Либерия (ағылш. Liberia [laɪˈbɪəɹɪə]), ресми — Либерия Республикасы (ағылш. Republic of Liberia) — Батыс Африкадағы мемлекет. Жер аумағы 111,4 мың км². Халқы 3,2 млн. (2000), 5,2 млн. (2021). Халқының 95%-ын жергілікті тайпалар (кпелле, , , кру) құрайды. Астанасы — Монровия қаласы Әкімшілік жағынан 13 графтыққа бөлінеді. Ресми тілі — ағылшын тілі. Халқының 43%-ы жергілікті діндерді ұстанады, 15%-ы — мұсылмандар, 40%-ы — христиандар. Конституциясы 1847 ж. қабылданған. Мемлекет басшысы — президент. Жоғарғы заң шығарушы органы — қос палаталы парламент, (Сенат пен ). Жоғарғы атқарушы органы — үкімет. Ақша бірлігі — Либерияның доллары. Ұлттық мейрамы — Тәуелсіздік күні (26 шілде), БҰҰ-ның, Африкалық Бірлік өйымының (ОАЕ) мүшесі.
Либерия Республикасы Republic of Liberia | |||||
| |||||
Ұран: «The love of liberty brought us here (Бостандыққа деген сүйіспеншілік бізді осында алып келді)» | |||||
Әнұран: (тыңдау ) | |||||
Тарихы | |||||
---|---|---|---|---|---|
Құрылды | 26 шілде 1847 жыл | ||||
Мемлекеттік құрылымы | |||||
Ресми тілі | ағылшын тілі | ||||
Елорда | Монровия | ||||
Ірі қаласы | Монровия | ||||
Үкімет түрі | Президенттік республика | ||||
Вице-президенті | Джордж Веа | ||||
Географиясы | |||||
Жер аумағы • Барлығы • % су беті | Әлем бойынша 102-ші орын 111 369 км² 13,514 | ||||
Жұрты • Сарап (2015) • Санақ (2008) • Тығыздығы | ▲ 4 503 000 адам (125-ші) 3 476 608 адам 40,43 адам/км² (180-шы) | ||||
Экономикасы | |||||
ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2018) • Жан басына шаққанда | 4,123 млрд. $ 897 $ | ||||
ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2018) • Жан басына шаққанда | 2,335 млрд. $ 475 $ | ||||
АДИ (2017) | ▲ 0,435 (төмен) (181-ші) | ||||
Валютасы | |||||
Қосымша мәліметтер | |||||
Интернет үйшігі | |||||
ISO коды | LR | ||||
ХОК коды | LBR | ||||
Телефон коды | +231 | ||||
Уақыт белдеулері | UTC±00:00 және Africa/Monrovia |
Табиғаты
Жер бедері ойпатты жазық, солтүстігін алып жатыр. Ең биік шыңы (1752 м). Климаты — экваторлық. Атлант мұхиты әсерінен ылғалды келеді. Айлық орташа температурасы 24ӘС шамасында. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 1500 — 2000 мм. Басты пайдалы қазбалары — темір, алмас, алтын. Жерінің 1/3 бөлігін мәңгі жасыл тропиктік ормандар алып жатыр.
Тарихы
Либерияның ежелгі және орта ғасырлар тарихы аз зерттелген. 15 ғасырдың 2-жартысында қазіргі Либерия аумағына келіп, құл саудасын жүргізді. 1821 ж. желтоқсанда америкалық отаршылар жергілікті көсемдерден жағалаудағы жер үлесін сатып алып, АҚШ-та еркіндік алған құлдарды орналастырды. Жаңа қоныс АҚШ президенті құрметіне Монровиядеп аталды. Кейін бірнеше иеліктерден құралған аумақ Либерия (латын тілінде “lіber” — “азаттық”) атанды. Либерия 1847 ж. 26 шілдеде республика болып жарияланды. 19 ғасырдың 2-жартысында Франция мен Ұлыбритания Либерияны отарлап алуға тырысты. 1912 ж. аумағының 44%-ынан айырылған Либерия АҚШ-тың көмегімен өз тәуелсіздігін Ұлыбритания мен Францияның ресми мойындауына қол жеткізді. 1918 жылдың басында Либерия АҚШ-тың қысымымен 1-дүниежүзілік соғысқа араласты. Соғыстан кейін АҚШ капиталы Либерия экономикасында үстемдік етті. 1980 ж. елде әскери төңкеріс болып, саяси жағдай шиеленісті. Нәтижесінде елде билік үшін тайпааралық азамат соғысы басталды. Соғыс барысында Либерияда 15 мыңға жуық адам қаза тауып, 1 млн. халық шетелдерге қоныс аударды. 1990 ж. тамызда Батыс Африка экономикалық қауымдастығының шешімімен Либерияға африкалық әскери күштер енгізілді. 1992 ж. қарашада БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі Либерияға қару сатуға тыйым салды. Сыртқы күштердің көмегімен жағдай тұрақтандырылып, 1997 ж. 19 шілдеде Либерияда президент пен парламент сайлауы өтті.
Жергілікті тайпалар 1200-1800 жж
Антропологиялық және археологиялық зерттеулер Либерия аумағын кем дегенде XII ғасырдан бастап мекендейтіндігін көрсетеді.
Менде тілдес халықтар батысқа қарай жылжып, көптеген шағын этникалық топтарды Атлант мұхитына қарай оңтүстікке жылжуға мәжбүр етті. Деи, Басса, кру, гола және кисси алғашқы қоныстанушылар болды. Бұл ағым 1375 жылы Батыс-Судан Мали империясының және 1591 жылы Сонгай империясының құлдырауының басталуымен күшейе түсті. Сонымен қатар, ішкі аймақ шөлейттенуге ұшырады, ал олардың тұрғындары ылғалды жағалау аймақтарына көшуге мәжбүр болды. Бұл қоныс аударушылар Мали мен Сонгай империяларынан мақта иіру, тоқу, темір қорыту, күріш пен құмай өсіру, сондай-ақ қоғамдық-саяси институттар бойынша дағдылар алды.
Мане тайпасы (Мали империясының бұрынғы жауынгерлері) аймақты жаулап алғаннан кейін көп ұзамай вай халықтары Гранд Кейп тауы аймағына қоныс аударды. Вайлар Мали империясының құрамына кірді, бірақ 14 ғасырда империя құлаған кезде жағалауға қоныс аударуға мәжбүр болды. Кру халықтары өз территориясына Вайдың келуіне қарсы болды. Мане мен кру альянсы өздерінің ілгерілеуін тоқтатты, бірақ Вай Гранд Кейп-Маунт аймағында қалды (қазіргі уақытта Робертспорт қаласы орналасқан).
Жағалау аймағының халқы каноэ салып, Батыс Африканың басқа тұрғындарымен Кабо-Вердеден қазіргі Гана аумағына дейін сауда жасады. Кейінірек еуропалық көпестер кемеде борттарын көтеріп, жергілікті тұрғындармен сауда жасай бастады. Бастапқыда ағаштар еуропалықтармен тек тауар айырбастады, бірақ кейінірек олар африкалық құл саудасына белсенді қатысты.
Кру өз аумақтарын плантацияларда және құрылыста ақылы жұмысшылар ретінде жұмыс істеуге қалдырды. Олардың кейбіреулері тіпті Суэц пен Панама каналдарының құрылысында жұмыс істеді.
Аймақтың тағы бір этникалық тобы - гребо. Жаулап алу нәтижесінде мане ескекшілері жағалаудың кейінірек Либерияға айналатын бөлігіне көшуге мәжбүр болды.
1461 жылдан бастап 17 ғасырдың аяғына дейін португал, голланд және британдық саудагерлер қазіргі Либерия аумағында сауда бекеттерін басқарды. Португалдар бұл аймақты Costa da Pimenta (Бұрыш жағалауы) деп атады, кейіннен Мелегета бұрышының дәндерінің көптігіне байланысты Астық жағалауы деп аударылды.
АҚШ-тан келген иммигранттар
Либерияның мемлекеттілігінің тарихы алғашқы қара америкалық қоныстанушылар — америкалық-либериялықтар деп Африкада олар өздерін осылай атаған болса, америкалық отарлау қоғамының қамқорлығымен 1822 жылы «түсті еркін адамдар» (free men of color) колониясын құрды. Жергілікті тайпалардың көсемдерімен келісім бойынша қоныстанушылар 13 мың км²-ден астам аумақты — 50 АҚШ долларына тауар сатып алды.
1824 жылы бұл колония Либерия деп аталды және оның конституциясы қабылданды. 1828 жылға қарай қоныстанушылар қазіргі Либерияның бүкіл жағалауын (ұзындығы 500 км) басып алды, содан кейін қазіргі Сьерра-Леоне мен жағалауларының біраз бөлігін басып алды.
1847 жылы 26 шілдеде америклық қоныс аударушылар Либерия Республикасының тәуелсіздігін жариялады. Қоныс аударушылар өздерінің ата-бабалары құлдыққа алынған континентті «уәде етілген жер» деп қабылдады, бірақ африкалық қауымдастыққа қосылуға ұмтылмады. Африкаға келген олар өздерін америкалықтар деп атады және жергілікті халық та, көршілес Сьерра-Леоның британдық отаршыл билігі де дәл америкалықтар деп саналды. Олардың мемлекеттік рәміздері (жалауша, ұран және мөр), сондай-ақ таңдалған басқару формасы америкалық-либериялықтардың америкалық өткенін көрсетті.
Америкалық-либериялықтардың діні, әдет-ғұрыптары және әлеуметтік-мәдени стандарттары соғысқа дейінгі Американың оңтүстігінің дәстүрлеріне негізделді. Теңіз жағалауындағы америкалықтар мен ішкі аудандар арасындағы өзара сенімсіздік пен араздық америкалық-либериялық азшылықтың тарих бойына өздерін варварлар және төменгі деңгейдегі адамдар деп санайтын жергілікті қара нәсілділерге үстемдік ету әрекеттерін сәтті жалғастырды.
Либерияның негізін қалауға Американың жеке топтары, негізінен Америкалық отарлау қоғамы демеушілік жасады және бұл ел АҚШ үкіметінің бейресми қолдауына ие болды. Либерия үкіметі Америка үкіметінен үлгі алды және формасы жағынан демократиялық болды, бірақ мәні жағынан әрқашан емес. 1877 жылдан кейін Нағыз вигилер партиясы елдегі билікті монополиялады және барлық маңызды лауазымдар осы партия мүшелеріне тиесілі болды.
Либерия билігінің алдында тұрған үш проблема - көршілес отаршыл державалармен, Ұлыбританиямен және Франциямен территориялық қақтығыстар, қоныстанушылар мен жергілікті тұрғындар арасындағы соғыс қимылдары және қаржылық төлем қабілетсіздігі қаупі елдің егемендігіне күмән келтірді. Либерия Африканың отарлық бөлінуі кезінде тәуелсіздігін сақтап қалды, бірақ XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында Англия мен Франция қосып алған территорияның бұрын басып алған маңызды бөлігін жоғалтты. 1911 жылы Манера мен Кавалли өзендерінің бойында Либерияның Британия және Франция отарларымен шекаралары ресми түрде орнатылды. XIX ғасырдың аяғындағы экономикалық дамуды Либерия тауарлары нарығының жетіспеушілігі және бірқатар несиелер бойынша қарыз міндеттемелері ұстап тұрды, бұл төлем экономиканы құлдыратты.
Бірінші дүниежүзілік соғыстың басында Либерия 1914 жылға қарай Либерияның сыртқы сауда айналымының жартысынан көбін құрайтын Германиямен сауда қатынастарын сақтауға үміттеніп, өзінің бейтараптығын жариялады. Алайда, Антанта елдері енгізген теңіз сауда жолдарының қоршауы Либерияны осы маңызды сауда серіктесінен айырды. Өнеркәсіп тауарларының импорты толығымен дерлік тоқтап, азық-түлікке байланысты күрделі қиындықтар туындады.
Экономикасы
Либерия — тау-кен өнеркәсібі біршама дамыған аграрлы ел. Ауыл шаруашылық өнімдері мен минералдық қорларды, негізінен, шетел компаниялары өңдейді. Ауыл шаруашылық экспорттық өнім — кофе, какао, каучук өндіруге бағытталған. Сонымен бірге, күріш, , , тропиктік жемістер егіледі. Либерияда 9 теңіз порты қызмет көрсетеді. Сырттан азық-түлік, отын әкелінеді. Ұлттық жалпы өнімнің жан басына шаққандағы мөлшері 1000 АҚШ доллырына тең (1997). Негізгі сауда серіктестері — АҚШ, Ұлыбритания, Италия, Германия.
Либерияның сыртқы саясаты
Либерияның сыртқы саясаты-Либерияның халықаралық істердегі жалпы бағыты. Сыртқы саясат Либерияның басқа мемлекеттермен қарым-қатынасын реттейді. Бұл саясатты Либерия Сыртқы істер министрлігі жүзеге асырады.
Либерия Батыс әлем елдерімен дәстүрлі жылы қарым-қатынасты сақтайды. Қытай мен Ливия Либерияны қалпына келтіруде ірі халықаралық серіктестер болды. Либерия сонымен бірге Кубамен дипломатиялық қарым-қатынасты сақтайды. Либерия Біріккен Ұлттар Ұйымының және оның мамандандырылған мекемелерінің негізін қалаушылардың бірі, сондай-ақ Африка одағының (АС), Батыс Африка мемлекеттерінің экономикалық қоғамдастығының (ЭКОВАС), Африка Даму Банкінің (АДБ), Мано өзені бассейні мемлекеттерінің Одағының және Қосылмау қозғалысының мүшесі болып табылады.
Либерия көршілес Гвинея және Сьерра-Леоне елдерімен бірге 1973 жылы құрылған Мано өзенінің бассейніндегі мемлекеттер одағына кіреді. Үш ел арасындағы күрделі саяси қатынастардың арқасында терең саяси интеграцияны бастау мүмкін болмады. 2004 жылдың мамырында Мано өзенінің бассейні елдерінің Одағы өзара қауіпсіздікті қамтамасыз етуге баса назар аудара отырып, өз қызметін қайта бастады. Либерия бойынша халықаралық байланыс тобы 2002 жылдың қыркүйегінде құрылды, оған Нигерия мен Еуропалық комиссия кірді, ал ECOWAS Хатшылықтың функцияларын орындайды. БҰҰ, Африка Одағы, АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Германия, Швеция, Гана және Дүниежүзілік банк мүшелері болып табылады. Халықаралық деңгейде мандат 2004 жылдың қыркүйегінде кеңейтіліп, Гвинея, Гвинея-Бисау, Кот-д ' Ивуар және Сьерра-Леонаны қоса бастады, ал атауы Мано өзенінің бассейні бойынша халықаралық байланыс тобына өзгертілді, дегенмен Либерия бойынша халықаралық байланыс тобы әлі күнге дейін Монровияда Жергілікті деңгейде қолданылады
Дереккөздер
- Liberia. The World Bank country page for Liberia. The World Bank (2015). Тексерілді, 4 қыркүйек 2014.
- Liberia. International Monetary Fund.
- http://hdr.undp.org/en/2018-update Мұрағатталған 18 қарашаның 2018 жылы.
- Ходош И.А., Либерия (исторический, очерк), М., 1961
- Френкель М.Ю., АҚШ и Либерия, М., 1964
- Страны мира, Полный универсальный информационный справочник, 2-е изд
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Koordinattar 6 25 00 s e 9 21 00 b b 6 41667 s e 9 35000 b b 6 41667 9 35000 G O Ya Liberiya agylsh Liberia laɪˈbɪeɹɪe resmi Liberiya Respublikasy agylsh Republic of Liberia Batys Afrikadagy memleket Zher aumagy 111 4 myn km Halky 3 2 mln 2000 5 2 mln 2021 Halkynyn 95 yn zhergilikti tajpalar kpelle kru kurajdy Astanasy Monroviya kalasy Әkimshilik zhagynan 13 graftykka bolinedi Resmi tili agylshyn tili Halkynyn 43 y zhergilikti dinderdi ustanady 15 y musylmandar 40 y hristiandar Konstituciyasy 1847 zh kabyldangan Memleket basshysy prezident Zhogargy zan shygarushy organy kos palataly parlament Senat pen Zhogargy atkarushy organy үkimet Aksha birligi Liberiyanyn dollary Ұlttyk mejramy Tәuelsizdik kүni 26 shilde BҰҰ nyn Afrikalyk Birlik ojymynyn OAE mүshesi Liberiya Respublikasy Republic of LiberiaҰran The love of liberty brought us here Bostandykka degen sүjispenshilik bizdi osynda alyp keldi Әnuran tyndau akp TarihyҚuryldy 26 shilde 1847 zhylMemlekettik kurylymyResmi tili agylshyn tiliElorda MonroviyaIri kalasy MonroviyaҮkimet tүri Prezidenttik respublikaVice prezidenti Dzhordzh VeaGeografiyasyZher aumagy Barlygy su beti Әlem bojynsha 102 shi oryn 111 369 km 13 514Zhurty Sarap 2015 Sanak 2008 Tygyzdygy 4 503 000 adam 125 shi 3 476 608 adam 40 43 adam km 180 shy EkonomikasyZhIӨ AҚT Қorytyndy 2018 Zhan basyna shakkanda 4 123 mlrd 897 ZhIӨ nominal Қorytyndy 2018 Zhan basyna shakkanda 2 335 mlrd 475 ADI 2017 0 435 tomen 181 shi ValyutasyҚosymsha mәlimetterInternet үjshigiISO kody LRHOK kody LBRTelefon kody 231Uakyt beldeuleri UTC 00 00 zhәne Africa MonroviaTabigatyZher bederi ojpatty zhazyk soltүstigin alyp zhatyr En biik shyny 1752 m Klimaty ekvatorlyk Atlant muhity әserinen ylgaldy keledi Ajlyk ortasha temperaturasy 24ӘS shamasynda Zhauyn shashynnyn zhyldyk molsheri 1500 2000 mm Basty pajdaly kazbalary temir almas altyn Zherinin 1 3 boligin mәngi zhasyl tropiktik ormandar alyp zhatyr TarihyLiberiyanyn ezhelgi zhәne orta gasyrlar tarihy az zerttelgen 15 gasyrdyn 2 zhartysynda kazirgi Liberiya aumagyna kelip kul saudasyn zhүrgizdi 1821 zh zheltoksanda amerikalyk otarshylar zhergilikti kosemderden zhagalaudagy zher үlesin satyp alyp AҚSh ta erkindik algan kuldardy ornalastyrdy Zhana konys AҚSh prezidenti kurmetine Monroviyadep ataldy Kejin birneshe ielikterden kuralgan aumak Liberiya latyn tilinde liber azattyk atandy Liberiya 1847 zh 26 shildede respublika bolyp zhariyalandy 19 gasyrdyn 2 zhartysynda Franciya men Ұlybritaniya Liberiyany otarlap aluga tyrysty 1912 zh aumagynyn 44 ynan ajyrylgan Liberiya AҚSh tyn komegimen oz tәuelsizdigin Ұlybritaniya men Franciyanyn resmi mojyndauyna kol zhetkizdi 1918 zhyldyn basynda Liberiya AҚSh tyn kysymymen 1 dүniezhүzilik sogyska aralasty Sogystan kejin AҚSh kapitaly Liberiya ekonomikasynda үstemdik etti 1980 zh elde әskeri tonkeris bolyp sayasi zhagdaj shielenisti Nәtizhesinde elde bilik үshin tajpaaralyk azamat sogysy bastaldy Sogys barysynda Liberiyada 15 mynga zhuyk adam kaza tauyp 1 mln halyk shetelderge konys audardy 1990 zh tamyzda Batys Afrika ekonomikalyk kauymdastygynyn sheshimimen Liberiyaga afrikalyk әskeri kүshter engizildi 1992 zh karashada BҰҰ nyn Қauipsizdik Kenesi Liberiyaga karu satuga tyjym saldy Syrtky kүshterdin komegimen zhagdaj turaktandyrylyp 1997 zh 19 shildede Liberiyada prezident pen parlament sajlauy otti Zhergilikti tajpalar 1200 1800 zhzh Antropologiyalyk zhәne arheologiyalyk zertteuler Liberiya aumagyn kem degende XII gasyrdan bastap mekendejtindigin korsetedi Mende tildes halyktar batyska karaj zhylzhyp koptegen shagyn etnikalyk toptardy Atlant muhityna karaj ontүstikke zhylzhuga mәzhbүr etti Dei Bassa kru gola zhәne kissi algashky konystanushylar boldy Bul agym 1375 zhyly Batys Sudan Mali imperiyasynyn zhәne 1591 zhyly Songaj imperiyasynyn kuldyrauynyn bastaluymen kүsheje tүsti Sonymen katar ishki ajmak sholejttenuge ushyrady al olardyn turgyndary ylgaldy zhagalau ajmaktaryna koshuge mәzhbүr boldy Bul konys audarushylar Mali men Songaj imperiyalarynan makta iiru toku temir korytu kүrish pen kumaj osiru sondaj ak kogamdyk sayasi instituttar bojynsha dagdylar aldy Mane tajpasy Mali imperiyasynyn buryngy zhauyngerleri ajmakty zhaulap algannan kejin kop uzamaj vaj halyktary Grand Kejp tauy ajmagyna konys audardy Vajlar Mali imperiyasynyn kuramyna kirdi birak 14 gasyrda imperiya kulagan kezde zhagalauga konys audaruga mәzhbүr boldy Kru halyktary oz territoriyasyna Vajdyn keluine karsy boldy Mane men kru alyansy ozderinin ilgerileuin toktatty birak Vaj Grand Kejp Maunt ajmagynda kaldy kazirgi uakytta Robertsport kalasy ornalaskan Zhagalau ajmagynyn halky kanoe salyp Batys Afrikanyn baska turgyndarymen Kabo Verdeden kazirgi Gana aumagyna dejin sauda zhasady Kejinirek europalyk kopester kemede borttaryn koterip zhergilikti turgyndarmen sauda zhasaj bastady Bastapkyda agashtar europalyktarmen tek tauar ajyrbastady birak kejinirek olar afrikalyk kul saudasyna belsendi katysty Kru oz aumaktaryn plantaciyalarda zhәne kurylysta akyly zhumysshylar retinde zhumys isteuge kaldyrdy Olardyn kejbireuleri tipti Suec pen Panama kanaldarynyn kurylysynda zhumys istedi Ajmaktyn tagy bir etnikalyk toby grebo Zhaulap alu nәtizhesinde mane eskekshileri zhagalaudyn kejinirek Liberiyaga ajnalatyn boligine koshuge mәzhbүr boldy 1461 zhyldan bastap 17 gasyrdyn ayagyna dejin portugal golland zhәne britandyk saudagerler kazirgi Liberiya aumagynda sauda beketterin baskardy Portugaldar bul ajmakty Costa da Pimenta Burysh zhagalauy dep atady kejinnen Melegeta buryshynyn dәnderinin koptigine bajlanysty Astyk zhagalauy dep audaryldy AҚSh tan kelgen immigranttar Liberiyanyn memlekettiliginin tarihy algashky kara amerikalyk konystanushylar amerikalyk liberiyalyktar dep Afrikada olar ozderin osylaj atagan bolsa amerikalyk otarlau kogamynyn kamkorlygymen 1822 zhyly tүsti erkin adamdar free men of color koloniyasyn kurdy Zhergilikti tajpalardyn kosemderimen kelisim bojynsha konystanushylar 13 myn km den astam aumakty 50 AҚSh dollaryna tauar satyp aldy 1824 zhyly bul koloniya Liberiya dep ataldy zhәne onyn konstituciyasy kabyldandy 1828 zhylga karaj konystanushylar kazirgi Liberiyanyn bүkil zhagalauyn uzyndygy 500 km basyp aldy sodan kejin kazirgi Serra Leone men zhagalaularynyn biraz boligin basyp aldy 1847 zhyly 26 shildede ameriklyk konys audarushylar Liberiya Respublikasynyn tәuelsizdigin zhariyalady Қonys audarushylar ozderinin ata babalary kuldykka alyngan kontinentti uәde etilgen zher dep kabyldady birak afrikalyk kauymdastykka kosyluga umtylmady Afrikaga kelgen olar ozderin amerikalyktar dep atady zhәne zhergilikti halyk ta korshiles Serra Leonyn britandyk otarshyl biligi de dәl amerikalyktar dep sanaldy Olardyn memlekettik rәmizderi zhalausha uran zhәne mor sondaj ak tandalgan baskaru formasy amerikalyk liberiyalyktardyn amerikalyk otkenin korsetti Amerikalyk liberiyalyktardyn dini әdet guryptary zhәne әleumettik mәdeni standarttary sogyska dejingi Amerikanyn ontүstiginin dәstүrlerine negizdeldi Teniz zhagalauyndagy amerikalyktar men ishki audandar arasyndagy ozara senimsizdik pen arazdyk amerikalyk liberiyalyk azshylyktyn tarih bojyna ozderin varvarlar zhәne tomengi dengejdegi adamdar dep sanajtyn zhergilikti kara nәsildilerge үstemdik etu әreketterin sәtti zhalgastyrdy Liberiyanyn negizin kalauga Amerikanyn zheke toptary negizinen Amerikalyk otarlau kogamy demeushilik zhasady zhәne bul el AҚSh үkimetinin bejresmi koldauyna ie boldy Liberiya үkimeti Amerika үkimetinen үlgi aldy zhәne formasy zhagynan demokratiyalyk boldy birak mәni zhagynan әrkashan emes 1877 zhyldan kejin Nagyz vigiler partiyasy eldegi bilikti monopoliyalady zhәne barlyk manyzdy lauazymdar osy partiya mүshelerine tiesili boldy Liberiya biliginin aldynda turgan үsh problema korshiles otarshyl derzhavalarmen Ұlybritaniyamen zhәne Franciyamen territoriyalyk kaktygystar konystanushylar men zhergilikti turgyndar arasyndagy sogys kimyldary zhәne karzhylyk tolem kabiletsizdigi kaupi eldin egemendigine kүmәn keltirdi Liberiya Afrikanyn otarlyk bolinui kezinde tәuelsizdigin saktap kaldy birak XIX gasyrdyn ayagy men XX gasyrdyn basynda Angliya men Franciya kosyp algan territoriyanyn buryn basyp algan manyzdy boligin zhogaltty 1911 zhyly Manera men Kavalli ozenderinin bojynda Liberiyanyn Britaniya zhәne Franciya otarlarymen shekaralary resmi tүrde ornatyldy XIX gasyrdyn ayagyndagy ekonomikalyk damudy Liberiya tauarlary narygynyn zhetispeushiligi zhәne birkatar nesieler bojynsha karyz mindettemeleri ustap turdy bul tolem ekonomikany kuldyratty Birinshi dүniezhүzilik sogystyn basynda Liberiya 1914 zhylga karaj Liberiyanyn syrtky sauda ajnalymynyn zhartysynan kobin kurajtyn Germaniyamen sauda katynastaryn saktauga үmittenip ozinin bejtaraptygyn zhariyalady Alajda Antanta elderi engizgen teniz sauda zholdarynyn korshauy Liberiyany osy manyzdy sauda seriktesinen ajyrdy Өnerkәsip tauarlarynyn importy tolygymen derlik toktap azyk tүlikke bajlanysty kүrdeli kiyndyktar tuyndady EkonomikasyLiberiya tau ken onerkәsibi birshama damygan agrarly el Auyl sharuashylyk onimderi men mineraldyk korlardy negizinen shetel kompaniyalary ondejdi Auyl sharuashylyk eksporttyk onim kofe kakao kauchuk ondiruge bagyttalgan Sonymen birge kүrish tropiktik zhemister egiledi Liberiyada 9 teniz porty kyzmet korsetedi Syrttan azyk tүlik otyn әkelinedi Ұlttyk zhalpy onimnin zhan basyna shakkandagy molsheri 1000 AҚSh dollyryna ten 1997 Negizgi sauda seriktesteri AҚSh Ұlybritaniya Italiya Germaniya Liberiyanyn syrtky sayasatyLiberiyanyn syrtky sayasaty Liberiyanyn halykaralyk isterdegi zhalpy bagyty Syrtky sayasat Liberiyanyn baska memlekettermen karym katynasyn rettejdi Bul sayasatty Liberiya Syrtky ister ministrligi zhүzege asyrady Liberiya Batys әlem elderimen dәstүrli zhyly karym katynasty saktajdy Қytaj men Liviya Liberiyany kalpyna keltirude iri halykaralyk seriktester boldy Liberiya sonymen birge Kubamen diplomatiyalyk karym katynasty saktajdy Liberiya Birikken Ұlttar Ұjymynyn zhәne onyn mamandandyrylgan mekemelerinin negizin kalaushylardyn biri sondaj ak Afrika odagynyn AS Batys Afrika memleketterinin ekonomikalyk kogamdastygynyn EKOVAS Afrika Damu Bankinin ADB Mano ozeni bassejni memleketterinin Odagynyn zhәne Қosylmau kozgalysynyn mүshesi bolyp tabylady Liberiya korshiles Gvineya zhәne Serra Leone elderimen birge 1973 zhyly kurylgan Mano ozeninin bassejnindegi memleketter odagyna kiredi Үsh el arasyndagy kүrdeli sayasi katynastardyn arkasynda teren sayasi integraciyany bastau mүmkin bolmady 2004 zhyldyn mamyrynda Mano ozeninin bassejni elderinin Odagy ozara kauipsizdikti kamtamasyz etuge basa nazar audara otyryp oz kyzmetin kajta bastady Liberiya bojynsha halykaralyk bajlanys toby 2002 zhyldyn kyrkүjeginde kuryldy ogan Nigeriya men Europalyk komissiya kirdi al ECOWAS Hatshylyktyn funkciyalaryn oryndajdy BҰҰ Afrika Odagy AҚSh Ұlybritaniya Franciya Germaniya Shveciya Gana zhәne Dүniezhүzilik bank mүsheleri bolyp tabylady Halykaralyk dengejde mandat 2004 zhyldyn kyrkүjeginde kenejtilip Gvineya Gvineya Bisau Kot d Ivuar zhәne Serra Leonany kosa bastady al atauy Mano ozeninin bassejni bojynsha halykaralyk bajlanys tobyna ozgertildi degenmen Liberiya bojynsha halykaralyk bajlanys toby әli kүnge dejin Monroviyada Zhergilikti dengejde koldanyladyDerekkozderLiberia The World Bank country page for Liberia The World Bank 2015 Tekserildi 4 kyrkүjek 2014 Liberia International Monetary Fund http hdr undp org en 2018 update Muragattalgan 18 karashanyn 2018 zhyly Hodosh I A Liberiya istoricheskij ocherk M 1961 Frenkel M Yu AҚSh i Liberiya M 1964 Strany mira Polnyj universalnyj informacionnyj spravochnik 2 e izd Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet