Қарахан мемлекеті (парсы: ایلک خانیان — Ilak-Khānīyān) (942–1212) — Орталық Азиядағы ортағасырлық мемлекет.
Қарахан мемлекеті парсы: قاراخانىيلار خانلىقى Орталық Азияда болған хандық | ||||
| ||||
---|---|---|---|---|
Астанасы | Баласағұн (940–1130) Қашқар (940–1042; 1130–1211) Самарқан (1040–1212) Өзген (1141–1212) | |||
Тіл(дер)і | парсы тілі | |||
Діні | тәңіршілдік, 960 жылдан бастап суннит Ислам | |||
Аумағы | 3 000 000 км² | |||
Халқы | , қара-моңғолдар, түркі тайпалары, соның ішінен көбінесе қарлұқтар | |||
Династиясы | ||||
Қаған | ||||
- 840–893 | (тұңғышы) | |||
- 1205–1212 | (соңғысы) | |||
Қарахан қағанаты Шығыс Түркістан, Жетісу, Сырдария, Талас, Шу өңірін құтты қоныс етті. Оның құрылуы 940 жылдан басталады. Қағанаттың орталық астанасы Шу өзені бойындағы Баласағұн, кейінірек Ордакент (Тараз) қаласы. Қарахан мемлекеті Үзген, Мерке, Құлан сияқты қалаларында ірі алыпсатар алпауыттар мен қолөнершілер мекендеген.
Қарахан әулетінің негізін салушы (915–955 жж.) болып есептелінеді. Ол Қарлұқ хандығының іргесін көтеріп, мәртебесін асырушылардың бірі – Білге құл Қадыр ханның немересі. Сатұқ Тараз және Қашғар қалаларын өзіне қаратып, 942 жылы Баласағұндағы билеушіні құлатып, өзін жоғары қаған деп жариялайды. Мемлекеттің күшеюіне қарлұқ, шігіл, ягма тайпалары үлкен үлес қосты. Сатұқ өлгеннен кейін билік оның баласы Мұсаға көшті, ол 960 жылы Қарахан мемлекетінің халқын ислам дініне қаратты. Оның астанасы Қашғар болды. Сатұқтың екінші баласы Сүлеймен-ілек Баласағұнды иеленді. Кейін бұл өңірді оның ұлы Хасан Боғра-хан мұра етіп алды. Мұса өлген соң, Қарахан жеріндегі жоғарғы қаған атағы оның баласы Әли Арслан ханға көшті. 990 жылы Қарахан билеушілерінің бірі Хасан (Харун) Боғра хан Испиджабты бағындырды. Ал 992 жылы қарахандықтар шығыста Хотанды, батыста Бұхараны басып алды. 999 жылы Қарахан билеушісі Әли Арсланның баласы Насыр Орта Азиядағы Саманилер мемлекетіне соққы берді. Қарахан хандығы ұзақ соғыстардан кейін 1004–1005 жылдары Мәуеренахр жерін түгелдей өзіне қаратты. Осыдан кейін Қарахан мемлекеті XI-ғасырдың 30 жылдары Шығыс және Батыс қағанаты болып екіге бөлінді:
Жетісу және Шығыс Түркістан жері Шығыс қағанатына қарап, оның орталығы әуелі Орда (Баласағұнға жақын), кейін Қашғар қаласы болды.
Мәуеренахр жерлері — Батыс қағанатына қарап, оның орталығы Үзкент, кейінірек Самарқан болды.
Қарахан мемлекетінде жоғарғы өкімет билігі хаканның қолында болған. Ол мұрагерлікке қалып отырған. Қарахан феодалдық қоғамының үстем тап өкілдеріне хаканның ұрпақтары тегіндер, ілек хандар, бектер, нәменгерлер, нөкерлер жатқан. Ханға ең жақын адамдардың бірі уәзір болған. Уәзір жоғарғы билеушінің ең жақын көмекшісі және кеңесшісі болып саналды. Хан сарайы, оның басты ордасы мемлекеттік және әкімшілік басқару орталығы болып есептелді. Қарахан мемлекетіндегі аса маңызды әлеуметтік-саяси институт әскери-мұралық жүйе болған. Мемлекет бірнеше үлестерге бөлінді. Олардың бастылары: Тараз, Испиджаб, Баласағұн. Хан мемлекеттік немесе әскери қызметі үшін феодалдарға жер беріп, сол жердегі халықтан салық жинауға рұқсат еткен. Мұндай жерлер икта, ал оны иеленуші араб терминімен муқта немесе иқтадар (парсы термині) деп аталған. Қарахандардағы жер иеленудің тағы бір көп тараған түрі әскери — үлестік жерлер. Ол әскери қызмет үшін берілген. Қарахан феодалдық қоғамында шаруаларды қанаудың бір түрі — жалға үлестік жер беру орын алған. Араб-парсы деректерінде үлестік жер алған шаруалар мұзарлар немесе барзұгар деп аталған. Үлескер жерден алынған өнімнің денін салық түрінде мемлекетке және жер иелеріне төлеп отырған. Шаруаларды қанаудың екінші бір түрі — коммендация жер иелігі. Оның мәні: әлсіз адам өзінің жер телімін күштінің қамқорлығына береді, ол күшті адам әлсіз адамды басқалардан қорғауға тиіс.
Қазақстанның оңтүстік-шығыс және оңтүстік аудандарын мекендеген қарахандықтар көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысты. Мал шаруашылығында жылқы өсіру жетекші орын алды. Қарахан мемлекетінің құрамына енген түркі тайпалары отар-отар қой ұстады, сондай-ақ түйе, ешкі, ірі қара өсірді. Отырықшы, жартылай отырықшы түрік тайпаларының біразы егіншілікпен де айналысты. Олар тары және басқа да дәнді дақылдар өсірді, отырықшылар қала мәдениетімен араласып, қала халқын толықтырды. Қалаларда қолөнер кәсібі, әсіресе көзешілік кеңінен дамыды. Олар аңшылықпен де айналысқан. Сондай-ақ Сырдария, Іле мен, Шу, Талас өзендерінен балық аулау айтарлықтай рөл атқарды.
XI ғасырдың аяғына қарай Қарахан мемлекеті соғыстармен және феодалдық иеліктердің одан әрі бөлшектенуімен байланысты құлдырай түсті. XII ғасырдың 30-шы жылдары Шығыс Қарахан иелігін, Жетісуды және Қазақстанның оңтүстігін шығыстан келген кидандар жаулап алды.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қarahan memleketi parsy ایلک خانیان Ilak Khaniyan 942 1212 Ortalyk Aziyadagy ortagasyrlyk memleket Қarahan memleketi parsy قاراخانىيلار خانلىقى Ortalyk Aziyada bolgan handyk 942 1212 Astanasy Balasagun 940 1130 Қashkar 940 1042 1130 1211 Samarkan 1040 1212 Өzgen 1141 1212 Til der i parsy tiliDini tәnirshildik 960 zhyldan bastap sunnit IslamAumagy 3 000 000 km Halky kara mongoldar tүrki tajpalary sonyn ishinen kobinese karluktarDinastiyasyҚagan 840 893 tungyshy 1205 1212 songysy Қarahan kaganaty Shygys Tүrkistan Zhetisu Syrdariya Talas Shu onirin kutty konys etti Onyn kuryluy 940 zhyldan bastalady Қaganattyn ortalyk astanasy Shu ozeni bojyndagy Balasagun kejinirek Ordakent Taraz kalasy Қarahan memleketi Үzgen Merke Қulan siyakty kalalarynda iri alypsatar alpauyttar men kolonershiler mekendegen Қarahan әuletinin negizin salushy 915 955 zhzh bolyp eseptelinedi Ol Қarluk handygynyn irgesin koterip mәrtebesin asyrushylardyn biri Bilge kul Қadyr hannyn nemeresi Satuk Taraz zhәne Қashgar kalalaryn ozine karatyp 942 zhyly Balasagundagy bileushini kulatyp ozin zhogary kagan dep zhariyalajdy Memlekettin kүsheyuine karluk shigil yagma tajpalary үlken үles kosty Satuk olgennen kejin bilik onyn balasy Musaga koshti ol 960 zhyly Қarahan memleketinin halkyn islam dinine karatty Onyn astanasy Қashgar boldy Satuktyn ekinshi balasy Sүlejmen ilek Balasagundy ielendi Kejin bul onirdi onyn uly Hasan Bogra han mura etip aldy Musa olgen son Қarahan zherindegi zhogargy kagan atagy onyn balasy Әli Arslan hanga koshti 990 zhyly Қarahan bileushilerinin biri Hasan Harun Bogra han Ispidzhabty bagyndyrdy Al 992 zhyly karahandyktar shygysta Hotandy batysta Buharany basyp aldy 999 zhyly Қarahan bileushisi Әli Arslannyn balasy Nasyr Orta Aziyadagy Samaniler memleketine sokky berdi Қarahan handygy uzak sogystardan kejin 1004 1005 zhyldary Mәuerenahr zherin tүgeldej ozine karatty Osydan kejin Қarahan memleketi XI gasyrdyn 30 zhyldary Shygys zhәne Batys kaganaty bolyp ekige bolindi Zhetisu zhәne Shygys Tүrkistan zheri Shygys kaganatyna karap onyn ortalygy әueli Orda Balasagunga zhakyn kejin Қashgar kalasy boldy Mәuerenahr zherleri Batys kaganatyna karap onyn ortalygy Үzkent kejinirek Samarkan boldy Қarahan memleketinde zhogargy okimet biligi hakannyn kolynda bolgan Ol muragerlikke kalyp otyrgan Қarahan feodaldyk kogamynyn үstem tap okilderine hakannyn urpaktary teginder ilek handar bekter nәmengerler nokerler zhatkan Hanga en zhakyn adamdardyn biri uәzir bolgan Uәzir zhogargy bileushinin en zhakyn komekshisi zhәne kenesshisi bolyp sanaldy Han sarajy onyn basty ordasy memlekettik zhәne әkimshilik baskaru ortalygy bolyp esepteldi Қarahan memleketindegi asa manyzdy әleumettik sayasi institut әskeri muralyk zhүje bolgan Memleket birneshe үlesterge bolindi Olardyn bastylary Taraz Ispidzhab Balasagun Han memlekettik nemese әskeri kyzmeti үshin feodaldarga zher berip sol zherdegi halyktan salyk zhinauga ruksat etken Mundaj zherler ikta al ony ielenushi arab terminimen mukta nemese iktadar parsy termini dep atalgan Қarahandardagy zher ielenudin tagy bir kop taragan tүri әskeri үlestik zherler Ol әskeri kyzmet үshin berilgen Қarahan feodaldyk kogamynda sharualardy kanaudyn bir tүri zhalga үlestik zher beru oryn algan Arab parsy derekterinde үlestik zher algan sharualar muzarlar nemese barzugar dep atalgan Үlesker zherden alyngan onimnin denin salyk tүrinde memleketke zhәne zher ielerine tolep otyrgan Sharualardy kanaudyn ekinshi bir tүri kommendaciya zher ieligi Onyn mәni әlsiz adam ozinin zher telimin kүshtinin kamkorlygyna beredi ol kүshti adam әlsiz adamdy baskalardan korgauga tiis Қazakstannyn ontүstik shygys zhәne ontүstik audandaryn mekendegen karahandyktar koshpeli zhәne zhartylaj koshpeli mal sharuashylygymen ajnalysty Mal sharuashylygynda zhylky osiru zhetekshi oryn aldy Қarahan memleketinin kuramyna engen tүrki tajpalary otar otar koj ustady sondaj ak tүje eshki iri kara osirdi Otyrykshy zhartylaj otyrykshy tүrik tajpalarynyn birazy eginshilikpen de ajnalysty Olar tary zhәne baska da dәndi dakyldar osirdi otyrykshylar kala mәdenietimen aralasyp kala halkyn tolyktyrdy Қalalarda koloner kәsibi әsirese kozeshilik keninen damydy Olar anshylykpen de ajnalyskan Sondaj ak Syrdariya Ile men Shu Talas ozenderinen balyk aulau ajtarlyktaj rol atkardy XI gasyrdyn ayagyna karaj Қarahan memleketi sogystarmen zhәne feodaldyk ielikterdin odan әri bolshektenuimen bajlanysty kuldyraj tүsti XII gasyrdyn 30 shy zhyldary Shygys Қarahan ieligin Zhetisudy zhәne Қazakstannyn ontүstigin shygystan kelgen kidandar zhaulap aldy