Чувашия Чувашстан немесе Шуасстан чув Чӑваш Ен ресми атауы Чуваш Республикасы Чувашия орыс Чувашская Республика Чувашия

Чувашия, Чувашстан немесе Шуасстан (чув. Чӑваш Ен), ресми атауы – Чуваш Республикасы — Чувашия (орыс. Чувашская Республика — Чувашия) — Шығыс Еуропада орналасқан Ресей Федерациясының субъектісі (республика). Ол чуваштар атты түркі халқының отаны болып келеді. Елордасы және ең ірі қаласы — .

Ресей Федерациясының субъектісі

Чувашия

орыс. Чувашия
чув. Чӑваш Ен

Әнұраны:
Чӑваш Республикин патшалӑх гимнӗ
«»

Әкімшілігі

Ел

Ресей

Федералды округі

Экономикалық ауданы

Әкімшілік орталығы

төрағасы

Тарихы мен географиясы

Құрылған уақыты

24 маусым 1920

Жер аумағы

18 343 км² (75-ші орын)

Уақыт белдеуі

UTC+3, МСК

Ірі қалалары

,

Тұрғындары

Тұрғыны

▼ 1 198 429 адам (2022)(41-ші орын)

Тығыздығы

65,33 адам/км²

Ұлттық құрамы

чуваштар, орыстар, татарлар, марилер, мордвалар, еврейлер, т.б.

Конфессионалдық құрамы

православиелік, ислам, иудаизм, т.б.

Ресми тілдері

чуваш тілі, орыс тілі

ISO 3166-2

RU-CU

ОКАТО коды}

97

РФ субъекті коды

21

Ресми сайты (орыс.)

Этимологиясы

Чувашия атауы чуваш этнонимінен шыққан. «Чуваш» сөзінің пайда болуы Қазан хандығының аумағында тіркелген. Қазіргі чуваш этнонимі бастапқыда қазан татарлары мен орыстар қолданған чуваштардың ата-бабаларының экзоэтнонимі болды.

Географиясы

Чувашия Ресейдің Еуропалық бөлігінің орталығында, Еділ өзенінің маңында орналасқан. Ол солтүстігінде Марий Эл Республикасымен, батысында , оңтүстік-батысында Мордовиямен, оңтүстігінде және шығыс пен оңтүстік-шығысында Татарстанмен шектеседі. Республикада екі мыңнан астам өзен бар, олардың негізгілері Еділ, және , сонымен қатар төрт жүз көл бар.

Климаты континенттік, орташа температурасы қаңтарда -13°C және шілдеде +19°C аралығында. Табиғи ресурстарының арасында гипс, құм, саз, сапропель кен орындары, , шымтезек бар. Мұнай және табиғи газ кен орындары бар, бірақ оларды өндіру әлі коммерциялық мақсатта қолға алынбаған.

Тарихы

Чуваштар бұлғарлар мен атты 5-8 ғасырларда Солтүстік Кавказды мекендеген түркі тайпалардан тараған. 7-8 ғасырларда бұлғарлардың бір бөлігі Балқанға кетіп, ол жердегі жергілікті славяндармен бірге қазіргі Болгария мемлекетін құрды. Басқа бір бөлігі Орта Еділ бойына көшті (Еділ бұлғарларын көріңіз), онда исламды қабылдамаған бұлғар халқы чуваш халқының негізін қалады.

1223-1236 жылдары орын алған Моңғолдардың Еділ Бұлғариясына шабуылы кезінде далалық солтүстікке қоныс аударды, онда Орал тілдес Мордвалар мен Марилер сияқты тайпалар өмір сүрген еді. Чуваштар өздерін марилермен сіңісіп кеткен осы сабирлердің ұрпағы деп санайды. 1242 жылы олар Алтын Орданың вассалы болды. Сарай-Батуға жыл сайын алым төленетін болса, моңғол және татар билеушілері жергілікті ішкі істерге араласпағаны шешілді. Алтын Орданың күші әлсірей бастағанда, Пьяна мен Темниковтан шыққан жергілікті мырзалар Чуваш аймағын басқаруға тырысты.

1552 жылдың тамызында болған IV Иванның Қазан хандығына қарсы шапқыншылығы кезінде Чуваш Орсай мен Мари Акпар Токари кінәздері өзенінің бойындағы Ұлы Мәскеу кінәздігіне адалдық танытты. 1650-1850 жылдар аралығында Орыс православ шіркеуі чуваштарды православие дінін қабылдауға тырысу үшін чуваш тілінде сөйлейтін миссионерлерді жіберді. Осы миссионерлердің бір тобы жазбаша чуваш тілін жасады. Бұл аймақта қалған чуваштардың көпшілігі православие христиандары болды, бірақ кейбіреулері паганист болып қала берген.

1917 жылы 15 мамырда чуваштар Еділ-Орал қозғалысына қосылды, ал 1917 жылы желтоқсанда татар өкілдерімен Чувашияның шығыс шекарасын Зөя өзенінде сызу туралы келісімге қол жеткізілгенде, олар қысқа өмір сүрген қосылды. 1918-1919 жылдары Ресейдегі азамат соғысы ауданды қамтыды. Ол большевиктердің жеңісімен аяқталды. Жергілікті халықтан қолдау табу үшін Ленин РКФСР құрамында Чуваш мемлекетін құруға бұйрық берді. 1920 жылы 24 маусымда құрылып, 1925 жылы сәуірде -ы болып қайта құрылды.

1992 жылы Чуваш АКСР-ы КСРО-мен бірге ыдырап, оның орнына Чуваш Республикасы келді.

2012 жылдың қазан айында Чебоксары қаласында өткен үстел басында Чувашияның бірқатар қоғам қайраткерлері Чуваш Республикасының басшысы және Ресей Федерациясы Мемлекеттік Думасының депутаттарына чуваштардың «Чувашия — Еділ Бұлғария» тарихи атауын қалпына келтіру туралы ұсыныспен үндеу таратты. 2013 жылғы 16 қаңтарда Чуваш Республикасының Мемлекеттік кеңесіне Чуваш Республикасының атауын «Чувашия Республикасы – Еділ Бұлғария» тарихи атауына өзгерту бастамасын көтеру туралы өтінішпен ұжымдық үндеу түсті.

Әкімшілік бөлінісі

Чуваш Республикасында 21 әкімшілік аудан, 9 қала (оның ішінде 5 республикалық маңызы бар қала және 4 аудандық маңызы бар қала), 5 қала үлгісіндегі кент, 1700-ге жуық ауылдық елді мекен бар.

Елордасы

Республиканың астанасы — қаласы, халқы 497 920 адам. 2001 жылы «Ресейдегі ең абаттандырылған қала» байқауының жеңімпазы атанды.

Республикалық маңызы бар қалаларға қалалық округ мәртебесі бар муниципалитеттерге, муниципалды округ мәртебесіне ие аудандарға – муниципалитеттерге сәйкес келеді.

№	Аудан аты	Халық саны, адам	Ауданы, км²	Халық тығыздығы, адам/км²	Орталығы
Республикалық маңызы бар қалалар
1		▼ 33 035			қаласы
2		▼ 44 308			қаласы
3		▼ 127 763			қаласы
4		▲ 508 100			қаласы
5		▼ 27 789			қаласы
Аудандар (муниципалды аудандар/округтер)
1		▼ 13 506	1940	7,67	қаласы
2		▼ 14 596	554.1	28,66	ауылы
3		▼ 32 442	994	34,7	ауылы
4		▼ 30 067	1012.6	31,82	кенті
5		▼ 22 414	1201.2	19,58	кенті
6		▼ 33 503	981.4	36,37	қаласы
7		▼ 17 736	516.8	37,29	қаласы
8		▼ 23 920	630.3	40,01	ауылы
9	(муниципалды округі)	▼ 13 563	456.3	31,29	ауылы
10		▼ 12 844	691.6	20,86	ауылы
11		▼ 20 858	686.1	32,66	қаласы
12		▼ 31 366	845.3	39,05	ауылы
13		▼ 11 432	1116.9	11,29	ауылы
14		▼ 21 321	598.3	38,43	кенті
15		▼ 34 499	790.8	45,55	қаласы
16		▼ 62 264	1331.7	46,74	кенті
17		▼ 11 438	799.1	15,73	ауылы
18	(муниципалды округ)	▼ 8 033	1047.6	8,71	қаласы
19		▼ 23 589	897.5	29,04	қаласы
20		▼ 15 396	567.2	30,55	ауылы
21		▼ 13 377	524.4	28,26	с.

Саясаты

2012 жылға дейін Чуваш Республикасы ресми түрде мемлекет мәртебесіне ие болды. Чувашияның конституциясында (6-нұсқа - 2011 жылғы 13 қыркүйектегі № 46) осылай бекітілді: «Чуваш Республикасы Ресей Федерациясының құрамындағы республика (мемлекет) болып табылады».

Кеңес үкіметі кезінде республикада жоғары билік үш адамның арасында болды: Чувашия КОКП комитетінің бірінші хатшысы (шын мәнінде ол ең үлкен билікке ие болды), облыстық Кеңестің (заң шығарушы билік) төрағасы және Республикалық атқару комитеті (атқарушы билік) төрағасы. 1991 жылдан бастап КОКП барлық биліктен айырылды, ал республика әкімшілігінің басшысы, сайып келгенде, сайланған облыстық парламентпен бірге губернатор тағайындалды/сайланды.

Чувашияның 2020 жыл, 29 қаңтар күнінен бергі басшысы — «» партиясының мүшесі .

Халқы

Ұлттық құрамы

Ұлт	1926 Санақ		1939 Санақ		1959 Санақ		1970 Санақ		1979 Санақ		1989 Санақ		2002 Санақ		2010 Санақ¹
Ұлт	Нөмір	%	Нөмір	%	Нөмір	%	Нөмір	%	Нөмір	%	Нөмір	%	Нөмір	%	Нөмір	%
Чуваштар	667,695	74.6%	777,202	72.2%	770,351	70.2%	856,246	70.0%	887,738	68.4%	906,922	67.8%	889,268	67.7%	814,750	67.7%
Орыстар	178,890	20.0%	241,386	22.4%	263,692	24.0%	299,241	24.5%	338,150	26.0%	357,120	26.7%	348,515	26.5%	323,274	26.9%
Татарлар	22,635	2.5%	29,007	2.7%	31,357	2.9%	36,217	3.0%	37,573	2.9%	35,689	2.7%	36,379	2.8%	34,214	2.8%
Мордвалар	23,958	2.7%	22,512	2.1%	23,863	2.2%	21,041	1.7%	20,276	1.6%	18,686	1.4%	15,993	1.2%	13,014	1.1%
Басқалар	1,301	0.1%	6,703	0.6%	8,596	0.7%	10,930	0.9%	14,874	1.3%	19,606	1.4%	23,599	1.8%	18,298	1.6%
¹Әкімшілік деректер базасынан 48 069 адам тіркеліп, ұлтын көрсете алмаған. Бұл топтағы этностардың үлесі жарияланған топтың үлесімен бірдей деп бағаланды.

Діни құрамы

2012 жылғы сауалнамаға сәйкес, Чувашия халқының 64,7%-ы ұстанады, 4%-ы ешбір шіркеуге немесе орыс емес православ шіркеулерінің мүшелеріне жатпайтын православиелік христиан дінін ұстанушылар, халықтың 3%-ы (негізінен татарлар) ислам дінін ұстанады, 3% христиан дінін ұстанады, 1% байырғы дінді ұстанады (чуваш халық діні Ваттисен Ялы). Сонымен қатар, халықтың 24%-ы «рухани, бірақ діни емес» деп өзін сипаттайды, 1%-ы атеист және 2,3%-ы басқа дінді ұстанады немесе сұраққа жауап бермеді. Ресей үкіметінің ресми тыйымына қарамастан, халық арасында Иегова куәгерлерінің саны артып келеді.

Чувашиядағы мектеп оқушылары үшін дінді оқу міндетті. Оқушылардың шамамен 76,9%-ы православиетану, 16,0%-ы зайырлы ғылымдар, 15,7%-ы дүниежүзілік дінтану және 1,4%-ы исламтану бойынша оқиды.

Дереккөздер

Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2022 года Федеральная служба госстатистики. 26 сәуір 2022
ЧУВАШСКИЕ ИСТОРИКИ И ПИСАТЕЛИ ПРОСЯТ ПЕРЕИМЕНОВАТЬ РЕСПУБЛИКУ В ВОЛЖСКУЮ БОЛГАРИЮ
Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2022 года Мұрағатталған 11 маусымның 2022 жылы.
Карта района. Чебоксарский район Чувашской Республики. Басты дереккөзінен мұрағатталған 6 тамыз 2011.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 23 ақпан 2011.
Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года Мұрағатталған 27 сәуірдің 2021 жылы.
Впн-2010.
Arena: Atlas of Religions and Nationalities of Russia

[1] Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2022 года Федеральная служба госстатистики. 26 сәуір 2022

[2] ЧУВАШСКИЕ ИСТОРИКИ И ПИСАТЕЛИ ПРОСЯТ ПЕРЕИМЕНОВАТЬ РЕСПУБЛИКУ В ВОЛЖСКУЮ БОЛГАРИЮ

[3] Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2022 года Мұрағатталған 11 маусымның 2022 жылы.

[4] Карта района. Чебоксарский район Чувашской Республики. Басты дереккөзінен мұрағатталған 6 тамыз 2011.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 23 ақпан 2011.

[5] Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года Мұрағатталған 27 сәуірдің 2021 жылы.

[6] Впн-2010.

[7] Arena: Atlas of Religions and Nationalities of Russia