Чуваштар чув чӑваш түркі тілдес халық Ресей құрамына кіретін Чуваш Республикасы халқының негізін құрайды 2002 жылғы халы

Чуваштар (чув. чӑваш) — түркі тілдес халық. Ресей құрамына кіретін Чуваш Республикасы халқының негізін құрайды. 2002 жылғы халық санағы бойынша Ресейде 1 637 200 чуваш тұрған, солардың 889 268 Чувашияда. Чуваштар Башқұртстанда, Татарстанда, Самара, Ульяновск, Түмен, , Волгоград, , Орынбор, , және Мәскеу қаласында тұрады. Жалпы дүние жүзінде 1 800 000-тан астам чуваш бар. Қалған чуваштардың көбі Украина, Қазақстан және Эстонияда тұрады. Чуваштар Чувашияда тұратын халықтың 67% құрайды.

Бүкіл халықтың саны
Чуваштар
1,5 млн.адам
Ең көп таралған аймақтар
Ресей	1 435 872 (2010)
Украина	10 593 (2001)
Өзбекстан	10 074 (1989)
Қазақстан	6 700 (2013)
Тілдері
чуваш тілі
Діні
көбінесе православие, паганизм

Тілі

Чуваш тілі алтай тілдер отбасының түркі тобының бұлғар тобына (болгар және хазар тілдерімен қатар) кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады. Чуваш тілінің жазуы ХVIII ғ. орыс (кириллица) графикасы негізінде құрылды, 1870 жылдары чуваш тілінің жазуы И.Я. Яковлевпен реформаланған, кеңестік кезеңде чуваш тілінің әліпбиі айтарлықтай жаңғыртылған. Чуваш тілі екі бөлінеді: төменгі («у» деп сөйлейтіндер) және жоғарғы («о» деп сөйлейтіндер), олар өз кезегінде бірқатар сөйленістерге бөлінеді. Чуваш тілінің тарихында төрт кезең ерекшеленеді: арғы бұлғар (праболгар), ежелгі бұлғар, орта бұлғар және жаңа бұлғар немесе чуваш.

Діні

Қазіргі таңда чуваштардың арасында православ христиандар, мұсылмандар бар. Өз нанымдарын сақтаған да чуваштар бар, олар негізінде Татарстанда, Башқұртстанда, Чувашиядан тыс жерде шағын чуваш елді мекендерінде тұрады.

Дәстүрлі киімдегі чуваш қызы. 19 ғасырдың соңы

Тарихы

Чуваш халқының атауы бұлғарлардың сувар немесе суваз тайпа одағының атауынан пайда болған болып саналады. 6 ғасырда оның Солтүстік Кавказға қоныс аударуы басталып, оның бір бөлігі Ғұн патшалығын құрады, ал бір бөлігі жеңіліске ұшырап, Закавказеге ығыстырылады. VIII-IX ғасырларда суварлардың ұрпақтары Еділ бұлғарларының құрамына енген Орта Еділ бойына қоныстанды. Бұл кезеңде халықтардың мәдениеті, діні, дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарының айтарлықтай бірігуі байқалады. Халықтардың қоныс аударуы кезінде қоныс аударған оңтүстік тайпалары Еділ бойына жартылай қоныстанып, бұлғар-сувар халықтарымен сіңісіп кеткен деген болжам бар. Алайда, 9 ғасырдың аяғында чуваштардың ата-бабалары Бұлғар патшалығынан бөлініп, солтүстікке қарай қоныс аударды. Чуваш халқының түпкілікті қалыптасуы тек 16 ғасырда, суварлардың, көршілес Қазан патшалығының татарларының және орыстардың ассимиляциясы орын алған кезде ғана аяқталды.

Кәсібі

Бүгінгі таңда, ауыл шаруашылығы Чуваштардың өмірінде маңызды рөл атқаруда. Ежелгі заманнан бері халық егіншілікпен белсенді түрде айналысып, үш танапты немесе егістік жүйесін пайдаланады. Негізгі дақылдар бидай, қара бидай, сұлы, бұршақ, қарақұмық болды. Мата жасау үшін зығыр мен кендір өсірілді. Чуваштар әрқашан тамаша сыра қайнатушылар ретінде танымал болды: әр отбасында сыраның өзіндік рецепті бар. Өңірде мал азығына қолайлы жер болмағандықтан, мал шаруашылығы жетекші рөл атқарған жоқ. Үй шаруашылығында жылқы, сиыр, шошқа, қой, құс өсірілді. Чуваштардың тағы бір дәстүрлі кәсібі - ара шаруашылығы. Чуваштар бау-бақша өсірумен де айналысқан, шалқан, қызылша, пияз, бұршақ, жеміс ағаштары, кейінірек картоп отырғызған. Қолөнер түрлерінен ағаш ою, қоржын мен жиһаз тоқу, қыш бұйымдары, тоқыма және қолөнер өнері жақсы дамыды. Чуваштар қолөнер ағашын өңдеуде үлкен жетістіктерге жетті.

Баспаналары күйдірілген немесе жалпақ кірпіштен салынған шатырлы үй. Көбіне үйлері үш бөлік етіп тұрғызылған.

Мәдениеті

19-ғасырдың екінші жартысына дейін чуваш әдебиеті әртүрлі фольклорлық жанрда дамыды. Чуваш халық әндері алуан жанрлы, құрылымы жағынан бір дауысты болып келеді. Халық аспаптары: шахлич, шапар, сарнай (үрмелі), кесле (шертпелі), вархан, палнай (тілді), параппан (соқпалы), ханкарма (шылдырмақты) т.б. скрипка мен гармон да қолданылады.

Ұлттық киімдері: ерлер - тақия, бөрік, жейде, шалбар, теріден жасалған аяқ-киім (лапта етік), күртеше, тон, әйелдер - жеңсіз ұзын көйлек, зергерлік бұйымдармен кестеленген кең балақта шалбар, үстіне шупар, күзде сахман, қыста тон киген. Бас киімдері үш бұрышты хушпу, орамал тартқан.

Ұлттық тағамы ұннан, көкөністен (яшка т.б.) сүттен (турах, уйран, шекет т.б.), еттен (хуплу, шартан, тұлтармаш т.б.) жасалды. Сүйікті сусыны - балмен қайнатылған арпа сырасы.

Қазақстандағы чуваштар

1926 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда 2 267 чуваш болды, оның ішінде Ақмола (61,9%) және Семей (23,7%) губернияларында тұратын чуваштар тіркелді. Солтүстік және орталық өңірлерде қоныстану үрдісі іс жүзінде сақталды. Қазақстанның чуваш диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:

22 871 (1970 ж.),
22 310 (1979 ж.),
21 730 (1989 ж.),
11 851 (1999 ж.),
6 700 (2013 ж.) адам.

Дереккөздер

Қазақ энциклопедиясы, 2007
Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 203-бет.

Бұл — мақаланың бастамасы.
Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.

[1] Қазақ энциклопедиясы, 2007

[2] Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 203-бет.