Қаныш Сәтбаев

Қаныш Имантайұлы Сәтбаев, шын есімі – Ғабдулғани (12 сәуір 1899 жылы, Баянауыл ауданы, Павлодар облысы – 31 қаңтар, 1964 жылы, Мәскеу) — геолог-ғалым, минерология ғылымдарының докторы, профессор, академик.

Қаныш Имантайұлы Сәтбаев
Ғабдулғани Имантайұлы
Туған күні	12 сәуір 1899 (1899-04-12)
Туған жері	Баянауыл ауданы, Павлодар облысы
Қайтыс болған күні	31 қаңтар 1964 (1964-01-31) (64 жас)
Қайтыс болған жері	Мәскеу
Азаматтығы	КСРО
Ғылыми аясы	геология, металлогения
Жұмыс орны	Қазақстан ғылым академиясы
Ғылыми дәрежесі	геология-минералогия ғылымдарының докторы
Ғылыми атағы	КСРО ҒА академигі
Альма-матер	Томск технология институты
Несімен белгілі	Жезқазған кен орнын ашуы, Металлогения ғылыми мектебінің негізін қалаушы, Қазақ ҒА негізін қалаушы және оның тұңғыш Президенті
Марапаттары

Қаныш Имантайұлы Сәтбаев – Қазақ КСР Ғылым Академиясын ұйымдастырушы және оның тұңғыш президенті, Қазақ КСР Ғылым Академиясының академигі, Кеңес Одағы мен Қазақстанның металлогения мектебінің негізін қалаушы, қазақтың тұңғыш академигі. Ол Қазақстандағы ғылыми және техникалық дамудың көшбасшысы болды. Қазақтан шыққан тұңғыш ғылым докторы, Шығыс елдерінің ғалымдары арасында ғылым мен техника саласындағы КСРО алғашқы академигі, және Қазақстандағы бірінші иегері болды.

Жезқазған-Ұлытау ауданының жер қойнауын барлауы үшін Ленин орденімен марапатталды (1940). 1942 жылы геология-минералогия ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алды. «Жезқазған ауданының кен орындары» еңбегі үшін екінші дәрежелі Сталин сыйлығына ие болды (1942). КСРО Ғылым Академиясының корреспондент мүшесі (1943). «Қазақ КСР ғылымына еңбегі сіңген қайраткер» (1943). Тыл ресурстарын жұмылдыруға қосқан үлесі үшін екінші Ленин ордені мен ІІ дәрежелі Отан соғысы орденімен марапатталды (1945). Қазақстан ҒА тың және тыңайған жерлерді игеруге қосқан үлесі үшін үшінші Ленин орденін алды (1957). Орталық Қазақстанның кешенді металлогеникалық болжамдық карталарын әзірлеуі үшін Ленин сыйлығын жеңіп алды (1958). Қазақстанның геологиялық ғылымын дамытуға және пайдалы қазбаларды зерттеуге сіңірген еңбегі үшін төртінші Ленин орденімен марапатталды (1963).

1924 жылы 25 жасында ғалым қазақ орта мектептерінің оқушылары үшін араб графикасында «Алгебра» оқулығын дайындады, бұл кітап математикалық білім берудің негізін қалады.

Оның есімі бүгінде ғылыми институттарда, университеттерде және көшелерде мәңгілікке қалдырылған.

Қаныш Сәтбаевтың туған күні 12 сәуір Қазақстанда Ғылым қызметкерлерінің күні ретінде бекітілді.

Өмірбаяны

Балалық шағы және білім алуы

Қаныш Имантайұлы 1899 жылдың 12 сәуірінде қазіргі Павлодар облысының Баянауыл ауданында (бұрынғы Семей губерниясының Павлодар уезіндегі Ақкелін болысы) Имантай бидің отбасында дүниеге келді. Нәрестеге - Ғабдул-Ғани деген есім берілді. Үлкен ұлы Ғабдул-Ғазизді еркелетіп Бөкеш деген сияқты, Ғабдул-Ғаниын да анасы Әлима "Ғаниым, Ғанышым" деп атаған. Бала облыстық мектепке барғанда журналға есімі Қаныш болып жазылып кеткен. Арғын тайпасы Сүйіндік руы Қаржас бөлімінен шыққан.

Сауатын ауыл молдасынан ашқан болашақ ғалым, кейін Шорман ауылында орналасқан мектепке қатынай бастайды. Төрт жылдық бағдарламаны үш жылда аяқтайды.

1911 жылдан бастап Павлодардағы 2-сыныпты орыс-қазақ училищесіне аттанады. Аталған білім ордасын мерзімінен бір жыл бұрын бітіріп шығады.

Одан кейін оның өмірінде немере ағасы, орыс филологиясының оқытушысы А.З. Сәтбаев (1937 жылы ол атылады) басқарған Семей мұғалімдер семинариясындағы кезең басталады. Семей қаласында Қаныш Сәтбаев Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатовпен, демократ ақын Сұлтанмахмұт Торайғыровпен кездескен, ал Мұхтар Әуезов және Әлкей Марғұланмен бірге оқыған. Семинарияда атақты ағайынды-өлкетанушы Белослюдовтар, ерлі-зайыпты ағартушылар – Назипа және Нұрғали Құлжановтар сабақ берді.

1914 жылы Семей мұғалімдер семинариясына түсіп, оны төрт жылда аяқтап, бастауыш мектептерге орыс тілінен сабақ беруге құқық беретін куәлікке ие болады.

1918 жылдың күзінде Земство басқармасының қаржысымен Алаш қалашағында ашылған, ауылдық қазақ мектептері үшін мұғалім болудан еңбек жолын бастайды. Курс бастығы - Троицк медресесін тәмамдаған Мәннан Тұрғанбаев, оқу ісінің меңгерушісі Павлодарда және Семейде өзімен сыныптас - Жүсіпбек Аймауытов.

1919 жылы қатты ауырып, ауруханаға түседі. Ауруханада емдеген дәрігер С.Н.Разумовский науқасқа бұдан былай Семейде қалуға болмайтындығын айтты. Жас талаптың денсаулығы сыр бергендіктен, диплом алу үшін емтиханды мерзімінен бұрын тапсырады.

1920-1921 жылдары Сәтбаев туған өлкесіне оралып, асқынған туберкулез дертінен қымыз ішіп емделеді. Осы кездерде ол  Шәрипа Омаровға үйленіп, ол некеден Ханиса атты қызды болады. Болашақта Ханиса Қанышқызы медицина ғылымдарының докторы, С.Н. Асфандияров атындағы Қазақ ұлттық медициналық университеттің құрметті профессоры, Қазақ ССР ғылымға еңбек сіңірген қайраткері.

Томск технология институты

Томск технология институтының математика факультетіне оқуға дайындала бастайды. Оқуға түсу үшін математика мен ағылшын тілінен емтихан тапсыруы керек болатын. Осы мақсатта Томск университетінің математика факультетін бітірген Семейде еңбек ететін қыс бойы математика пәні бойынша қосымша сабақ алады. 1921 жылы Сібір технологиялық институтының студенті, кейін тұңғыш қазақ математика профессоры Әлімхан Ермековтің арқасында жас Қаныш томскілік геология профессоры, болашақ академик М.А. Усовпен кездеседі. Бұл кездесудің Қаныш тағдырындағы мәні зор.

Қаныш, Сібір технологиялық институтының студенті бола жүріп, өзінің өмірлік мұратына айналған жолды таңдайды. Соғыс зардаптарынан күйреген қаланың өмірі жаңадан қалпына келе бастаған кезде, қоғамда азық-түлік, отын және киім сияқты негізгі қажеттіліктердің тапшылығы сезіледі. Осындай ауыр кезеңде Қаныш М. Усовтың қамқорлығын көре отырып, ұстаз бен шәкірт арасындағы қарым-қатынас әке мен ұл арасындағы туыстық қатынас сияқты жылылық пен сыйластыққа толы болады. Қаныш Томскіде ауыр науқас болған кезде, Усов оны жұбайымен бірге өз үйіне көшіп келуге көндіреді. Осы кезеңде Қаныш Таисиямен танысады, ол кейінірек технологиялық институттың тау-кен факультетінде оған серік болады.

Таисия Қанышқа әйелі, досы және одақтасы ретінде қолдау көрсетеді. Бұл қарым-қатынастың нәтижесінде екі қыз дүниеге келеді. Үлкен қызы, Мейіз Қанышқызы, ата-анасының ізін қуып, геолог мамандығын таңдайды және осы салада ғылым докторы атанады. Алайда, екінші қызы Марияш, 12 жасында дүниеден озады.

Ашаршылық кезеңде

1930-шы жылдары Қазақстанда болған жаппай ашаршылық - қазақ даласының тарихындағы ең ауыр кезеңдердің бірі болды. Бұл кезеңде көптеген ауылдар қаңырап, халық басынан асқан қиындықтар өткерді. Қаныш Имантайұлы Сәтбаев осы қасіретті жылдары елдің қиын жағдайына бей-жай қарамады. Ол, өзі басқарған бөлімдегі жұмысшылар саны мыңға жеткен кезде, аштықтан зардап шеккендерге көмек көрсету қажеттігін түсінді және осы бағытта іс-қимыл жасады.

Әпкесінің ауылына кездейсоқ барған кезінде Қ.Сәтбаев киіз үйлерде аштықтан көз жұмған адамдарды көріп, шалажансар балаларды кһреді. Арасында өз жиендері де болатын. Бұл жағдай қатты толғандырады және ол бұл балалардың барлығын өз қамқорлығына алуға шешім қабылдайды. Олардың қамқорлығына алынғандардың бірі, Кемал Ақышев кейіннен белгілі археолог ғалым болып шықты. Ол ғылым докторы атанып, Алматы маңында жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары кезінде әлемге әйгілі "Алтын адамды" табуға үлес қосқан.

Жезқазғандағы қызметі

1926 жылы Қ.И. Сәтбаев Томск технологиялық институтын табысты аяқтап, тау-кен инженер-геологы дипломын иеленген қазақтың алғашқы азаматы ретінде халық шаруашылығы Орталық кеңесінің қарамағына жіберіледі. Қаныш әлемдегі ең ірі мыс кен орны Қарсақпайда екендігін дәлелдеу үшін аттай 15 жылын сол жерде өткізеді. Мұнда ол «Атбасцветмет» трестінің геология бөлімін басқарды. Оның құрамына Қарағанды көмір бассейні, Успенский мыс руднигі, Спасск мыс балқыту зауытын қамтыған Спасск комбинаты мен салынып жатқан Қарсақпай мыс балқыту зауыты, , мен тұратын Қарсақпай комбинаты кіретін. Келесі жылы (1927 жылы) ол сол тресттің басқарма мүшесі болып сайланды.

Атбасар трестінің қарамағында Карсакпай ауылындағы мыс кен орны және салынып жатқан мыс балқыту зауыты болды. Зауыт құрылысы он жыл бұрын басталған, ағылшындар Қарсақпай аймақты концессияға алып, мыс іздеуге кіріскен. Олар балқыту цехын салып, жабдықтың бір бөлігін орнатқан, бірақ көп мыс таба алмаған. Ақпан төңкерісі басталған кезде ағылшындар зауытты тастап кеткен, кейіннен совет үкіметі оны аяқтауды шешкен. Тресттің бас геологы ретінде Сәтбаев ол жерді тексеру үшін барып, құрылыс жұмыстарының жүрісі туралы білген. Кен орнымен және зауыт басшылығымен айналысқан мамандар аймақтағы мыс өндірісінің даму перспективасына өте скептикалық қарады. Олар, кеннің қоры тек келесі 10-15 жылға жететінін, одан артық еместігін айтты. Дегенмен, Сәтбаев олармен келіспеді. Ол Жезқазған ауданында алдыңғы уақытта анықталмаған үлкен мыс қоры бар деп санады. Геолкомнан бір бұрғылау станогын бөлуін сұрап, аймақта металдың бар-жоғын зерттеуге кірісті. Геолком басшылығы мен Жезказған ауданын жақсы білетін мамандар Сәтбаевтың идеясын сәтсіздікке ұшырайтынына сенімді болды.

Алайда, жұмыстар басталғаннан кейін бір жыл өткен соң, Сәтбаев пласты он метрден асатын үлкен руда кенішіне тап болды. Ленинградта жүргізілген талдау нәтижелері бұл руда кенішінің бұрын белгісіз, мысқа бай екенін көрсетті. Осы жаңалықтың арқасында Сәтбаев 1928 жылы да іздеу жұмыстарын кеңейте алды. Тағы үш ірі кен орындарын анықтаған геолог 1929 жылы зерттеу жұмыстарын екі есе арттырады. Осы жылы тағы үш кен орны және бір жаңа руда алабы ашылды. Бұл жағдайларды ескере отырып, Сәтбаев «Қазақстанның Халық Шаруашылығы» журналында мақала жариялап, Жезказған әлемдегі ең бай мыс провинцияларының бірі екенін, тіпті Американың көптеген провинцияларынан да үлкен екенін мәлімдеді. Өз болжамдарына сүйене отырып, жақын жердегі Қарсақпай зауыты Жезказғаннан алынған руданың көлемін өңдей алмайтынын айтты. Сондай-ақ, ол аймақта су қоймасын салу және кең жолақты теміржол желісін тарту қажеттігін болжады. Бұл ұсыныстарымен ол жоғарғы органдарға тұрақты түрде жүгініп, баспасөз беттерінде сөз сөйлеп, тіпті аймақтың дамуын КСРО-ның бесжылдық экономикалық даму жоспарына енгізуді ұсынды.

Сәтбаевтың ұсыныстары трест басшылығы мен Геолком тарапынан кері реакция тудырды. Жас геолог ұсынған Жезказған даму жоспарының орнына, олар 1930 жылғы зерттеу жұмыстарының көлемін өзгеріссіз қалдыруды ұсынды. Сәтбаев өз болжамжарының дұрыстығын дәлелдеуге тырысып, өз ұсыныстарын ВСНХ (Всесоюзный совет народного хозяйства)-ның тау-металлургиялық секторының отырысында қарауға қол жеткізді. Ұзақ талқылаулардан кейін ВСНХ Геолкомның пікірімен келісіп, Сәтбаевтың дәлелдерін жеткіліксіз деп тапты. ВСНХ шешімімен келіспеген Қаныш Имантайұлы 1930 жылдың көктемінде КСРО Госплан төрағасы Г. М. Кржижановскийдің қабылдауына түсіп, өз ұсыныстарын негіздеді. Осыдан кейін Жезқазғанға арналған зерттеуге қосымша қаржы, бұрғылау техникасы және мамандар бөлінді. Келесі екі жылда зерттеу жұмыстарының көлемі арта түсті. Сәтбаевты алаңдатқан аймақтағы су тапшылығы мәселесі шешімін тапты: ол келесі, 1933 жылы аймақта су іздеу мақсатында гидрогеологиялық зерттеулерді бастау туралы келісімге қол жеткізді.

1932 жылы Қаныш Имантайұлы Сәтбаев қазақстандық геология ғылымында маңызды орын алатын «Жезқазған мыс-кен ауданы және оның минералды ресурстары» атты алғашқы ғылыми монографиясын жариялайды. Бұл еңбегінде ол Жезқазған кен орындарының аса бай екендігін ашып көрсетеді. Бұған дейін ағылшын мамандары мен Халық комиссарлары кеңесі жанындағы Геологиялық комитеттің қызметкерлері болжамдағандай, 60 мың тонна емес, айтарлықтай көбірек - 2 миллион тоннадан аса мыс қоры бар екендігін анықтайды. Бұл Қ.И. Сәтбаевтың ғылыми болжамының дәлдігін растайды.

1933 жылы басында ВСНХ Жезказғандағы барлау жұмыстарының қаржыландыруын күрт қысқарту туралы шешім қабылдады. Бөлінген қаржының тек бір пайызы ғана қалдырылды. Мұндай шешімге аймақтың дамымаған инфрақұрылымы себеп болды: ешқандай темір жол немесе автомобиль жолы жоқ, су мен басқа да тұрмыс үшін қажетті шарттар жетіспеді. Қызметкерлерді сақтап, жұмыстарды жалғастыру мақсатында Сәтбаев қосымша қаржыландыру көздерін іздеуге мәжбүр болды. Ол «Золоторазведка» және «Лакокрассырьё» трестерімен оларға қажетті пайдалы қазбаларды барлау туралы келісімге қол қойды. Алайда, жинақталған қаржы жұмыс көлемін сақтауға немесе одан әрі кеңейтуге жеткіліксіз болды.

Сәтбаев М. А. Усов пен оның досы, профессор Владимир Алексеевич Ванюковтың көмегімен КСРО Ғылым академиясында сөз сөйлеп, Жезказған мыс рудасының қоры туралы жасаған қорытындыларының дұрыстығын дәлелдеді. 1934 жылы өткен Академияның үшінші сессиясында үшінші бесжылдық кезеңінде Жезказғанда мыс қорыту комбинатын салу қажеттігі туралы айтылды. Сессия Сәтбаевтың Жезқазған — Қарағанды — Балхаш темір жолын салу туралы ұсынысын да қолдады. Сәтбаев өз ұсыныстарын ауыр өнеркәсіп наркомы Григорий Константинович Орджоникидзеге жеткізді.

1936 жылдың 25 наурызында  ауыр өнеркәсіп халық комитетінің төрағасы Серго Орджоникидзе Жезқазған мыс балқыту комбинатын салу бойынша дайындық жұмыстарының басталуы туралы бұйрыққа қол қояды. Осыдан кейін аймақта кең көлемді зерттеу жұмыстары басталды. Кейінірек Жезказған мыс кен орны сол кездегі әлемдегі болжамды қоры бойынша ең ірісі болып шықты.

Тек 1938 жылдың басында ғана мыс саласының басқарушы штабы түбегейлі қайта құрылып, Қ.И. Сәтбаев Жаңа ауыр өнеркәсіптің жаңа наркомы Л.М.Кагановичке шақырылады да, 1938 жылдың 10 ақпанында Жезқазған үшін тарихи мәнге ие КСРО НКТП бойынша №50 бұйрық дүниеге келді. Онда жоғары өндірістік қуатты жаңа Үлкен Жезқазған комбинатын жобалауға шұғыл кірісу қажеттігі туралы айтылды.

1939 жылғы 31 қаңтарда БКП(б) Орталық Комитетінің хатшысы Лазар Моисеевич Кагановичке жолдаған хатында Қаныш Сәтбаев Жезқазғанның келешегіне қатысты өз алаңдаушылығын білдіреді. Онда ол, Жезқазған кен орнының Қазақстандағы мыс өндірісі үшін аса маңызды, сенімді және стратегиялық ресурс екенін атап өтеді. Сәтбаевтың бұл әрекеті, оның айнымас сенімін, қажырлы еңбегін және Жезқазған кен орнының дамуына деген адалдығын көрсетеді. Ол Қазақстанның минералдық ресурстарын игеруде және ғылыми зерттеулерде көрсеткен ерекше жігері арқылы келешек ұрпаққа үлгі бола алды.

Қазақстан археологиясына қосқан үлесі

1929 жылы Қ.И. Сәтбаев алғаш рет Қарағанды облысының Ұлытау ауданындағы Қарсақпай ауылына келіп, КСРО ауыр өнеркәсіп халық комиссариатының "Главцветмет" геологиялық барлау комбинатының бас геологы қызметіне тағайындалды. Геологиялық барлау жұмыстарының қаражаты аз болғанына қарамастан, оның жаяу әдіспен жүргізген зерттеулері пайдалы қазбалардың орналасқан жерлерін анықтап қана қоймай, ежелгі тарих ескерткіштерін, соның ішінде ежелгі кеніштер, қорғандар және жартастағы суреттерді табуға мүмкіндік берді .

1935 жылы бір экспедиция кезінде Сәтбаев араб әріптерімен жазылған жазуы бар тас плитаны тапты, онда Әмір Темірдің хан Тоқтамысқа қарсы жорығы туралы хат жазылған. Араб әліпбиін бала кезінен білетін Сәтбаев жазудың алғашқы жолдарын оқи алды, бірақ оны әрі қарай оқу үшін мамандардың көмегі қажет болды. Жазу кейіннен зерттелу үшін мемлекеттік «Эрмитаж» музейіне тапсырылды .

Кейінірек Сәтбаев Алтыншоқы төбесіндегі қорған үлкен рәсімдік отқа арналған жылу-техникалық құрылыс деп болжам жасады. Бұл тұжырымдар Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің жобасы бойынша жүргізілген заманауи зерттеулермен расталды .

Сәтбаев сондай-ақ Ұлытау, Арғанаты тауларының айналасында және Торғай өзенінің бастауында көптеген археологиялық ескерткіштерді ашты. Ол барлық олжаларды мұқият фотоға түсіруді талап етті, бұл археологиялық деректердің сапасын жақсартуға мүмкіндік берді. 1935 жылы ағылшынның ағаш фотоаппараты отандық «Фотокор» фотоаппаратымен ауыстырылды, бұл суреттердің сапасын айтарлықтай жақсартты .

Сәтбаев Қазақстан археологиясының қалыптасуында маңызды рөл атқарды, ол Қазақстан Ғылым академиясының Тарих, археология және этнография институтында археология секторын ұйымдастырды. Оның қызметі ұлттық археология мектебінің қалыптасуына және көптеген танымал археологтардың кәсіби өсуіне ықпал етті .

Оның көп жылдық зерттеулерінің нәтижелері «Орталық Қазақстанның ежелгі мәдениеті» монографиясында жинақталған, онда қола дәуіріндегі металдарды өндіру және өңдеу процестері туралы мазмұнды қорытындылар ұсынылған .

Ғылым академиясындағы қызметі

Қазақстан ғылымының ірі ұйымдастырушысы ретінде танылған Сәтбаев, 130-дан астам еңбегін, негізінен Жезқазған кен орынына арнап жазды. Оның зерттеулері және жарияланымдары, әсіресе Жезқазған мыс кен орнының зерттелуі мен дамуына айтарлықтай үлес қосты.

1942 жылы Алматыға көшіп келгеннен кейін, Сәтбаевтың екі маңызды монографиясы жарық көрді. Олардың біріншісі - «Қазақстан мен Кеңес Одағының мыс құмдары» монографиясы, ол Жезқазған қаласындағы жұмыс істеу кезінде жинақталған материалдарға негізделген. Бұл еңбек, жер қойнауын зерттеушінің көпжылдық бақылауларының нәтижесінде жазылған, мыс кендерін тез арада барлау және анықтау бойынша геолог-іздеушілер үшін практикалық ұсынымдар береді.

Екінші монографиясы - «Қазақстанда қара металлургияның дамыту мүмкіндіктері туралы», Қазақстанның темір рудасы кен орындарының геологиялық сипаттамасын береді және олардың ішінде металлургия өнеркәсібінің шикізат базасы бола алатын келешегі бар кен орындарын көрсетеді. Бұл еңбектер, мыс және темір рудасының тапшылығы кезеңдерінде өнеркәсіптің дамуына зор үлес қосқан.

Соғыс қарсаңында, Қаныш Имантайұлы Сәтбаев өзінің маңызды еңбегі «Жезқазған аумағының кен орындары» деп аталатын көлемді монографиясын аяқтайды. Бұл зерттеу жұмысының бастамасы 1927-1928 жылдары «Жаңа мектеп» және «Народное хозяйство Казахстана» журналдарында, сондай-ақ басқа басылымдарда жарияланған мақалалардан алынған. Он бес жылдық зерттеулер мен жинақталған материалдар негізінде ол ірі монографияны құрады. 1942 жылы бұл еңбегі үшін ол Мемлекеттік (Сталиндік) екінші дәрежелі сыйлыққа лайық деп танылды. Бұл марапат, шын мәнінде, соғыстың ауыр күндерінде Қазақстанға арзан мыс өндіру арқылы үлкен үлес қосқан Жезқазған кен орынының құрметіне берілген.

Осы уақытқа дейін, Сәтбаев қырықтан астам ғылыми еңбек жазды, олардың бірқатары диссертациялық жұмыс ретінде танылды. 1942 жылдың 17 тамызында Жоғары аттестациялық комиссия оның жұмыстар жиынтығын бағалау негізінде Қаныш Имантайұлына геология-минералогия ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін береді.

Соғыс жылдары КСРО Ғылым Академиясының Төралқасының дерлік бүкіл құрамы Қазақстанға көшірілген болатын. 1941 жылдың ортасында, академиктердің отбасылары мен балалары Қазақ КСР-інің Бурабай шипажайына эвакуацияланып, ал кейбір ғылыми институттар Алматы қаласына - ол кездегі республиканың астанасына орналастырылды. Осының арқасында кеңес ғылымының көрнекті өкілдері Алатау етегіндегі қалада шоғырланды. Олар арасында металлургия саласының мамандары Алексей Александрович Байков және Иван Павлович Бардин, белгілі геолог Владимир Афанасьевич Обручев, кеншілер Леонид Дмитриевич Шевяков және Алексей Александрович Скочинский, химик Эдуард Васильевич Брицке, агрономдар Дмитрий Иванович Прянишников және Николай Васильевич Цицин, транспорт саласының ғалымдары Владимир Николаевич Образцов, топырақтанушы Леонид Иванович Прасолов, тарихшылар Анна Михайловна Понкратова және Николай Михайлович Дружинин болды.

Қаныш Имантайұлы Сәтбаев эвакуацияланған ғалымдарға ерекше көңіл бөліп, оларға қамқорлық көрсетті. Олардың көбі соғыс салдарынан тұрғын үй жағдайларынан айрылып, қалыпты өмір сүру ритмінен алшақтап қалған еді. Қаныш Сәтбаев және қазақстандық қоғамдастық оларға жағдай жасау үшін бар күш-жігерін салды. Алматыда тұрғын үй мәселесі өткір болғанымен, ғылыми қауымдастықтың мүшелері бір-біріне көмек көрсетіп, сырттан келген ғалымдарға баспана табуға көмектесті. Академиктер мен олардың отбасылары үшін республика Үкіметі Медеу шатқалындағы ең жақсы демалыс үйін бөлді, бұл оларға жаңа жағдайларға бейімделуге және ғылыми жұмыстарын жалғастыруға мүмкіндік берді.

Қаныш Имантайұлының басшылығымен өткен ғасырдың 40-шы жылдары Қазақстанда Жезді марганец рудаларының кен орны ашылып, іске қосылды. Бұл кен орны Ұлы Отан соғысы жылдарында украиндық Никополь мен Грузиядағы Чиатур кен орнының уақытша қолдан шығып қалуына қарамастан, Кеңес Одағына броньды болат шығаруды жалғастыруға мүмкіндік берді. Соғыс жылдарында КСРО марганец кенінің 70,9% осы кен орнында алынды.

Қазақ ССР Ғылым академиясының президенті

1946 жылдың маусым айында, көп жылғы дайындықтан кейін, Қаныш Имантайұлы Сәтбаев Қазақстан Ғылым Академиясының (Қазақстан ҒА) тұңғыш Президенті болып сайланды. Бұл оқиға 1944 жылы Қ.И. Сәтбаевтың жетекшілігімен, академияны құруға арналған Үкімет комиссиясының құрылуымен және КСРО Ғылым Академиясының Президенті С.И. Вавилов басқарған, КСРО ҒА-ның он бір академигін қамтитын комиссияның жұмысымен бастау алды. Академия құрылғанда, онда он сегіз Ғылыми Зерттеу Институты (ҒЗИ), сегіз сектор, жеті тәжірибелік станция және үш ботаникалық бақ болды. Қызметкерлердің жалпы саны 1400 адамды құрады, оның ішінде 57 ғылым докторы және 184 ғылым кандидаты болды.

Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың ғылым мен Қазақстанның индустриялық дамуына қосқан үлесі, оның ғылыми басқару және өнеркәсіптік кешендерге тәжірибелік көмек көрсету саласындағы орасан зор ұйымдастырушылық қызметімен айқын көрінеді. Оның басшылығымен Қазақстан Ғылым Академиясында ядролық физика, математика және механика, гидрогеология және гидрофизика, мұнай және табиғи тұздар химиясы, химия-металлургия, тау-кен металлургия, ихтиология және балық шаруашылығы, эксперименттік биология, экономика, философия және құқық, әдебиет және өнер, тіл білімі салаларында жаңа академиялық институттар ашылды.

1947 жылы Қаныш Сәтбаевтың Англияға сапары кезінде Ұлыбританияның экс-премьер-министрі Уинстон Черчилльмен болған кездесуі ерекше оқиға болды. Черчилль қалжыңдап: «Барлық қазақтар сіз сияқты сұңғақ, батыр тұлғалы ма?» деп сұрағанда, Сәтбаев: «О, жоқ, Черчилль мырза, қазақтардың ішіндегі ең кішісі мен, менің халқым менен де биік» деп жауап берген.

1946 жылдың соңында Қазақстан Ғылым Академиясы және оның Президенті Сәтбаевтың үстінен қиын кезең басталды. Кейінгі жылдары, атап айтқанда 1951 жылы, Сәтбаев ұлтшылдық, партияға қабылданған кезде әлеуметтік шығу тегін жасырды, ұлтшылдарға қамқорлық көрсетті және 1917 жылы Алаш-Орда үкіметінде үгітші болғанын жасырды деген айыптар тағылды.

Осы айыптаулардың нәтижесінде, 1951 жылы 23 қарашада Қазақстан Коммунистік Партиясының Орталық Комитеті бюросының шешімімен Сәтбаев Қазақ КСР Ғылым Академиясының Президент қызметінен және Төралқасының мүшелігінен алып тасталды. Бұл оқиғалар Сәтбаевтың ҚазКСР ҒА Геологиялық ғылымдар институтының директоры лауазымынан да босатылуы мүмкін екендігін көрсетті. Оның басқару стиліне сын айтылып, институтта түрлі комиссиялар мен тексерулер жүргізіле бастады.

Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың күрделі кезеңдерінде КСРО Ғылым Академиясы оның кәсібилігі мен еңбекқорлығын жоғары бағалай отырып, қажетті қолдау көрсетті. Оның жеке басын жақсы тани отырып, КСРО ҒА Президенті А.Н. Несмеянов Сәтбаевқа Орал бөлімшесінің басшысы немесе КСРО ҒА Геологиялық-географиялық бөлімшесі төрағасының орынбасары лауазымын ұсынды. Дегенмен, Сәтбаев өзінің республикасына деген міндеттемесін басшылыққа ала отырып, бұл ұсыныстан бас тартып, 1952 жылдың сәуірінде үйіне оралды.

КСРО Ғылым Академиясының қолдауы арқасында, Сәтбаев Геологиялық ғылымдар институтының директоры лауазымын сақтап қалды және Орталық Қазақстанның болжамды металлогениялық картасын құру бойынша жұмысын жалғастырды. 7 жылдан кейін, Сәтбаевтың Орталық Қазақстанның металлогениясы бойынша маңызды ғылыми еңбегі Ленин сыйлығына ұсынылды. Алайда, ол бұл сыйлықты жеке алудан бас тартып, металлогениялық картаны дайындауда ұжымның еңбегін ерекше атап өтті. Бұл әрекеті арқылы Сәтбаев ғылыми қауымдастықтағы ұжымдық еңбектің маңыздылығын және өзінің ұжымдық жетістіктерге деген сенімін көрсетті.

1954 жылы Қазақстан Коммунистік Партиясының Орталық Комитеті басшылығы ауысқан соң, 1951 жылы Сәтбаевқа тағылған айыптаулар қайта қаралып, ғалым кінәсіз деп табылды. 1955 жылдың маусымында ол қайтадан Қазақ КСР Ғылым Академиясының Президенті болып сайланды және 1956 жылы Қазақстан Коммунистік Партиясының Орталық Комитеті мүшесі атанды.

Қазақстан аумағы арқылы Ертіс, Есіл, Орал, Сырдария және басқалары бар 2174 өзен ағып өтетіні белгілі. Алайда, өзендердің тек 5,5 пайызы ғана Орталық Қазақстанның үлесіне тиетін. Ғалым Ертіс-Қарағанды каналының құрылысын белсенді түрде қолдап, Кеңес Одағының түрлі инстанцияларында каналды жобалау ісін жандандыруға жан-жақты ықпал етті.

1959 жылдың жазында Қаныш Сәтбаев, төрағасы алдында Ертіс-Қарағанды каналының құрылысының маңыздылығын негіздеп, оны келесі жеті жылдық жоспарға енгізуге көмек көрсетті. Бұл құрылыс бүгінде Қаныш Сәтбаев атымен аталады, оның Қазақстан экономикасы мен экологиясына қосқан үлесі зор. Сонымен қатар, Қаныш Имантайұлы Маңғышлақ түбегіндегі табиғи ресурстарды кешенді зерттеу жұмыстарын жетекшілік етті, мұндағы көмір, мұнай, газ және қара металлургия кен орындарының жаңа кен орындарын зерттеуге басшылық жасады. Бұл жұмыстар Қазақстан экономикасының дамуына және республиканың өнеркәсіптік базасының кеңеюіне елеулі үлес қосты.

Қаныш Сәтбаевтың өміріндегі қиын кезеңдер, атап айтқанда 1937 жылы үш ағасының қуғын-сүргін кезінде атылып кетуі және 1951-1952 жылдары ұлтшылдыққа қарсы науқан кезінде Қазақстан Ғылым Академиясының Президенті қызметінен босатылып, қудалануы, оның денсаулығына ауыр әсер етті. Академик 1964 жылы 31 қаңтарда Мәскеу ауруханасында алпыс бес жасқа толар жылы дүниеден озды.

Мәдени мұра және тарих

Қаныш Сәтбаев Шоқан Уәлихановтың жазып алған мәтінін қайта жаңғыртып, араб және татар тілдеріндегі қазақ оқырманына түсініксіз сөздерден тазартып, қазақ тілінің жаңа орфографиясына сай өңдеген.

Сәтбаев Ұлытау өңіріндегі басты тарихи, мәдени және археологиялық ескерткіштерді зерттеуге зор көңіл бөлді. Оның «Жезқазған ауданындағы көне заман ескерткіштері» атты еңбегінде Ұлытау өңірінің ежелгі металлургия орталығы болуымен қатар, қазақ этносының саяси орталығы екендігі толық дәлелденген.

Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың зерттеу сапарларының бірінде, жергілікті тұрғындардың Алтын шоқы шыңында араб жазуымен тас табылғаны туралы айтуы оның назарын аударды. Осы ақпаратқа сүйеніп, Сәтбаев аталған орынды зерттеуге шешім қабылдайды. Бұл тас, Әмір Темірдің қазақ даласына жасаған жорығы туралы ескерткіш болып шықты, ол Темірдің бұйрығымен орнатылған. Бұл ескерткішке Эрмитаж мұражайының директоры, академик Орбели зор қызығушылық танытып, 1936 жылы оны Ленинградқа (қазіргі Санкт-Петербург) әкеледі. Кейінгі зерттеулер нәтижесінде тастағы жазба 1391 жылға тиесілі екені анықталды, бұл Темірдің Дешті Қыпшаққа, Алтын Орда ханына қарсы жүргізген жорығының нақты дәлелі болды.

Ұлытау таулары қазақ халқының негізгі тайпаларының аумақтарының бастау алған орны ретінде, қазақтардың ежелгі саяси орталығының маңызды көрсеткіші болып табылады. Бұл ауданда сақталған материалдық мәдениет ескерткіштері, атап айтқанда Кеңгір өзені маңындағы, Жезқазғаннан 65 км оңтүстікте орналасқан, «Алтын Орда стиліндегі» күйдірілген төртбұрышты кірпіштен жасалған үш кесене Ұлытаудың тарихи рөлін айқындайды. Халық аңызы бойынша, бұл кесенелер Алашахан, Шыңғыс ханың ұлы Жошы және сарай сазгері Домбауылдың молалары.

Қаныш Имантайұлы Сәтбаев, Қазақстанның индустриялық және ғылыми саласының дамуына қосқан үлесімен қатар, тарих саласындағы зерттеулері арқылы да құнды үлес қосты. Сондай-ақ, Қаныш Сәтбаевтың қызы, , белгілі әдебиет зерттеушісі, филология ғылымының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының корреспондент мүшесі және Ш.Ш.Уәлиханов атындағы сыйлықтың лауреаты болып табылады. Ол өз кезегінде Қазақстан ғылымына зор үлес қосқан қайраткер ретінде танылған.

Білім беру

Қаныш Сәтбаев оқу-ағарту саласына да зор үлес қосты. Ол қазақ орта мектептерінің төменгі және жоғары сынып оқушыларына арналған «Алгебра» оқулығын дайындаған, бұл оқулық математикалық білім берудің негізін қалауға көмектесті. Бұл кітапты ғалым 1924 жылы 25 жасында қазақ тілінде араб графикасымен жазып шыққан екен. 592 беттік қолжазба артынша латын графикасына 1929 жылы (1400 бет) көшірілген.

Музыкалық мұра

Сәтбаев қазақ халқының музыкалық мұрасын зерттеу мен сақтауға да үлес қосты. Ол Александр Затаевичтің «500 қазақ әндері мен күйлері» жинағына қазақ халқының музыкалық мұрасының 25 әнін өзі орындап, оларға орыс тілінде ғылыми түсініктеме беріп, енгізген.

Ғылыми мұрасы

Академик Қаныш Сәтбаев Қазақ ҒА бір топ ғалымдарымен

Сонымен қатар, Қаныш Сәтбаев минералдық шикізатқа бай Сарыарқа, кенді Алтай, Қарағанды, Қаратау сияқты аймақтарға да айрықша назар аударып, олардың кен орындарының стратиграфиясы, тектоникасы, құрылымы, металлогениясы, геохимиясы және пайда болу тегі туралы терең зерттеулер жүргізді. Осы зерттеулері арқылы ол ғылымға формациялық металлогендік анализдің кешенді әдісін енгізіп, Қазақстанның геологиялық ғылымында жаңа кезеңнің басталуына ықпал етті.

Академик Қаныш Сәтбаевтың басшылығымен және көптеген тәжірибелі мамандардың қатысуымен бірнеше жылдар бойы атқарылған тынымсыз еңбек, Сарыарқаның металлогендік және болжам карталарының жасалуына әкелді. Осы карталарды пайдалану арқылы Сарыарқа аймағында көптеген жаңа қара, түсті және сирек метал кен орындары ашылды, біраз кендерге жаңа өндірістік баға берілді. Қаныш Сәтбаевтың бұл жұмыстары Қарағандыдағы металлургиялық завод салуды, Қостанай мен Алтайдағы темір және марганец кендерін, Қаратаудағы фосфорит кендерін игеруді, Ертіс-Қарағанды каналының қазылуын және бірқатар ғылыми зерттеу институттарының ашылуына бастау болды.

Қаныш Сәтбаев Қазақстан ғалымдары арасындағы ақылшы және тәрбиеші ретінде танылды. Ол геология ғылымына қатысты әлемдік, одақтық және қазақстандық деңгейдегі комиссиялар мен комитеттерде мүшелік және басшылық қызметтер атқарды. Сондай-ақ, ол КСРО және Қазақ КСР Жоғарғы Кеңестерінің депутаты, СОКП съездерінің делегаты, КСРО Министрлер Кеңесі жанындағы Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтар жөніндегі комитет президиумының мүшесі болды. Оның еңбегі төрт рет Ленин орденімен, Екінші дәрежелі Ұлы Отан соғысы орденімен марапатталып, КСРО Мемлекеттік және Лениндік сыйлықтардың иегері атанды.

Қаныш Сәтбаев адамдардың талантын танып, жастарды дұрыс жолға бағыттай білді. Ол сонымен қатар, бірқатар жастарды ғылымға әкеліп, тәрбиеледі. Ол дайындаған ғылыми кадрлар кейіннен ірі ғалым болып қалыптасып, Қазақстан ғылымының дамуына айтарлықтай үлес қосқаны белгілі. Осындай адамдардың бірі – ғалым-энергетик Ш.Ш. Шөкин. Оның ықпалымен академик Әлкей Марғұлан сияқты ірі ғалымдар ғылыми қауымдастыққа қосылды. Әлкей Хаканұлы Марғұлан кейіннен археология саласындағы көшбасшы және қазақстандық археология ғылымының негізін қалаушы болып танылды.

Сәтбаев, сондай-ақ, геолог Шахмардан Есеновтың кәсіби өсуіне негізгі ықпал етті. Ол Есеновтың талантын танып, кейіннен оны Қазақ КСР Геология министрі лауазымына тағайындауға көмектесті. Қаныш Сәтбаев Евней Букетовті де ғылымға бағыттап, 1960 жылы оны Қазақ ССР Ғылым Академиясының химия-металлургия институтының директоры етіп тағайындады. Евней Арыстанұлы кейін химия саласындағы маңызды жаңалықтардың авторы және КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты болды.

Академиктің басшылығымен Алматыда Орта Азия геофизика тресі құрылды және Қазақ КСР Геология және жер қойнауын қорғау министрлігінің құрылуына мұрындық болды. Бұл қадамдар республикадағы геологиялық зерттеулердің тиімділігін арттыруда маңызды рөл атқарды.

Ол академияның құрылымдық бөлімдерін, оған қарайтын институттарды, зертханаларды, секторларды және ғылыми базаларды жоспарлауда негізгі рөл атқарды. Сонымен қатар, ғылыми кадрлар дайындау ісіне аса жауапкершілікпен қараған, ғылыми зерттеулерді халық шаруашылығы мүддесіне сай бағыттап, елдің экономикалық және мәдени дамуына үлес қосқан.

Сәтбаевтың басшылығымен Жезқазған кен-металлургия комбинаты, Қарағанды және Балқаш металлургия зауыттары сияқты ірі өнеркәсіптік нысандардың құрылысы жүзеге асырылды. Ол Ертіс-Қарағанды арнасының салынуын, Маңғыстау, Мұғалжар, Торғай өңірлеріндегі табиғи байлықтарды зерттеу жұмыстарын ұйымдастыруға тікелей қатысқан.

Ғылыми еңбектері

1. К проблеме большого Джезказгана, журнал Народное хозяйство Казахстана, №1-2, 74–83-бб. (1936)
2. «Орталық Қазақстанның металлогениялық болжам картасының методологиясы, нақты базасы мен негізгі тұжырымдары туралы» Главные закономерности пространственного размещения зон эндогенного оруднения в Центральном Казахстане, Советская геология, ҚазССР Хабаршысы. Геология сериясы, 1955, 20 шығ., 3–35-бб. (1955)
3. «Орталық Қазақстанда эндогендік кендену аймақтарының кеңістікте орналасуының негізгі заңдылықтары» О методологии, фактической базе и основных выводах металлогенических прогнозных карт Центрального Казахастана, Известия АН КазССР, (Советская геология, 1957, №58, 93–109-бб.)
4. «Түсті металдар кенін кешенді пайдалану бойынша Қазақстан Ғылым академиясының зерттеулері» Исследования Академии Наук Казахстана по комплексному использованию руд цветных металлов, Вестник АН КазССР, ҚазССР ҒА Хабаршысы. 1962, №12, 3–11-бб. (1962)

Наградалары мен марапаттары

• 1940 жылы Жезқазған-Ұлытау ауданының жер қойнауын барлағаны үшін Ленин орденімен марапатталды.
• 1942 жылы геология-минералогия ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесі берілді.
• Сол жылы «Жезқазған ауданының кен орындары» ғылыми еңбегі үшін екінші дәрежелі Сталин сыйлығына ие болды.
• 1943 жылы КСРО Ғылым Академиясының корреспондент мүшесі болып сайланған.
• 1944 жылы «Қазақ КСР ғылымына еңбегі сіңген қайраткер» құрметті атағы берілген.
• 1945 жылы тыл ресурстарын жұмылдырғаны үшін екінші Ленин орденімен және ІІ дәрежелі Отан соғысы орденімен марапатталған.
• 1957 жылы Қазақстан ҒА тың және тыңайған жерлерді игеруге жұмылдыру үшін үшінші Ленин орденімен марапатталған.
• 1958 жылы Қаныш Сәтбаев бастаған қазақстандық ғалымдар тобы Орталық Қазақстанның кешенді металлогеникалық болжамдық карталарын құру және әдістемені әзірлеуі үшін Ленин сыйлығына ие болған.
• 1963 жылы Қазақстанның геологиялық ғылымын дамытуға және пайдалы қазбаларды зерттеуге сіңірген еңбегі үшін төртінші Ленин орденімен марапатталған.

Отбасы

Қаныш Сәтбаевтың әкесі - Имантай Сәтпаев, ауыл биі болған. Ол өмірінің ширек ғасырынан астам уақыт Нұрым деген әйелімен бірге өткізген. Осы некеден бір қызы дүниеге келіп, бала кезінде қайтыс болған. Әкесінің екінші әйелі - Әлима. Бұл некеден үш бала дүниеге келген: қызы Қазиза және екі ұлы, Бөкеш (Ғазиз) мен Қаныш. Қаныш Сәтбаев өзі бірнеше рет үйленген:

• Бірінші некеден екі қызы: Ханифа (дәрігер және физиолог, 1921—2016), Шәмшиябану және ұлы Майлыбай (Мәлеш, 1924—1940) дүниеге келген. Майлыбай 16 жасында қайтыс болған.
• Екінші әйелі Таисия Алексеевнадан (қыз кезіндегі тегі Кошкина) қыздары Мейіз, Мириам және бала кезінде қайтыс болған ұлы дүниеге келген.
• Азаматтық некеден Камила Досовна Утегеновамен қызы Джамиля туған.

Тарихи мұра

Қаныш Сәтбаев есімі берілген нысандар

Академик Қаныш Сәтбаевтың есімі Қазақстанның ғылыми және өндірістік әлемінде кеңінен танымал және құрметтеледі. Оның аты бірқатар білім беру мекемелеріне, кен-металлургия комбинаттарына, сондай-ақ Қазақстанның қалаларындағы көшелерге, мектептерге және аграрлық шаруашылық объектілеріне берілген. Қаныш Сәтбаевтың ғылыми және өндірістік жетістіктері елдің экономикасы мен білім беру саласын дамытудағы маңызды үлесін айқын көрсетеді. Сонымен қатар, Алатау жотасының биік шыңы мен мұздағы, сондай-ақ Қаратау жотасында орналасқан ванадий кенінің рудасынан табылған жаңа минерал – сәтбаевит Қаныш Сәтбаевтың есімімен аталады. Бұл ғалымның Қазақстанның геологиялық зерттеулеріне қосқан зор үлесін мәңгілікке есте сақтауға арналған.

Қаныш Сәтбаевқа арналған бірнеше мұражайлар оның ғылыми және қоғамдық қызметіне, сондай-ақ жеке өміріне арналған экспозицияларымен келушілерге ғалымның мұрасын таныстырады. Бұл мұражайлар Қазақстанның мәдени және ғылыми өміріндегі Қаныш Сәтбаевтың орнын көрсете отырып, келешек ұрпаққа ғылымға деген құштарлықты және елінің дамуына үлес қосудың маңыздылығын насихаттайды.

• Қазақстан Ғылым академиясының Геологиялық ғылымдар институты
• Сәтбаев ғаламшары
• Сәтбаев қаласы
• Сәтбаев көшесі (Алматы)
• Сәтбаев көшесі (Астана)
• Академик Қаныш Сәтбаев даңғылы (Павлодар)
• Қаныш Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті
• Академик Қ. Сәтбаев атындағы Екібастұз инженерлік-техникалық институты
• Сәтбаевтың мұздығы
• «Сәтбаевит» минералы
• «Академик Сәтбаев» гладиолиус гүлі

Ескерткіштер

• 1999 жылы ғалымның 100 жылдық мерейтойына орай Сәтбаев ескерткіші Алматыда қойылды.
• 2011 жылы енді бір ескерткіш Қарағандының вокзал алдындағы алаңына орнатылды.
• 2017 жылы академиктің мүсіні Степногорскте салтанатты түрде ашылды.
• 2021 жылы Сәтбаевқа ескерткіш Астанада өзі аттас көшенің бойында қойылды.

Сәтбаевтану

• Медеу Сәрсеке. ЖЗЛ. Сәтпаев. Мәскеу, Молодая гвардия, 2003 жыл, ISBN 5-235-02625-X
• "Қаныш" энциклопедиясы, Алматы, "Қазақ энциклопедиясының" редакциясы, 2011 жыл.
• Артюхова О.А. Валукинский Николай Васильевич // Орталық Қазақстанның археологиялық мұрасы: зерттеу және сақтау: ғылыми мақалалар жинағы, Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының 70 жылдығына арналған. Жауапты редакторлар: А.З. Бейсенов, В.Г. Ломан. Алматы: НИЦИА «Бегазы-Тасмола», 2017. Т. 1. 80–87 беттер.
• АКК – Қазақстанның археологиялық картасы. Алматы: ҚазКСР Ғылым академиясының баспасы, 1960. 450 бет.
• Батырбеков Г.О. Академик Сәтбаев және оның замандастары. Алматы: «Рауан», 1999. 176 бет.
• Бейсенов А.З., Жұмабекова Г.С., Базарбаева Г.А. Ел орталығындағы ежелгі мұраларды зерттеу жолы: Қазақстан Ғылым академиясының алғашқы археологиялық экспедициясының құрылу тарихы // Орталық Қазақстанның археологиялық мұрасы: зерттеу және сақтау: ғылыми мақалалар жинағы, Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының 70 жылдығына арналған. Жауапты редакторлар: А.З. Бейсенов, В.Г. Ломан. Алматы: НИЦИА «Бегазы-Тасмола», 2017. Т. 1. 11–64 беттер.
• Григорьев А.П., Телицина Н.Н., Фролова О.Б. Әмір Темірдің 1391 жылғы жазуы // Азия және Африка елдерінің тарихының тарихнамасы және деректануы. 2004. Шығарылым 21. 3–24 беттер.
• Крамаровский М.Г. Әмір Темірдің тасы // Алтын Орда. Тарих және мәдениет. Санкт-Петербург: «Славия», 2005. 167–170 беттер.
• Қызласов И.Л. Археолог Леонид Романович Қызласов. Өмірбаяндық очерк // Орталық Қазақстанның археологиялық мұрасы: зерттеу және сақтау: ғылыми мақалалар жинағы, Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының 70 жылдығына арналған. Жауапты редакторлар: А.З. Бейсенов, В.Г. Ломан. Алматы: НИЦИА «Бегазы-Тасмола», 2017. Т. 1. 108–118 беттер.
• Лозовский И.Т., Сипайлов Г.А. Қаныш Сәтбаевтың Томскідегі студенттік жылдары. Томск: ТПУ баспасы, 1999. 135 бет.
• Марғұлан А.Х. Сарысу мен Ұлытау өзендерінің ескерткіштерін зерттеу // ҚазКСР Ғылым академиясының хабаршысы. 1948. No 2 (35). 53–60 беттер.
• Марғұлан А.Х., Әкішев К.А., Қадырбаев М.К., Оразбаев А.М. Орталық Қазақстанның ежелгі мәдениеті. Алматы: «Ғылым», 1966. 435 бет.
• Могильницкий В.Б. Сәтбаев жерінде. Қарағанды: Полиграфия, 1992. 157 бет.
• Потанин Г.Н. Идыге туралы қазақ жырынан үзінділер (Ч. Валихановтың жазбаларынан) // Валиханов Ч.Ч. Шығармалар толық жинағы, 5 томдық. Алматы: Қазақ кеңестік энциклопедиясының бас редакциясы, 1985. Т. 5. 296–299 беттер.
• Рогожинский А.Е. Бетпақдала шетіндегі Тамғалытас тасының белгілері мен жазулары // Орталық Қазақстанның археологиялық мұрасы: зерттеу және сақтау: ғылыми мақалалар жинағы, Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының 70 жылдығына арналған. Жауапты редакторлар: А.З. Бейсенов, В.Г. Ломан. Алматы: НИЦИА «Бегазы-Тасмола», 2017. Т. 2. 297–307 беттер.
• Боранбаев С. Ұлы мұра // Индустриальная Караганда. 06.04.1999.
• Сарсеке М. Феномен. Астана: «Фолиант», 2018. 960 бет.
• Сәтбаев Қ.И. Ежелгі Жезқазған // Қазақстан правдасы. 1936. No 148.
• Сәтбаев Қ.И. Қазақстан мыс қоры // Таңдамалы. 5 томдық. Шымкент: «Оңтүстік полиграфия», 2007. Т. 3. 155–162 беттер.
• Сәтбаев Қ.И. Қарағанды бассейнінің түсті және қара металлургиясының дамуы // Таңдамалы. 5 томдық. Шымкент: «Оңтүстік полиграфия», 2007. Т. 3. 115–154 беттер.
• Сәтбаев Қ.И. Жезқазған өңірінің тарихи-археологиялық деректері // Таңдамалы. 5 томдық. Шымкент: «Оңтүстік полиграфия», 2007. Т. 5. 44–52 беттер.
• Сәтбаев Қ.И. Жезқазған ауданындағы ежелгі ескерткіштер // Таңдамалы. 5 томдық. Шымкент: «Оңтүстік полиграфия», 2007. Т. 5. 69–75 беттер.
• Сәтбаева Ш.К. Ошақтың жарығы. Алматы: Қазақстан баспасы, 1999. 184 бет.
• Усманова Э.Р., Жұмашев Р.М., Жұмабеков Ж.А., Антонов М.А., Қасбаров А.Р. Алтыншоқы төбесінің жұмбағы: Әмір Темірдің 1391 жылы Тоқтамысқа қарсы жорығының бір эпизоды туралы // Тарих, әдебиет, өнер журналы. Ресей Ғылым академиясы. 2018. Т. 13. 7–24 беттер.

Сілтемелер

• Қаныш Сәтбаев. «Қазақтың Қанышы». «Тарих. Тағдыр. Тұлға» YouTube сайтында
• Е.Қ. Бейсембетов. Қазақстанның дамуында ұлы ғалымның рөлі
• "Халқым менен де биік": Әйгілі ғалым Қаныш Сәтбаев туралы не білеміз?
• Қаныш Сәтбаев туралы 15 қызықты факт

Дереккөздер

1. Мәңгі сөнбес жарық жұлдыз.
2. https://adebiportal.kz/upload/iblock/444/4441c0b93a6e7e908b363b7e87f7a6e6.pdf
3. Серік Имантайұлы Жақсыбаев Қаржас ұрпақтары — Павлодар: ЭКО, 2008. — 400 б. — 1000 таралым. — ISBN 9965-08-265-0.
4. Сарсеке М. Феномен. Астана: «Фолиант», 2018. 960 с., с. 507
5. Сәтбаев Қ.И. Жезқазған өңірінің тарихи-археологиялық деректері // Таңдамалы. 5 томдық. Шымкент: «Оңтүстік полиграфия», 2007. Т. 5. 44–52 бет.
6. Усманова Э.Р., Жұмашев Р.М., Жұмабеков Ж.А., Антонов М.А., Қасбаров А.Р. Алтыншоқы төбесінің жұмбағы: Әмір Темірдің 1391 жылы Тоқтамысқа қарсы жорығының бір эпизоды туралы // Тарих, әдебиет, өнер журналы. Ресей Ғылым академиясы. 2018. Т. 13. 7–24 беттер.
7. Могильницкий В.Б. Сәтбаев жерінде. Қарағанды: Полиграфия, 1992. 157 бет.
8. Бейсенов А.З., Жұмабекова Г.С., Базарбаева Г.А. Ел орталығындағы ежелгі мұраларды зерттеу жолы: Қазақстан Ғылым академиясының алғашқы археологиялық экспедициясының құрылу тарихы // Орталық Қазақстанның археологиялық мұрасы: зерттеу және сақтау: ғылыми мақалалар жинағы, Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының 70 жылдығына арналған. Жауапты редакторлар: А.З. Бейсенов, В.Г. Ломан. Алматы: НИЦИА «Бегазы-Тасмола», 2017. Т. 1. 11–64 беттер.
9. Марғұлан А.Х., Әкішев К.А., Қадырбаев М.К., Оразбаев А.М. Орталық Қазақстанның ежелгі мәдениеті. Алматы: «Ғылым», 1966. 435 бет.
10. Қаныш Сәтбаев қазақ тіліндегі алғаш математика оқулығын қалай жазған?. Тексерілді, 2024 жылғы 17 наурыз.
11. Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2
12. Satbayev University.
13. Satbayev University.
14. Қарағандыда қазақтың белгілі ғалымы Қаныш Сәтбаевқа ескерткіш ашылды  (қаз.). ҚазАқпарат (21 қазан 2011).
15. Степногорда Қаныш Сәтбаевқа ескерткіш қойылды  (қаз.). Егемен Қазақстан (13 қыркүйек 2017).
16. Нұр-Сұлтанда Қаныш Сәтпаевқа ескерткіш қойылды  (қаз.). Егемен Қазақстан (3 шілде 2021).