оңтүстік алтайлықтар және т.б қалыптасуының бастауы болды. Қазақстан даласында қыпшақ тайпалары екі ірі топка бірікті. Соның алғашқысы Батыс Қазақстан аймағында орналасты (Арал теңізінен солтүстікке қарайғы дала). Екінші иісі Орталық Қазақстан аумағында орналасты. Нақты осы географиялық аймақтарға сәйкес кейінгі орта ғасырда Орта жүз және Кіші жүз тайпалық бірлестіктері қалыптасты. 12 ғ-да Жошы ұлысынын екі қанатқа бөлінуі табиғи геофафиялық аудаңдар негізінде болды (Қимақ — Қыпшақ болып екіге бөлінді). моңғол шапқыншылығы Дешті-Қыпшақтағы көшпелілердің саяси кұрылымын бұзғанына қарамастан, моңғолдар қыпшактардың мықты этно-мәдени бірлестігін ыдырата алмады. Қыпшақтардың кәсібінің негізгі түрі мал шаруашылығы еді. Қол-өнер өндірісі мал өнімдерін өндеуге байланысты болды. Қыпшақ қорғандарында ат әбзелдері молынан кездеседі. Мұның өзі олардың металл өндеумен айналысқанын және темір рудасын балқыта білгендіктерін көрсетеді. Ә.Х. Марғұлан мен М.Қ.Қадырбаевтың қыпшақ қорғандарынан тапқан теңгелері (шакалар) көшпелі шаруашылықта тауар-ақша қатынастарының кеңінен дамығанын көрсетеді.
Қыпшақтар тас балбалдарға, табиғат кұбылыстарына, аспанға (Тәңір), күнге, отқа табынды. Қыпшақтар көшкен бүкіл дала бойында адам баласы бейнеленген тас балбалдар қалды. Орталық Қазақстан далаларында, Ұлытау жоталарында, Сары және Қара Кенгір өзені маңайынан әйел бейнесі қашалған тас балбалдар кездеседі. Бұларда көз, мұрын, ауыз бейнеленбеген, сірә бұл ислам дінінін енуімен байланысты болса керек (ислам діні бойынша адамнын түрін бейнелеуге тыйым салынған). Қыпшақтарда әйелдер кұдайы Ұмай ана болған. Ұмай ана ошақ тыныштығы мен ұрпак таралуының қорғаушысы деп саналады. Баска түрік тілділер сияқты қыпшақтар үшін де Тәнірі ең жоғары кұдай болды. Бұл дәстүр ежелгі түркі дәуірінен келе жатқан ұғым. «Аспан», «құдай» ұғымдары ежелгі түркі руникалық жазбаларында кездеседі. 13 ғ-дың басында Қазақ даласына моңғол шапқыншылығы басталды. моңғол атты әскері Жетісу және Оңтүстік Қазақстан жері арқылы Орта Азияға шабуыл жасады. Орталық Қазақстан жерінде кырғын соғыс болғандығы туралы деректер жок. Шыңғысхан көзінің тірісінде жаулап алған аумағын төрт ұлына бөлген кезде Орталық Қазақстан үлкен ұлы Жошы иелігіне тиді. Қейіннен Жошы ұлысы Алтын Орданың негізін кұрап, Орталық Қазақстанның тайпалық одақтары осы мемлекеттің құрамына енді. Шыңғысхан жорығына, оның әулет бұтағына қатысты ең мол белгі Ұлытау өңіріңде кездеседі. Солардың ішіндегі ең әйгілісі - Жошы хан кесенесі. Алтын Орда Өзбек ханның тұсында (1312 ж.) мемлекеттік дін ретінде кабылдап, Шыңғысхан ұрпақтарын еріксіз мұсылмандыққа көшірді, бұл ретте хандықтың негізін калаған түркі тілдес тайпалардың рөлі зор. Шынғысханның ұрпақтарынын өзара соғысының, Орта Азияда Темірдің күшеюіне байланысты Жәнібек ханның (1359-1379) тұсында Алтын Орда бірнеше хандықтарға бөлініп, Орталық Қазақстанда, алғашқыда Ақ Орда, кейіннен Әбілкайыр хандық кұрды.
Әмір Темірдін Ұлытау бойына келгендігі туралы жазба деректе, тарихи ескерткіште сақталған. Темірдің сарай шежірешісі Шараф ад-дин Әли Ниязи «Даңқ кітабында» былайша келтіреді: «Темір Ұлытауға келгенде алдымен сол таудың басына шығып, төңірегіндегі көк жасыл дала мен сеңгір тауларға ұзақты күнге тесіле қараумен болды. Сонан соң әскерін жинап, сол жерде үлкен құлпытас орнатуға бұйрық берді. Бармағы майысқан шеберлер осынау сәтті оқиғаның күнін тасқа қашап жазды» делінген. Бұл тас Ұлытаудағы Алтын шоқы биігіне орнатылған. Оны алғаш тауып, жария еткен академик Қаныш Сәтбаев. Бұл тас қазір Санкт-Петербургте Эрмитажда тұр.
Әбілқайыр хан (1428-1468) үнемі жорықта болып, елдің ішкі жағдайын әлсіретіп алуының нәтижесінде 1465 жылы Орыс ханның ұрпактары Жәнібек және Керей сұлтандар өзіне карасты руларымен наразылық ниетпен Моғолстан жеріне көшіп кетті. Сонымен Орталық Қазақстаннан шыккан екі сұлтан Шу өзенінің бойы, Хантауы жазығында 1466 жылы Қазақ хандығының негізін калады. 1468 ж. Жәнібек пен Керей сұлтандарды кайтармақшы болып жорыққа шыққан Әбілқайыр хан Балқаш көлі манында кенеттен кайтыс болып, өскері кейін кайтты.
Қазақ хандығы Бұрындық (1474-1511) және Қасым ханның (1511-1518) тұсында кеңейіп, Орталық және Батыс Қазақстан аумағын түгел қамтыды. Қасым хан тұсынан қазақ хандары Ұлытау баурайына да өздерінің алтын үзікті ордасын тігіп отырған. Тұрғылықты халық бұл орынды әлі күнге дейін Хан ордасы деп кастерлейді. Қасым ханның баласы Хақназар (1538-1580) Қазақстаннын аумағын солтүстігінде Есіл, Нұра өзендеріне, шығысында Балқаш көліне, батысында Еділ өзені, ал оңтүстігінде Ташкентке дейін жеткізді. Сонымен 16 ғ-да Орталық Қазақстан экономикалық жағынан біртұтас, этникалық құрамы біртектес Қазақ хандығының құрамына енді. 17 ғ. қазақ халқының жонғар шапқыншылығына қарсы ерлік кезеңі, Орталық Қазақстан жерінде қазақтардың әскері екі ірі жеңіске жеткенімен қазақ-жоңғар соғысы әлі жүз жылға созылды.Қалмақтар мен қазақтардың өзара жауластығы қалмақтардың бір одақка (1400) бірігуінен басталып, оларды қытайлықтардың түгел жойып жіберген (1757) кезеңіне дейін ұласты. Тәуке хан билік еткен кезенде (1680-1718) Қазақ хандығының қырғыздармен және қарақалпақтармен одақтасуы нәтижесінде жоңғарлардың қазақ жеріне шабуылын уақытша бәсендетті. Осыны пайдаланған Тәуке хан қазақ арасыңда коғамдық өмірдің зандастырылған тәртібін енгізді. Күшті де қарулы жауға карсы түру үшін Тәуке хан өлсіз де бытыраңкы рулардың басын косты, одақ күрды. Ұлы жүзге Төле би, Орта жүзге Қазыбек биді, Кіші жүзге Әйтеке биді билікке тағайындады. Сонымен тарихта аты қалып, осы күнге дейін жеткен «Жеті жарғы» құжаты дүниеге келді. Зандық сипаты бар құжат көшпелі рулардың тұрмыс-салт дәстүрлеріне негізделді.
Қазақ тарихының небір қалың қатпары арғы заманалар еншісінде жатыр. Соның ең бір көне, ерекше мәнді айғағы Сарысу өзенінің төменгі сағасындағы «Таңбалы тас». Бұл тас Жетіқоңыр құмына таяу, Қарақойын атты тұзды көлдің іргесінде тұр. Таңбалы тасқа зер салып қараған жан Арғынның көз таңбасын, Найманның бақан таңбасын, Шапыраштының ай таңбасын, Ыстының көсеу таңбасын, Қоңыраттың босаға таңбасын, Адайдың оқ таңбасын, Жағалбайлының балға таңбасын көрер еді.
Дереккөздер
- Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5
Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Tagy karanyz Ortalyk Қazakstan B z 6 gasyrynda Ortalyk Қazakstan Tүrik kaganatynyn kuramyna endi 603 zhyly Tүrik kaganaty ekige bolinip Batys Tүrik kaganaty Zhetisu men Ortalyk Қazakstan aumagyn kamtidy Tarihi derekter bojynsha 7 g dyn ekinshi zhartysynda Batys Tүrik kaganatynyn ishindegi en kүshti tajpalyk odak kimaktar Ertis ozeninen Syr Shu bojyna dejingi aralykty mekendejdi 9 g da Қimak kaganaty zheti tajpadan turdy olarga kimak tatar kypshaktar zhatady Al 10 g da osy tajpalardan kypshaktar aldyngy katarga shygyp Қypshak handygyn kurdy 10 g dyn ayagynda kypshaktar Syr bojyndagy ogyzdardy ygystyrdy Қazakstannyn tүgelge zhuyk zherine biligin zhүrgizip Deshti Қypshak dep ataldy 11 12 gg da kypshaktar ekige bolindi on kanaty Torgaj dalasyn Zhem Zhajyk Edil bojyn zhajlasa sol kanaty Ortalyk zhәne Shygys Қazakstandy mekendedi Қypshak handygynyn algashky ortalygy Ertis ozeninin orta agysynda bolsa kejinnen Syr bojyndagy Syganak kalasyna auysty Қypshak memleketin han baskardy olardan baska bileushiler kataryna tarhandar bekter baskaktar zhatady Ortalyk Қazakstan sharuashylygy koshpeli mal sharuashylygyna negizdeldi Mal zhaz ajlarynda Saryarkanyn ken dalasyn zhajlasa kysta tau shatkaldaryna yktasyn zherlerge oralyp otyrdy Orta gasyrda Saryarka arkyly Ұly Zhibek zholynyn bir tarmagy otti ol Қarkaraly Ұlytau Zhezkazgandy basyp otip batyska bettejdi Osy onirde mys temir rudasy balkytylyp olardan enbek kuraldary karu zharaktar zhasalgan Ogan dәlel Қarkaraly manyndagy Kent Suykbulak mekenderi Temirshi Kentobe ken oryndary Zhezkazgandagy konysy men osy onirdegi mys zhәne temir ondirgen ezhelgi ken oryndary Қytaj ozeni Huanheden Dunajga dejin sozylgan Ұly Euraziya dalasy adamzat tarihy bojynda tek Batys pen Shygys arasyndagy zhalgaushy gana emes koptegen halyktardyn uly besigi boldy Erte orta gasyrlarda uly dalanyn ortalyk boligi nakty ajtkanda Deshti Қypshak dalasy kudiretti kүshke ajnaldy Bul dalany 6 g da Tүrik kaganatynyn kuryluymen Қytaj korganynan Қara tenizge dejin tүrki tildes halyktar meken etti 11 15 g Euraziya kurlygyndagy halyktar tarihynda kypshaktar manyzdy rol atkardy Olar әlemdik manyzy bar iri okigalarga tikelej katynasty Olardy Vizantiya men komandar orys knyazdyktarynda polovdylar tүrki tildes tajpalar arasynda kypshaktar dep atady Қypshak kogamy mongol shapkynshylygyna dejingi kezende memlekettilik satysynda turdy Қypshaktar Orta Aziyaga Shygys zhәne Ortalyk Europaga basyp kirgen mongoldardyn tүriktenuine asa manyzdy үles kosty Olar kazirgi tүrki tildes halyktar tatarlar bashkurttar ozbekter kyrgyzdar karakalpaktar ontүstik altajlyktar zhәne t b kalyptasuynyn bastauy boldy Қazakstan dalasynda kypshak tajpalary eki iri topka birikti Sonyn algashkysy Batys Қazakstan ajmagynda ornalasty Aral tenizinen soltүstikke karajgy dala Ekinshi iisi Ortalyk Қazakstan aumagynda ornalasty Nakty osy geografiyalyk ajmaktarga sәjkes kejingi orta gasyrda Orta zhүz zhәne Kishi zhүz tajpalyk birlestikteri kalyptasty 12 g da Zhoshy ulysynyn eki kanatka bolinui tabigi geofafiyalyk audandar negizinde boldy Қimak Қypshak bolyp ekige bolindi mongol shapkynshylygy Deshti Қypshaktagy koshpelilerdin sayasi kurylymyn buzganyna karamastan mongoldar kypshaktardyn mykty etno mәdeni birlestigin ydyrata almady Қypshaktardyn kәsibinin negizgi tүri mal sharuashylygy edi Қol oner ondirisi mal onimderin ondeuge bajlanysty boldy Қypshak korgandarynda at әbzelderi molynan kezdesedi Munyn ozi olardyn metall ondeumen ajnalyskanyn zhәne temir rudasyn balkyta bilgendikterin korsetedi Ә H Margulan men M Қ Қadyrbaevtyn kypshak korgandarynan tapkan tengeleri shakalar koshpeli sharuashylykta tauar aksha katynastarynyn keninen damyganyn korsetedi Қypshaktar tas balbaldarga tabigat kubylystaryna aspanga Tәnir kүnge otka tabyndy Қypshaktar koshken bүkil dala bojynda adam balasy bejnelengen tas balbaldar kaldy Ortalyk Қazakstan dalalarynda Ұlytau zhotalarynda Sary zhәne Қara Kengir ozeni manajynan әjel bejnesi kashalgan tas balbaldar kezdesedi Bularda koz muryn auyz bejnelenbegen sirә bul islam dininin enuimen bajlanysty bolsa kerek islam dini bojynsha adamnyn tүrin bejneleuge tyjym salyngan Қypshaktarda әjelder kudajy Ұmaj ana bolgan Ұmaj ana oshak tynyshtygy men urpak taraluynyn korgaushysy dep sanalady Baska tүrik tildiler siyakty kypshaktar үshin de Tәniri en zhogary kudaj boldy Bul dәstүr ezhelgi tүrki dәuirinen kele zhatkan ugym Aspan kudaj ugymdary ezhelgi tүrki runikalyk zhazbalarynda kezdesedi 13 g dyn basynda Қazak dalasyna mongol shapkynshylygy bastaldy mongol atty әskeri Zhetisu zhәne Ontүstik Қazakstan zheri arkyly Orta Aziyaga shabuyl zhasady Ortalyk Қazakstan zherinde kyrgyn sogys bolgandygy turaly derekter zhok Shyngyshan kozinin tirisinde zhaulap algan aumagyn tort ulyna bolgen kezde Ortalyk Қazakstan үlken uly Zhoshy ieligine tidi Қejinnen Zhoshy ulysy Altyn Ordanyn negizin kurap Ortalyk Қazakstannyn tajpalyk odaktary osy memlekettin kuramyna endi Shyngyshan zhorygyna onyn әulet butagyna katysty en mol belgi Ұlytau onirinde kezdesedi Solardyn ishindegi en әjgilisi Zhoshy han kesenesi Altyn Orda Өzbek hannyn tusynda 1312 zh memlekettik din retinde kabyldap Shyngyshan urpaktaryn eriksiz musylmandykka koshirdi bul rette handyktyn negizin kalagan tүrki tildes tajpalardyn roli zor Shyngyshannyn urpaktarynyn ozara sogysynyn Orta Aziyada Temirdin kүsheyuine bajlanysty Zhәnibek hannyn 1359 1379 tusynda Altyn Orda birneshe handyktarga bolinip Ortalyk Қazakstanda algashkyda Ak Orda kejinnen Әbilkajyr handyk kurdy Әmir Temirdin Ұlytau bojyna kelgendigi turaly zhazba derekte tarihi eskertkishte saktalgan Temirdin saraj shezhireshisi Sharaf ad din Әli Niyazi Dank kitabynda bylajsha keltiredi Temir Ұlytauga kelgende aldymen sol taudyn basyna shygyp toniregindegi kok zhasyl dala men sengir taularga uzakty kүnge tesile karaumen boldy Sonan son әskerin zhinap sol zherde үlken kulpytas ornatuga bujryk berdi Barmagy majyskan sheberler osynau sәtti okiganyn kүnin taska kashap zhazdy delingen Bul tas Ұlytaudagy Altyn shoky biigine ornatylgan Ony algash tauyp zhariya etken akademik Қanysh Sәtbaev Bul tas kazir Sankt Peterburgte Ermitazhda tur Әbilkajyr han 1428 1468 үnemi zhorykta bolyp eldin ishki zhagdajyn әlsiretip aluynyn nәtizhesinde 1465 zhyly Orys hannyn urpaktary Zhәnibek zhәne Kerej sultandar ozine karasty rularymen narazylyk nietpen Mogolstan zherine koship ketti Sonymen Ortalyk Қazakstannan shykkan eki sultan Shu ozeninin bojy Hantauy zhazygynda 1466 zhyly Қazak handygynyn negizin kalady 1468 zh Zhәnibek pen Kerej sultandardy kajtarmakshy bolyp zhorykka shykkan Әbilkajyr han Balkash koli manynda kenetten kajtys bolyp oskeri kejin kajtty Қazak handygy Buryndyk 1474 1511 zhәne Қasym hannyn 1511 1518 tusynda kenejip Ortalyk zhәne Batys Қazakstan aumagyn tүgel kamtydy Қasym han tusynan kazak handary Ұlytau baurajyna da ozderinin altyn үzikti ordasyn tigip otyrgan Turgylykty halyk bul oryndy әli kүnge dejin Han ordasy dep kasterlejdi Қasym hannyn balasy Haknazar 1538 1580 Қazakstannyn aumagyn soltүstiginde Esil Nura ozenderine shygysynda Balkash koline batysynda Edil ozeni al ontүstiginde Tashkentke dejin zhetkizdi Sonymen 16 g da Ortalyk Қazakstan ekonomikalyk zhagynan birtutas etnikalyk kuramy birtektes Қazak handygynyn kuramyna endi 17 g kazak halkynyn zhongar shapkynshylygyna karsy erlik kezeni Ortalyk Қazakstan zherinde kazaktardyn әskeri eki iri zheniske zhetkenimen kazak zhongar sogysy әli zhүz zhylga sozyldy Қalmaktar men kazaktardyn ozara zhaulastygy kalmaktardyn bir odakka 1400 biriguinen bastalyp olardy kytajlyktardyn tүgel zhojyp zhibergen 1757 kezenine dejin ulasty Tәuke han bilik etken kezende 1680 1718 Қazak handygynyn kyrgyzdarmen zhәne karakalpaktarmen odaktasuy nәtizhesinde zhongarlardyn kazak zherine shabuylyn uakytsha bәsendetti Osyny pajdalangan Tәuke han kazak arasynda kogamdyk omirdin zandastyrylgan tәrtibin engizdi Kүshti de karuly zhauga karsy tүru үshin Tәuke han olsiz de bytyranky rulardyn basyn kosty odak kүrdy Ұly zhүzge Tole bi Orta zhүzge Қazybek bidi Kishi zhүzge Әjteke bidi bilikke tagajyndady Sonymen tarihta aty kalyp osy kүnge dejin zhetken Zheti zhargy kuzhaty dүniege keldi Zandyk sipaty bar kuzhat koshpeli rulardyn turmys salt dәstүrlerine negizdeldi Қazak tarihynyn nebir kalyn katpary argy zamanalar enshisinde zhatyr Sonyn en bir kone erekshe mәndi ajgagy Sarysu ozeninin tomengi sagasyndagy Tanbaly tas Bul tas Zhetikonyr kumyna tayau Қarakojyn atty tuzdy koldin irgesinde tur Tanbaly taska zer salyp karagan zhan Argynnyn koz tanbasyn Najmannyn bakan tanbasyn Shapyrashtynyn aj tanbasyn Ystynyn koseu tanbasyn Қonyrattyn bosaga tanbasyn Adajdyn ok tanbasyn Zhagalbajlynyn balga tanbasyn korer edi DerekkozderҚaragandy Қaragandy oblysy Enciklopediya Almaty Atamura 2006 ISBN 9965 34 515 5Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz