Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Шөгінді тау жыныстары — құрлықта немесе су бассейндерінде шөгетін материалдан пайда болатын тау жыныстары. Материалдың бөлшегі, салмағы, үлкендігі оның сортталу дәрежесімен сипатталады және қабатты болады, жануарлар мен өсімдіктердің қалдықтары кездеседі. Шығу жағынан химиялық (гипс, , және басқалары), органогендік (қараңыз), жануарлар мен өсімдіктердің өмір сүруінің салдарынан пайда болады (маржандық және қабыршақтық , шымтезек, тас көмір) және кесек шөгінді тау жыныстарына бөлінеді.
Шөгінді тау жыныстары
Шөгінді тау жыныстары жер бетінің 75%-н жауып жатыр. Шөгінді тау жыныстарының түзілу процесі литогенез деп аталып, үш сатыдан өтеді:
- қатты (түпкі) тау жыныстарының мүжілуі, бұзылуынан бастапқы материал пайда болады;
- осы материал жердің қозғалысы, су ағыны, жел, мұздыққа байланысты құбылыстар әсерінен көшеді де құрлық немесе су түбіне тұнады;
- әр түрлі бөлшектерден құралған, суға қаныққан борпылдақ тұнба түзіледі.
Әлі тепе-теңдік күйге келмеген, бірақ уақыт өте келе біртіндеп Шөгінді тау жыныстарына айналатын осы тұнба күрделі физика-химиялық жүйе болып саналады. Осы жүйенің тау жыныстарына айналу процесі гипергенез, , диагенез, катагенез, т.б. даму сатыларында жүзеге асады. Шөгінді тау жыныстары бұрын болған тау жыныстарының үгілу өнімдерінен пайда болғандықтан олардың химиялық құрамы бір-біріне ұқсас. Айырмашылығы Шөгінді тау жыныстарында темір мен кальций тотығы және су мен көміртектің көбірек болуында. Шөгінді тау жыныстары құраушыларына байланысты аутигендік және аллотигендік деп бөлінеді.
Аутигендік шөгінді тау жыныстары
Аутигендік шөгінді тау жыныстары – шөгу процесі кезінде түзілген минералдар тобы. Оларға: каолинит, , монтмориллонит, , бемит, диаспор, гетит, гематит, пиролюзит, псиломелан, манганит, апатит, коллофан, кварц, халцедон, опал, кальцит, доломит, сидерит, родохрозит, гипс, ангидрит, галит, сильвин, карналлит жатады.
Аллотигендік шөгінді тау жыныстары
Аллотигендік шөгінді тау жыныстарына – магмалық және метаморфтық тау жыныстары мен олардың минералдары, ғарыштық тозаңдар, организм қалдықтары, жанартау өнімдері (пирокластар) жатады. Шөгінді тау жыныстарының бітімі қалыптасу жағдайына қарай: көлбеу, арналық, теңіз-жағалық, эолдық, тасқындық, толқындық, қабаттастық, су асты көшкіндік, ұсақ қатпарлы, үзілісті қатпарлы, биогендік, тасберіштік, т.б. болып келеді. Олардың құрылымы да жаралу түріне қарай әр түрлі: псефиттік, псаммиттік, алевриттік, пелиттік, литокластық, кристалкластық, витркластық, пизолиттік, оолиттік, сферолиттік, биоморфтық, детритустық, кристалл түйірлі, жасырын кристалды, аморфты, т.б. болады.
Шөгінді тау жыныстарының түзілуі
Шөгінді тау жыныстары түзілуі бойынша 3 класқа бөлінеді:
- сынықты
- сазды
- химия-биохимиялық
Сынықты Шөгінді тау жыныстары тегіне байланысты екі қатарға ажыратылады: жанартаулық және нақты шөгінді. Жанартаулық-сынықты тау жыныстары жанартау атқылауы кезінде түзіліп (пирокластар), мөлшер қатынасы бойынша туфтар, туффиттер және туфогендік болып үшке бөлінеді. Туфтарда пирокласт 90%, ал туффиттерде 50 – 90%, туфогендік тау жыныстарында 10 – 50% болады. Нақты шөгінді-сынықты тау жыныстары өлшемі бойынша ірі (2 мм-ден үлкен), орташа (0,1 – 2 мм) және ұсақ (0,01 – 0,1 мм) болып жіктеледі. Ірілері физикалық күйіне байланысты жақпартас, дөңбектас, малтатас, қиыршықтас, конгломераттар, брекчиялар деп ажыратылады. Орташа сынықты тау жыныстары құм және құмтасқа, ал ұсақ түйірлілері құмайт және құмайттасқа бөлінеді.
Сазды Шөгінді тау жыныстарының болбыр, жұмсақ түрлерін саздар, ал тасқа айналғандарын сазтастар деп атайды. Олар гидрослюда, монтмориллонит, т.б. сияқты сазды минералдардан тұрады.
Химиялық және биохимиялық Шөгінді тау жыныстары химиялық құрамына қарай алюминийлі, темірлі, марганецті, фосфатты, кремнийлі, карбонатты, тұзды тау жыныстары болып бөлінеді. Шөгінді тау жыныстарының ең көп таралғандары сазды тау жыныстары (53%), құмды тау жыныстары (25%), карбонатты тау жыныстары (20%).
Тағы қараңыз
Дереккөздер
- Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, профессор С. К. Кенесбаева и кандидата филологических наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев
- «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Shogindi tau zhynystary kurlykta nemese su bassejnderinde shogetin materialdan pajda bolatyn tau zhynystary Materialdyn bolshegi salmagy үlkendigi onyn sorttalu dәrezhesimen sipattalady zhәne kabatty bolady zhanuarlar men osimdikterdin kaldyktary kezdesedi Shygu zhagynan himiyalyk gips zhәne baskalary organogendik karanyz zhanuarlar men osimdikterdin omir sүruinin saldarynan pajda bolady marzhandyk zhәne kabyrshaktyk shymtezek tas komir zhәne kesek shogindi tau zhynystaryna bolinedi Shogindi tau zhynystaryShogindi tau zhynystary zher betinin 75 n zhauyp zhatyr Shogindi tau zhynystarynyn tүzilu procesi litogenez dep atalyp үsh satydan otedi katty tүpki tau zhynystarynyn mүzhilui buzyluynan bastapky material pajda bolady osy material zherdin kozgalysy su agyny zhel muzdykka bajlanysty kubylystar әserinen koshedi de kurlyk nemese su tүbine tunady әr tүrli bolshekterden kuralgan suga kanykkan borpyldak tunba tүziledi Әli tepe tendik kүjge kelmegen birak uakyt ote kele birtindep Shogindi tau zhynystaryna ajnalatyn osy tunba kүrdeli fizika himiyalyk zhүje bolyp sanalady Osy zhүjenin tau zhynystaryna ajnalu procesi gipergenez diagenez katagenez t b damu satylarynda zhүzege asady Shogindi tau zhynystary buryn bolgan tau zhynystarynyn үgilu onimderinen pajda bolgandyktan olardyn himiyalyk kuramy bir birine uksas Ajyrmashylygy Shogindi tau zhynystarynda temir men kalcij totygy zhәne su men komirtektin kobirek boluynda Shogindi tau zhynystary kuraushylaryna bajlanysty autigendik zhәne allotigendik dep bolinedi Autigendik shogindi tau zhynystaryAutigendik shogindi tau zhynystary shogu procesi kezinde tүzilgen mineraldar toby Olarga kaolinit montmorillonit bemit diaspor getit gematit pirolyuzit psilomelan manganit apatit kollofan kvarc halcedon opal kalcit dolomit siderit rodohrozit gips angidrit galit silvin karnallit zhatady Allotigendik shogindi tau zhynystaryAllotigendik shogindi tau zhynystaryna magmalyk zhәne metamorftyk tau zhynystary men olardyn mineraldary garyshtyk tozandar organizm kaldyktary zhanartau onimderi piroklastar zhatady Shogindi tau zhynystarynyn bitimi kalyptasu zhagdajyna karaj kolbeu arnalyk teniz zhagalyk eoldyk taskyndyk tolkyndyk kabattastyk su asty koshkindik usak katparly үzilisti katparly biogendik tasberishtik t b bolyp keledi Olardyn kurylymy da zharalu tүrine karaj әr tүrli psefittik psammittik alevrittik pelittik litoklastyk kristalklastyk vitrklastyk pizolittik oolittik sferolittik biomorftyk detritustyk kristall tүjirli zhasyryn kristaldy amorfty t b bolady Shogindi tau zhynystarynyn tүziluiShogindi tau zhynystary tүzilui bojynsha 3 klaska bolinedi synykty sazdy himiya biohimiyalyk Synykty Shogindi tau zhynystary tegine bajlanysty eki katarga azhyratylady zhanartaulyk zhәne nakty shogindi Zhanartaulyk synykty tau zhynystary zhanartau atkylauy kezinde tүzilip piroklastar molsher katynasy bojynsha tuftar tuffitter zhәne tufogendik bolyp үshke bolinedi Tuftarda piroklast 90 al tuffitterde 50 90 tufogendik tau zhynystarynda 10 50 bolady Nakty shogindi synykty tau zhynystary olshemi bojynsha iri 2 mm den үlken ortasha 0 1 2 mm zhәne usak 0 01 0 1 mm bolyp zhikteledi Irileri fizikalyk kүjine bajlanysty zhakpartas donbektas maltatas kiyrshyktas konglomerattar brekchiyalar dep azhyratylady Ortasha synykty tau zhynystary kum zhәne kumtaska al usak tүjirlileri kumajt zhәne kumajttaska bolinedi Sazdy Shogindi tau zhynystarynyn bolbyr zhumsak tүrlerin sazdar al taska ajnalgandaryn saztastar dep atajdy Olar gidroslyuda montmorillonit t b siyakty sazdy mineraldardan turady Himiyalyk zhәne biohimiyalyk Shogindi tau zhynystary himiyalyk kuramyna karaj alyuminijli temirli marganecti fosfatty kremnijli karbonatty tuzdy tau zhynystary bolyp bolinedi Shogindi tau zhynystarynyn en kop taralgandary sazdy tau zhynystary 53 kumdy tau zhynystary 25 karbonatty tau zhynystary 20 Tagy karanyzTau zhynysy Shogindiler tүrleriDerekkozderRussko kazahskij tolkovyj geograficheskij slovar Pod obshej redakciej akademika AN KazSSR professor S K Kenesbaeva i kandidata filologicheskih nauk A A Abdrahmanova Alma Ata Izd vo Nauka 1966 str 204 Akademiya nauk Kazahskoj SSR Institut yazykoznaniya Sektor fizicheskoj geografii Sostaviteli Zh Aubakirov S Abdrahmanov K Bazarbaev Қazakstan Ұlttyk enciklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 IX tom