Тезек төре

Тезек Төре, Тезек Нұралин (1820 – 1879, бұрынғы Жетісу облысы Қапал уезі Алтынемел өңірі) – аға сұлтан.

Өмірбаяны

Абылай ханның шөбересі. Ата тегі Абылай – Әділ – Нұралы – Тезек төре.

Жастық шағы Ресейдің, Қытайдың және Қоқан хандығының Жетісу жері үшін өзара тайталасқан уақытына сәйкес келді. 19 ғасырдың 40-жылдары Ұлы жүздің албан тайпасына билік жүргізген Хәкімбек сұлтан қайтыс болғаннан кейін билік тізгіні Тезек төреге тиді. Тезек төренің қол астындағы албандар Үйгентас пен Құлжаға дейінгі алқапты қыстайтын болғандықтан, қытайлықтарға салық төлеп тұрды. Қытай өкіметі Тезек төреге 3-дәрежелі тәйжі лауазымын берді. 1847 жылы Тезек төре Ресейдің бодандығын қабылдады. Патша өкіметі оған 1849 жылы алтын жіппен безендірілген шекпен, 1850 жылы “ынталылығы үшін” деген жазуы бар алтын медаль берді. Батыс Сібір генерал-губернаторының ұйғарымымен албандардың аға сұлтаны болып тағайындалды. 1856 жылы Алатау округінің приставы М.Д. Премышльский Тянь-Шаньға сапарға шыққан П.П. Семеновқа көмек көрсетуді Тезек төреге тапсырды. Ол П. П. Семеновтың Тянь-Шаньды тыңғылықты зерттеуіне игі ықпалын тигізді. Шоқан Уәлихановпен тығыз қарым-қатынаста болды. Кейіннен Уәлиханов өмірінің соңғы жылдарын Тезек төренің ауылында өткізді және оның қарындасы Айсараға үйленді. 1858 жылы патша өкіметі Тезек төреге поручик шенін, күміс семсер, қару асынатын алтын белбеу, 1859 жылы капитан шенін берді. 1860 жылы Тезек төре Ұлы жүздегі дулат тайпасының аға сұлтаны Әли Әділовтың ұйымдастыруымен Қарғалы өзен бойында өткен жиынға қатысты. Онда патшалық Ресейдің үстемдігінен құтылу үшін Қоқан хандығына қолдау көрсету, оның көмегіне арқа сүйеу жөнінде шешім қабылдады. Тезек төре мұндай шешімге ниеттес екендігін танытты. Бірақ ол қоқандықтар жағына өте қоймай, Ұзынағаш шайқасы қарсаңында патша өкіметін қолдады. Сондай-ақ ол орыс әскеріне өзінің жасағымен келіп қосылуды қаламай, шайқасқа әдейі кешігіп келді. Бұдан кейін Тезек төре орыс әскерлерінің Пішпек пен Тоқмақты жаулап алуына ат салысты. 1861 жылы подполковник, 1863 жылы полковник шені, 1865 жылы 2-дәрежелі “Святой Станислав” ордені беріледі. Ресей өкіметінің тапсырмасымен 1866 жылы Парижде өткен дүниежүзілік көрмеге қазақтар тұтынатын көптеген бұйымдар жіберді. Ол қырғыздардың сарбағыш пен бұғы рулары арасында 1854 жылы басталып, ұзаққа созылған қантөгісті бейбіт жолмен шешуге араласты. Патша өкіметінің үстемдігіне қарсылық та танытты. Өз ауылымен Қытайға көшуге әрекеттенгені үшін 1868 жылы билік орындары тарапынан айыпталып, 6 ай абақтыға отырғызылды. Патша өкіметі оның соңынан қатаң бақылау қойды және оның ел ішіндегі беделін түсіру жолында әрекеттенді.

Тезек төре қайтыс болғанда оның отбасында 700 жылқы, 110 түйе, 90 сиыр, 190 күміс жамбы, 2500 алтын ақша, 50 кілем қалғандығы жайлы мұрағат мәліметі бар. Тезек төре өз заманында айтыскер ақын, белгілі күйші ретінде де танылған. Ол Сүйінбай, Бақтыбай, Түбек, т.б. ақындармен айтысқан.

Сілтемелер

1. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том