Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қоқан-Ресей соғысы — бір жағынан Ресей және екінші жағынан Қоқан хандығының Орта Азияға ықпал ету мақсатындағы қақтығыстар тізбегі.
| Қоқан-Ресей соғысы | |||
| Негізгі қақтығыс: Ресей империясының Орта Азиялық иеліктері | |||
 Генерал Черняевтың Ташкентті басып алуы | |||
| Дата | 1850—1868 | ||
|---|---|---|---|
| Орын | Орта Азия (Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан) | ||
| Нәтиже | Ресейдің жеңісі | ||
| Аумақтық өзгерістер | Қоқан хандығы Ресейдің вассалына айналды; | ||
| Қарсыластар | |||
| |||
| Қолбасшылары | |||
| |||
Қақтығыс Ресейдің жеңісімен, Жетісудағы және Сырдария жағасындағы ұлан-ғайыр аймақтарды өзіне қосып алумен аяқталды. Қоқан хандығы және онымен одақтас Бұхара әмірлігі әлсіреп, Ресейдің протектораттарына айналды.
Алғышарт
Орыс мемлекетінің Орта Азия мемлекеттерімен алғашқы байланыстары XVI ғасырдан басталады: 1589 жылы Бұхара ханы Мәскеумен достыққа ұмтылып, онымен сауда қатынасын орнатқысы келді. XVII-XVIII ғасырларда Ресей Сібір кеңістігін игерумен айналысып, оның азиялық шекараларына енді ғана көз жүгіртіп, далада қаза тапқан екі жасақтың жорықтарын: 1602 жылы Хиуаға беттеген Нешай ханның және 1605 жылы атаман Шамайдың Жайық казактары қоспағанда қазақ даласы бағытында тек қана қорғаныс іс-әрекеттерін жүргізді.
Оралда көшпелілердің шабуылынан қорғану үшін Оралдан Гурьевке дейін орталығы Орынборда орналасқан Жайық өзенінің бойындағы алдыңғы шеп бекіністерімен шекара шебі құрылды, Орынбор бекінісі ұзақ уақыт бойы бүкіл аймақта орыс әскерлерінің негізгі операциялық базасы болды. Өз азаматтарын және жаңа «адал бағыныштыларды» қорғау үшін, сондай-ақ Ресей билігіне опасыздық жасағандарды және кейіннен Ресейге опасыздықпен қарсы шыққандарға қосылғандарды жазалау үшін далаға тұрақты түрде жасақтар жіберілді, жаңа қоныстар, шекаралық бекіністер, редандар, қорғандар және т.б. салынды. Осындай жылжымалы бекініс желілерінің көмегімен өз шекараларында тыныштық пен бейбітшілікті көздеуде Ресей далаға тереңдей жылжыды. Соған қарамастан қазақтар мен түрікмендердің бір ғасыр бойына шапқыншылықтары мен тонаулары тоқтаған жоқ. Жылына шекаралас аймақтардан екі жүзге жуық орыс тұрғындары тұтқынға алынып, Хиуа, Бұхара, Қоқан базарларында сатылды, тіпті әскерилер де бейбіт тұрғындармен бірге құлдыққа сатылды, бұған мысал ретінде сержант Филипп Ефремовтың 1774 жылы ұрланып, одан кейінгі құтқару және 1782 жылы отанына оралу оқиғасы келтіріледі.
Алғашқы қақтығыс
XIX ғасырда Орталық Азия тарихқа « деген атпен енген Британ мен Ресей империяларының геосаяси бәсекелестік аренасына айналды. Оңтүстік шекараларын қорғау және Таяу Шығыс пен Орта Азияда саяси ықпал ету плацдармын жасау үшін Түркістанға орыстың желілік (шекаралық) батальондары жіберілді. 1850 жылы осындай екі орыс жасағы Қоқан хандығының аумағына кірді. Капитан Карл Гутковский басқарған бір жасақ (50 жаяу әскер және 2 зеңбірегі бар 175 Сібір казактары) 4 сәуірде Қоқан бекінісінің Таушыбек (қазіргі Қаскелең қаласы маңы, Жетісу) бағытында Қапал станциясынан Іле өзеніне қарай жылжи бастады, 19 сәуірде белгіленген жерге жетті. Алайда, далалықтардың арасынан шыққан жолсеріктердің сатқындығынан бұл жасақ Аққұлла басқарған қоқандықтардың басым әскерлерінің шабуылына ұшырап, шегінуге мәжбүр болды. Берілген тапсырманы орындай алмаған бұл экспедицияда бір адам қаза тауып, тоғыз адам жарақанды. Майор тағы бір жасағы (бір рота, бір казак жүздік және бір зеңбірек) Райым бекінісінен (Сырдарияның сағасы) шығып, Қоқан жұртын таратып, Қашқорған бекінісін шайқаспен алды.
1851 жылы полковник Иван Карбашевтың жасағы (бес рота, бес жүздік, алты атты зеңбірек және бір зымыран білдік) одақтас қазақтардың қолдауымен тағы да Іле өзенінен өтіп, Таушыбек бекінісіне жақындады. Қоқан гарнизоны ұрысқа қатыспай Бішкекке шегінді. Қаңырап қалған Таушыбек бекінісі толығымен қирап қалды. Таушыбек бекінісінің алынуы Қоқанның Жетісудағы ықпалын әлсіретіп, қазақтар мен қырғыздарға үлкен әсер қалдырып, 25 шілдеде Қытаймен тиімді Құлжа келісіміне қол қоюға ықпал етті.
Ақмешіт шайқасы
Ресей әдеттегі шекаралық соғысын жалғастырып, Орынбордан және Сібірден далаға жасақтан жасақ жіберіп, жабайы қарақшылардың топтарын қуып, олардың артынан бірте-бірте Орта Азияға қарай жылжи берді.
1852 жылы жаңа Орынбор губернаторы Перовскийдің бастамасымен полковник Бларамберг 500 адамдық жасақпен нығайтылған Қоқан шекара бекеттері Қамысқорған, Шымқорған және Қосқорғанды талқандады; Ақмешітке шабуыл жасады, бірақ оларды кері айдап салды.
1853 жылы Перовский жеке экспедициялық жасақпен Ақмешітке қарай беттеді, онда 3 зеңбірегі бар 300 қоқандық болды. Жорыққа барлығы 2350-ге жуық солдаттар мен офицерлер және барлаушы болып, сонымен қатар, атпен жүк тасыған 500-дей қазақ шықты. Ақмешітке жасақ төрт эшалонға бөлініп жүрді: біріншісі — полковник басшылығымен (2 жүз казак, 3 зеңбірек, ракеталық және гальваникалық топтар); екіншісі — генерал-майор И. В. Подуров (жаяу әскер ротасы, 1,5 жүз казак); үшінші — подполковник Ионея (құрамы екіншіге ұқсас); төртіншісі — әскери старшина Филатов (2 жүз казак, 2 зеңбірек және арбалы керуен).
Қатты аптап ыстықта 24 күнде жасақпен 900 шақырымдай жол жүріп, хиуалықтардың бірнеше шабуылына тойтарыс берген жетекші эшелондар 1853 жылы 3 шілдеде берік деп саналатын Ақмешіттің дуалдарына келді. Соңғы эшелондар екі күннен кейін жетті. Сол кезде, 5 шілдеде Сырдария бойымен лейтенант А.И.Бутаков бастаған зеңбірекпен қаруланған келді. Қоршау жұмыстарына жетекшілік ету император Петербургтен арнайы жіберген генерал-майор тапсырылып, жалпы қолбасшылықты В.Л. Перовскийдің өзі атқарды. Ол комендантқа бекіністі тапсыру туралы ұсыныс жіберді, бірақ қоқандықтар бітімшілерді оқпен қарсы алды, сондықтан олар келіссөздерден бас тартып, оны шайқаспен алуға мәжбүр болды. Ақмешіттің биік дуалдары мен гарнизоны әсерлі күш болғаны соншалықты, тіпті, жасақ артиллериясының калибрі де, қолда бар снарядтар да қалыңдығы 8 метрлік қабырғаны тесуге мүмкіндік бермеді, сондықтан алдымен қабырғалардың бір бөлігін жару туралы шешім қабылданды. Қоршау жұмыстары жүргізілді, содан кейін 27 шілдеде жарылыстан қабырғалар қирағаннан кейін таңғы сағат 3-те шабуыл жасалып, таңғы сағат 4.30-да бекініс алынды. Шабуыл кезінде Ақмешіт коменданты Мұхамед Уәлибек қаза тауып, қоқандықтар қирандыларды, содан кейін қабырғалар мен мұнараларды үмітсіз қорғағаннан соң, берілуге мәжбүр болды. Ақмешіт Форт-Перовский болып өзгертілді. Сол 1853 жылы қоқандықтар екі рет Ақмешітті қайтарып алуға әрекеттенді, бірақ 24 тамызда әскери старшина Бородин 275 адам және 3 зеңбіректен тұратын жасақпен 7 мыңдық қоқандықты Құмсуатта шашыратып жіберді. 14 желтоқсанда майор Шкуп 4 зеңбірегі бар 550 адамдық жасақпен мыңбасы Қасым бек басқарған 13 мыңдық қоқандық әскерді қарсы алуға шығып, тосыннан лагерге шабуыл жасайды. Көп ұзамай қоқандықтар ұрыс тәртібін қалпына келтіріп, орыс жасағын қоршауға кірісті. Содан кейін оны қоршаудан шығару үшін Форт-Перовскийден штаб-капитан Погурский мен прапорщик Алексеевтің басшылығымен тағы екі жасақ шықты. Қоқандықтар бұл шайқаста 2000-ға дейін сарбаздан айырылып, бытырай шегінді. Ресейлік шығын 18 адам қаза тауып, 44 адам жараланды. Олжа ретінде төрт мойшақ, жеті жалау, 17 зеңбірек және 130 пұт оқдәрі болды. 1854 жылы Жетісуда орыс алдыңғы бекініс Верный құрылды.
Тыныштық
Ресейдің Орталық Азиядағы одан әрі шабуылы Қырым соғысының басталуымен бәсеңдетті. Қақтығыс аймақтық шеңберден тыс болды. Перовский Санкт-Петербургке түрік шабармандары Әлидің қылышына байланысты байрақтар туралы қауесет таратқаны жайлы хабарлады. Түріктерді сол кезде Орталық Азияда жүргізген Ұлыбритания қолдады. Сонымен бірге Қоқан хандығының күштерін бұғаулады.
Соғыстың жалғасуы
1854 жылы Іле Алатауының етегінде Сібір шебінде Верный бекінісінің негізі қаланды. 1860 жылы полковник Г.А.Колпаковскийдің жасағы (3 рота, 4 жүздік және 4 зеңбірек) 1 мың қазақ жасағы жауынгерлерімен бірге Ұзынағаш шайқасында жаңа орыс бекінісін талқандамақ болған наразы қоқандықтардың 22 мыңдық ордасын талқандады. Батыс Сібір өкіметі Қоқанға қарсы көтеріліске шыққан, орыстардан көмек сұраған қырғыздарға көмектесу үшін Пішпек пен Тоқмақ қоқандық бекіністерін түп-тұқылын қоймай қиратқан полковник басқарған шағын жасақты жабдықтады. Осы шаралар арқылы Сібір шебі жаудың шапқыншылықтарынан қорғанды. Сібір шебінің Іле өзенінен кейінгі оңтүстік бөлігінде жаңа Жетісу казак әскері құрылды, оның өзегі Сібір казак әскерінің екі полк округі болды.
Ташкент үшін шайқас
1864 жылдың жазында полковник Форт-Перовский жағынан 2 мың адамдық жасақпен (5 рота жаяу әскер және 2 жүз казак) Түркістанға шабуыл жасап, оны басып алды. Комендант Дәулет мырза Ташкентке қашты. Черняев басқарған тағы бір орыс жасағы сол жылдың қыркүйек айында Шымкентті басып алды. Черняев үшін тосын жағдай Шымкентті қоршау кезінде қоқандықтар арасында атыс қашықтығы бойынша орыстардан асып түсетін ойық ұңғылы артиллериясының болуы. 1550 адамдық жасақтың Ташкентті бірден алуға әрекеті сәтсіз аяқталды. Орыс артиллериясы қала қақпасын қиратты, бірақ қала қорғаушылары қала ішінде табанды қарсылық көрсетті. Ұрыста 18 орыс сарбазы мен офицері қаза тапты. Одан әрі шабуыл жасаудың бекер екенін түсінген орыс жасағы Шымкентке шегінді. Желтоқсанда Иқан шайқасы болды: Қоқан хандығының аталығы Әлімқұл кері соққы беруді ұйғарып, әскер жинап, Шымкентті айналып өтіп, Черняевтың тылына, Түркістан бекінісіне қарай жылжиды. Жолда Иқан ауылының маңында оның мыңдық әскері есауыл жүз сарбазымен тоқтатылды. Шайқастан кейін Әлімқұл Ташкентке шегінді.
Черняев бастықтардың мақұлдауын және резервтердің келуін күтпестен екінші Ташкент жорығын ұйымдастырды. 29 сәуірде Ташкент су құбырларының гидравликалық құрылыстарын қорғайтын Ниязбек қорғанына шабуыл жасап, жаулап алды. 9 мамырда Ташкенттен жеті шақырым жерде Қарасу шатқалында Әлімқұлдың әскерін талқандады, шайқас біткен соң көп ұзамай алған жарақатынан Әлімқұл қаза тапты.
1865 жылы Черняев үш күндік шабуылдан кейін (15-17 маусым) Ташкентті басып алып, жасағында 25 адам қаза тауып, 117 адам жараланды; қоқандықтардың шығыны анағұрлым көп болды.
Ташкентті жаулап алу Ресейдің Азиядағы мүддесін нығайтып, заңды түрде Бұхарамен мүдделер қақтығысы болды, оның әмірі Мұзаффар Қоқанға басып кіріп, Әлімқұл тақтан тайдырған Құдаярды тағына қайта отырғызып, Ресейге қарсы соғысқа дайындала бастады.
Бұхара әмірінің Қоқан хандығына көмек көрсету әрекеті 1866 жылғы сәтсіздікке ұшырады. 1866 жылы 24 мамырда . Хожантты қорғау кезінде қоқандықтар 3500-ге жуық адамынан айырылды, олардың мәйіттерін бір апта бойы жерледі, ал орыс әскерінде 137 сарбаз қаза тауып, жараланды. Хожанттан орыс әскері Ұлытөбеге жылжыды, оны шілдеде басып алды. Қазан айында Темірлан қақпасын жауып тұрған Түркістандағы ең мықты бекініс – Ташкенттен апаратын жалғыз ыңғайлы жол – Жызақ құлады. Осы кезде Ташкенттің бұрынғы билеушісі Жақыпбек Қытайдан уақытша тәуелсіздік алған Қашқарға қашып барып, сонда мемлекетін құрды. Бұхаралықтар Самарқанға қашты. 1867 жылы Түркістан облысы: Жетісу (Верный қ.) және Сырдария (Ташкент) деген екі облысы бар Түркістан генерал-губернаторлығына айналды.
Нәтижесі
1867 жылдың жазына қарай Орта Азияның орасан зор аумағы Ресей үкіметінің қолына шоғырланды, оған екі облыс орталықтары Ташкентте (Сырдария облысы) және Верныйда (Жетісу облысы) болған Түркістан генерал-губернаторлығы (бірінші губернаторы К. П. Кауфман) құрылды. Жаңа аумақтың ауданы 850 000 км²-ден астам болды.
Соғыс 1868 жылы қаңтарда Кауфман мен Құдаяр хан арасындағы сауда келісімімен аяқталып, Қоқанды Ресейге тәуелді мемлекетке айналдырды.
Дереккөздер
- Пленцов, А. К. Иқандағы іс. СПб. Издательство «Историко-культурный центр Карельского перешейка», 2014. 320 с. С иллюстрациями. ISBN 978-5-9905826-9-9. С. 12—14
- АЛМАТЫ КӨК АЛАУМЕН ЖАНУДА.(қолжетпейтін сілтеме)
- Пленцов, А. К. Иқандағы іс. СПб. Издательство «Историко-культурный центр Карельского перешейка», 2014. 320 с. С иллюстрациями. ISBN 978-5-9905826-9-9. С. 22
- Описание военных действий в Заилийском крае в 1860 г.(қолжетпейтін сілтеме)
- Пленцов, А. К. Дело под Иканом. СПб. Издательство «Историко-культурный центр Карельского перешейка», 2014. 320 с. С иллюстрациями. ISBN 978-5-9905826-9-9. С. 24
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қokan Resej sogysy bir zhagynan Resej zhәne ekinshi zhagynan Қokan handygynyn Orta Aziyaga ykpal etu maksatyndagy kaktygystar tizbegi Қokan Resej sogysyNegizgi kaktygys Resej imperiyasynyn Orta Aziyalyk ielikteriGeneral Chernyaevtyn Tashkentti basyp aluyData1850 1868OrynOrta Aziya Қazakstan Өzbekstan Қyrgyzstan Tәzhikstan NәtizheResejdin zhenisiAumaktyk ozgeristerҚokan handygy Resejdin vassalyna ajnaldy Tashkent zhәne Ontүstik Қazakstan Resej imperiyasyna kosyldyҚarsylastarResej imperiyasy Resejshil kyrgyzdar men kazaktar Қokan handygy Қyrgyz handygyҚolbasshylaryI F Blaramberg K P Kaufman V A Perovskij M G Chernyaev Tezek sultan Suranshy batyr Zarypbek sultan Zhantaj batyr Bajtik batyr Mynbaj Қudayar han Әlimkul Zhakypbek Syzdyk sultan Үmitәli batyr Balbaj batyr Duarәli batyr Sauryk batyr Sabatyr moldaBul үlgini koru talkylau ondeu Қaktygys Resejdin zhenisimen Zhetisudagy zhәne Syrdariya zhagasyndagy ulan gajyr ajmaktardy ozine kosyp alumen ayaktaldy Қokan handygy zhәne onymen odaktas Buhara әmirligi әlsirep Resejdin protektorattaryna ajnaldy AlgyshartOrys memleketinin Orta Aziya memleketterimen algashky bajlanystary XVI gasyrdan bastalady 1589 zhyly Buhara hany Mәskeumen dostykka umtylyp onymen sauda katynasyn ornatkysy keldi XVII XVIII gasyrlarda Resej Sibir kenistigin igerumen ajnalysyp onyn aziyalyk shekaralaryna endi gana koz zhүgirtip dalada kaza tapkan eki zhasaktyn zhoryktaryn 1602 zhyly Hiuaga bettegen Neshaj hannyn zhәne 1605 zhyly ataman Shamajdyn Zhajyk kazaktary kospaganda kazak dalasy bagytynda tek kana korganys is әreketterin zhүrgizdi Oralda koshpelilerdin shabuylynan korganu үshin Oraldan Gurevke dejin ortalygy Orynborda ornalaskan Zhajyk ozeninin bojyndagy aldyngy shep bekinisterimen shekara shebi kuryldy Orynbor bekinisi uzak uakyt bojy bүkil ajmakta orys әskerlerinin negizgi operaciyalyk bazasy boldy Өz azamattaryn zhәne zhana adal bagynyshtylardy korgau үshin sondaj ak Resej biligine opasyzdyk zhasagandardy zhәne kejinnen Resejge opasyzdykpen karsy shykkandarga kosylgandardy zhazalau үshin dalaga turakty tүrde zhasaktar zhiberildi zhana konystar shekaralyk bekinister redandar korgandar zhәne t b salyndy Osyndaj zhylzhymaly bekinis zhelilerinin komegimen oz shekaralarynda tynyshtyk pen bejbitshilikti kozdeude Resej dalaga terendej zhylzhydy Sogan karamastan kazaktar men tүrikmenderdin bir gasyr bojyna shapkynshylyktary men tonaulary toktagan zhok Zhylyna shekaralas ajmaktardan eki zhүzge zhuyk orys turgyndary tutkynga alynyp Hiua Buhara Қokan bazarlarynda satyldy tipti әskeriler de bejbit turgyndarmen birge kuldykka satyldy bugan mysal retinde serzhant Filipp Efremovtyn 1774 zhyly urlanyp odan kejingi kutkaru zhәne 1782 zhyly otanyna oralu okigasy keltiriledi Algashky kaktygysXIX gasyrda Ortalyk Aziya tarihka degen atpen engen Britan men Resej imperiyalarynyn geosayasi bәsekelestik arenasyna ajnaldy Ontүstik shekaralaryn korgau zhәne Tayau Shygys pen Orta Aziyada sayasi ykpal etu placdarmyn zhasau үshin Tүrkistanga orystyn zhelilik shekaralyk batalondary zhiberildi 1850 zhyly osyndaj eki orys zhasagy Қokan handygynyn aumagyna kirdi Kapitan Karl Gutkovskij baskargan bir zhasak 50 zhayau әsker zhәne 2 zenbiregi bar 175 Sibir kazaktary 4 sәuirde Қokan bekinisinin Taushybek kazirgi Қaskelen kalasy many Zhetisu bagytynda Қapal stanciyasynan Ile ozenine karaj zhylzhi bastady 19 sәuirde belgilengen zherge zhetti Alajda dalalyktardyn arasynan shykkan zholserikterdin satkyndygynan bul zhasak Akkulla baskargan kokandyktardyn basym әskerlerinin shabuylyna ushyrap sheginuge mәzhbүr boldy Berilgen tapsyrmany oryndaj almagan bul ekspediciyada bir adam kaza tauyp togyz adam zharakandy Major tagy bir zhasagy bir rota bir kazak zhүzdik zhәne bir zenbirek Rajym bekinisinen Syrdariyanyn sagasy shygyp Қokan zhurtyn taratyp Қashkorgan bekinisin shajkaspen aldy 1851 zhyly polkovnik Ivan Karbashevtyn zhasagy bes rota bes zhүzdik alty atty zenbirek zhәne bir zymyran bildik odaktas kazaktardyn koldauymen tagy da Ile ozeninen otip Taushybek bekinisine zhakyndady Қokan garnizony uryska katyspaj Bishkekke shegindi Қanyrap kalgan Taushybek bekinisi tolygymen kirap kaldy Taushybek bekinisinin alynuy Қokannyn Zhetisudagy ykpalyn әlsiretip kazaktar men kyrgyzdarga үlken әser kaldyryp 25 shildede Қytajmen tiimdi Қulzha kelisimine kol koyuga ykpal etti Akmeshit shajkasyTolyk makalasy Akmeshitti basyp alu Resej әdettegi shekaralyk sogysyn zhalgastyryp Orynbordan zhәne Sibirden dalaga zhasaktan zhasak zhiberip zhabajy karakshylardyn toptaryn kuyp olardyn artynan birte birte Orta Aziyaga karaj zhylzhi berdi 1852 zhyly zhana Orynbor gubernatory Perovskijdin bastamasymen polkovnik Blaramberg 500 adamdyk zhasakpen nygajtylgan Қokan shekara beketteri Қamyskorgan Shymkorgan zhәne Қoskorgandy talkandady Akmeshitke shabuyl zhasady birak olardy keri ajdap saldy 1853 zhyly Perovskij zheke ekspediciyalyk zhasakpen Akmeshitke karaj bettedi onda 3 zenbiregi bar 300 kokandyk boldy Zhorykka barlygy 2350 ge zhuyk soldattar men oficerler zhәne barlaushy bolyp sonymen katar atpen zhүk tasygan 500 dej kazak shykty Akmeshitke zhasak tort eshalonga bolinip zhүrdi birinshisi polkovnik basshylygymen 2 zhүz kazak 3 zenbirek raketalyk zhәne galvanikalyk toptar ekinshisi general major I V Podurov zhayau әsker rotasy 1 5 zhүz kazak үshinshi podpolkovnik Ioneya kuramy ekinshige uksas tortinshisi әskeri starshina Filatov 2 zhүz kazak 2 zenbirek zhәne arbaly keruen Қatty aptap ystykta 24 kүnde zhasakpen 900 shakyrymdaj zhol zhүrip hiualyktardyn birneshe shabuylyna tojtarys bergen zhetekshi eshelondar 1853 zhyly 3 shildede berik dep sanalatyn Akmeshittin dualdaryna keldi Songy eshelondar eki kүnnen kejin zhetti Sol kezde 5 shildede Syrdariya bojymen lejtenant A I Butakov bastagan zenbirekpen karulangan keldi Қorshau zhumystaryna zhetekshilik etu imperator Peterburgten arnajy zhibergen general major tapsyrylyp zhalpy kolbasshylykty V L Perovskijdin ozi atkardy Ol komendantka bekinisti tapsyru turaly usynys zhiberdi birak kokandyktar bitimshilerdi okpen karsy aldy sondyktan olar kelissozderden bas tartyp ony shajkaspen aluga mәzhbүr boldy Akmeshittin biik dualdary men garnizony әserli kүsh bolgany sonshalykty tipti zhasak artilleriyasynyn kalibri de kolda bar snaryadtar da kalyndygy 8 metrlik kabyrgany tesuge mүmkindik bermedi sondyktan aldymen kabyrgalardyn bir boligin zharu turaly sheshim kabyldandy Қorshau zhumystary zhүrgizildi sodan kejin 27 shildede zharylystan kabyrgalar kiragannan kejin tangy sagat 3 te shabuyl zhasalyp tangy sagat 4 30 da bekinis alyndy Shabuyl kezinde Akmeshit komendanty Muhamed Uәlibek kaza tauyp kokandyktar kirandylardy sodan kejin kabyrgalar men munaralardy үmitsiz korgagannan son beriluge mәzhbүr boldy Akmeshit Fort Perovskij bolyp ozgertildi Sol 1853 zhyly kokandyktar eki ret Akmeshitti kajtaryp aluga әrekettendi birak 24 tamyzda әskeri starshina Borodin 275 adam zhәne 3 zenbirekten turatyn zhasakpen 7 myndyk kokandykty Қumsuatta shashyratyp zhiberdi 14 zheltoksanda major Shkup 4 zenbiregi bar 550 adamdyk zhasakpen mynbasy Қasym bek baskargan 13 myndyk kokandyk әskerdi karsy aluga shygyp tosynnan lagerge shabuyl zhasajdy Kop uzamaj kokandyktar urys tәrtibin kalpyna keltirip orys zhasagyn korshauga kiristi Sodan kejin ony korshaudan shygaru үshin Fort Perovskijden shtab kapitan Pogurskij men praporshik Alekseevtin basshylygymen tagy eki zhasak shykty Қokandyktar bul shajkasta 2000 ga dejin sarbazdan ajyrylyp bytyraj shegindi Resejlik shygyn 18 adam kaza tauyp 44 adam zharalandy Olzha retinde tort mojshak zheti zhalau 17 zenbirek zhәne 130 put okdәri boldy 1854 zhyly Zhetisuda orys aldyngy bekinis Vernyj kuryldy TynyshtykResejdin Ortalyk Aziyadagy odan әri shabuyly Қyrym sogysynyn bastaluymen bәsendetti Қaktygys ajmaktyk shenberden tys boldy Perovskij Sankt Peterburgke tүrik shabarmandary Әlidin kylyshyna bajlanysty bajraktar turaly kaueset taratkany zhajly habarlady Tүrikterdi sol kezde Ortalyk Aziyada zhүrgizgen Ұlybritaniya koldady Sonymen birge Қokan handygynyn kүshterin bugaulady Sogystyn zhalgasuyN N Karazin Bekinistegi dabyl kokandyktardyn kazaktar turatyn Ұzynagash zhana auylyna shabuyly 1854 zhyly Ile Alatauynyn eteginde Sibir shebinde Vernyj bekinisinin negizi kalandy 1860 zhyly polkovnik G A Kolpakovskijdin zhasagy 3 rota 4 zhүzdik zhәne 4 zenbirek 1 myn kazak zhasagy zhauyngerlerimen birge Ұzynagash shajkasynda zhana orys bekinisin talkandamak bolgan narazy kokandyktardyn 22 myndyk ordasyn talkandady Batys Sibir okimeti Қokanga karsy koteriliske shykkan orystardan komek suragan kyrgyzdarga komektesu үshin Pishpek pen Tokmak kokandyk bekinisterin tүp tukylyn kojmaj kiratkan polkovnik baskargan shagyn zhasakty zhabdyktady Osy sharalar arkyly Sibir shebi zhaudyn shapkynshylyktarynan korgandy Sibir shebinin Ile ozeninen kejingi ontүstik boliginde zhana Zhetisu kazak әskeri kuryldy onyn ozegi Sibir kazak әskerinin eki polk okrugi boldy Tashkent үshin shajkasTolyk makalasy 1864 zhyldyn zhazynda polkovnik Fort Perovskij zhagynan 2 myn adamdyk zhasakpen 5 rota zhayau әsker zhәne 2 zhүz kazak Tүrkistanga shabuyl zhasap ony basyp aldy Komendant Dәulet myrza Tashkentke kashty Chernyaev baskargan tagy bir orys zhasagy sol zhyldyn kyrkүjek ajynda Shymkentti basyp aldy Chernyaev үshin tosyn zhagdaj Shymkentti korshau kezinde kokandyktar arasynda atys kashyktygy bojynsha orystardan asyp tүsetin ojyk ungyly artilleriyasynyn boluy 1550 adamdyk zhasaktyn Tashkentti birden aluga әreketi sәtsiz ayaktaldy Orys artilleriyasy kala kakpasyn kiratty birak kala korgaushylary kala ishinde tabandy karsylyk korsetti Ұrysta 18 orys sarbazy men oficeri kaza tapty Odan әri shabuyl zhasaudyn beker ekenin tүsingen orys zhasagy Shymkentke shegindi Zheltoksanda Ikan shajkasy boldy Қokan handygynyn atalygy Әlimkul keri sokky berudi ujgaryp әsker zhinap Shymkentti ajnalyp otip Chernyaevtyn tylyna Tүrkistan bekinisine karaj zhylzhidy Zholda Ikan auylynyn manynda onyn myndyk әskeri esauyl zhүz sarbazymen toktatyldy Shajkastan kejin Әlimkul Tashkentke shegindi Chernyaev bastyktardyn makuldauyn zhәne rezervterdin keluin kүtpesten ekinshi Tashkent zhorygyn ujymdastyrdy 29 sәuirde Tashkent su kubyrlarynyn gidravlikalyk kurylystaryn korgajtyn Niyazbek korganyna shabuyl zhasap zhaulap aldy 9 mamyrda Tashkentten zheti shakyrym zherde Қarasu shatkalynda Әlimkuldyn әskerin talkandady shajkas bitken son kop uzamaj algan zharakatynan Әlimkul kaza tapty 1865 zhyly Chernyaev үsh kүndik shabuyldan kejin 15 17 mausym Tashkentti basyp alyp zhasagynda 25 adam kaza tauyp 117 adam zharalandy kokandyktardyn shygyny anagurlym kop boldy Tashkentti zhaulap alu Resejdin Aziyadagy mүddesin nygajtyp zandy tүrde Buharamen mүddeler kaktygysy boldy onyn әmiri Muzaffar Қokanga basyp kirip Әlimkul taktan tajdyrgan Қudayardy tagyna kajta otyrgyzyp Resejge karsy sogyska dajyndala bastady Buhara әmirinin Қokan handygyna komek korsetu әreketi 1866 zhylgy sәtsizdikke ushyrady 1866 zhyly 24 mamyrda Hozhantty korgau kezinde kokandyktar 3500 ge zhuyk adamynan ajyryldy olardyn mәjitterin bir apta bojy zherledi al orys әskerinde 137 sarbaz kaza tauyp zharalandy Hozhanttan orys әskeri Ұlytobege zhylzhydy ony shildede basyp aldy Қazan ajynda Temirlan kakpasyn zhauyp turgan Tүrkistandagy en mykty bekinis Tashkentten aparatyn zhalgyz yngajly zhol Zhyzak kulady Osy kezde Tashkenttin buryngy bileushisi Zhakypbek Қytajdan uakytsha tәuelsizdik algan Қashkarga kashyp baryp sonda memleketin kurdy Buharalyktar Samarkanga kashty 1867 zhyly Tүrkistan oblysy Zhetisu Vernyj k zhәne Syrdariya Tashkent degen eki oblysy bar Tүrkistan general gubernatorlygyna ajnaldy Nәtizhesi1867 zhyldyn zhazyna karaj Orta Aziyanyn orasan zor aumagy Resej үkimetinin kolyna shogyrlandy ogan eki oblys ortalyktary Tashkentte Syrdariya oblysy zhәne Vernyjda Zhetisu oblysy bolgan Tүrkistan general gubernatorlygy birinshi gubernatory K P Kaufman kuryldy Zhana aumaktyn audany 850 000 km den astam boldy Sogys 1868 zhyly kantarda Kaufman men Қudayar han arasyndagy sauda kelisimimen ayaktalyp Қokandy Resejge tәueldi memleketke ajnaldyrdy DerekkozderPlencov A K Ikandagy is SPb Izdatelstvo Istoriko kulturnyj centr Karelskogo pereshejka 2014 320 s S illyustraciyami ISBN 978 5 9905826 9 9 S 12 14 ALMATY KӨK ALAUMEN ZhANUDA kolzhetpejtin silteme Plencov A K Ikandagy is SPb Izdatelstvo Istoriko kulturnyj centr Karelskogo pereshejka 2014 320 s S illyustraciyami ISBN 978 5 9905826 9 9 S 22 Opisanie voennyh dejstvij v Zailijskom krae v 1860 g kolzhetpejtin silteme Plencov A K Delo pod Ikanom SPb Izdatelstvo Istoriko kulturnyj centr Karelskogo pereshejka 2014 320 s S illyustraciyami ISBN 978 5 9905826 9 9 S 24