Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Шұлымдар — Ресей Федерациясындағы Обтың сағасы Шұлым өзені жағалауын мекендейтін түркі тілдес аз санды халық.Орыстар оларды шұлым татары деп атап кеткен.
| Шұлымдар | |
| пестын кижилер | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 355 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Халқы
Қазіргі кезде Шұлымдар Томск облысының Тегулдет ауданында (444 адам), сонымен қатар Краснояр өлкесінің Тюхтет (143 адам) және Бирилюск аудандарында қоныстанған. Шұлымдардың саны соңғы уақытқа дейін белгісіз болып келді. 1939 жылдан бастап кеңестік халық санақтарында олар жеке бөлінбеді. Зерттелген шұлымдардың көпшілігі (69,6%) ХХ ғасырдың 80-жылдарының ортасында өздерін хакастар деп санады, қалғандары түрлі этнонимдерді – «исаш», «шұлымдар», «июс чон», «татарлар», «тадар кижілер» және т.б. 1996 жылы Томск облысы әкімшілігінің қаулысына сәйкес, бірінші рет Тегулдет өңірінің байырғы тұрғындарының толық санағы жүргізіліп, онда шұлымдар жеке этникалық құрылым ретінде ерекшеленді. Санақ нәтижесінде 742 адам өзін шулым немесе шулым хакас деп атады. 2002 жылғы халық санағы бойынша Ресей Федерациясында 656 шұлым болды, шын мәнінде олар одан да көп, өйткені олардың кейбіреулері өздерін хакастар деп санаса керек. 2010 жылғы халық санағы бойынша – 355 адам болды.
Тілі
1960 жылы әзірленген Н.Баскаковтың классификациясы бойынша шұлым тілі түркі тілдерінің шығыс ғұн тармағының ұйғыр-оғыз тобының хакас кіші тобына кіреді және оның құрамында төменгі шұлым (Томск облысының оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Зырян және Асинов аудандары) және ортаңғы (Шұлым ағысы бойынша) диалектілері бар. Жаңа классификация бойынша орта шұлым диалектісі шығыс түркі тілдер тармағының хакас тобына, ал төменгі шұлым диалектісі батыс түркі тармағының солтүстік алтай тобына жатады. Төменгі шұлым диалектісі ХХІ ғасырдың басында жойылады. Орта шұлым диалектісі Томск облысының Перевоз ауылынан және Краснояр өлкесінің іргелес аудандарында Шұлымның жоғары ағысында таралады. Диалекті екі сөйленістен тұрады - мелет және тутал.
Діні
XVII ғасырда өлкеге орыстардың келуімен митрополит Филофей Лещинский басқарған кең тараған христиандандыру басталды. Шұлымдар православие дінін құлықсыз қабылдады. Бүкіл ауылдардың тұрғындарын Шұлымға күштеп айдап әкелген, содан кейін оларға крестер берілген деген нұсқа сақталған. 18 ғасырдың аяғында адамдардың көпшілігі православие дінін ресми түрде қабылдады, бірақ ол дәстүрлі нанымдармен тығыз байланысты болды.
Жазба тілінің жоқтығынан анимистік пантеизм деп аталатын Шұлым халқының діні туралы ойлар ғана сақталған. Адамдар табиғат күштеріне сеніп, оларды тәңір тұтқан, киелі «изыкты» ерекше қастерлеген. Олар «онгон» пұттарының бейнелеріне табынған, қоралар мен сарайларда сақталған тотемдері болған. Әйелдер үшін құстар, көбінесе қарғалар бойтұмар, ер адамдар үшін терісі бар жануарлардың, әдетте тиіндердің терісі болды.
Ата-баба культі, аруақты қастерлеу дамыды. Олар бақсының қатысуымен қасиетті тоғайларда дұға етті. Оның жетекшілігімен құрбандық шалу рәсімдері орындалып, одан кейін ерлер киелі ағаштарға жануарлардың терісін, ал әйелдер түрлі-түсті ленталарды іледі. Бақсылық атрибуттар - әруақ ас беретін қасық, сылдырмақ, биік етік, орамал және ақ моншақ болған.
Этимологиясы
Деректер бойынша Оңтүстік Сібірдің түркі тілдес халқымен, сондай-ақ нарым селькуптарымен және Томск татарларымен байланысын көрсетеді. Самодия (негізінен селькуп) және кет субстраттары, сондай-ақ моңғол элементтері анықталды. Түріктер Шұлымға біздің заманымыздың 2-мыңжылдығы екінші жартысынан бастап, негізінен Оңтүстік Сібірден еніп келеді. Теле-ұйғыр, кидан, сібір-татары, телеут, енисей-қырғыз, об-татар (темерчи, т.б.) және басқа құрамдары анықталды.
Сібір Ресей құрамына енгеннен кейін XVI— XVIII ғасырларда Шұлым халқының кей бөлігі орыстармен, сондай-ақ қызыл, об және Томск татарларымен ассимиляцияланды. Кеңестік кезеңде шұлымдар хакастарға жатқызылды. Хакастармен мәдени байланыстардың нығаюы, орыстардың шұлымдарды ассимиляциялануының жеделдеуі байқалды.
Кәсібі
Шұлымдардың қоныстары өзендерге, көлдерге жақын орналасқан, бұл негізгі кәсіптердің бірі - балық аулаумен байланысты. Балықты тормен, аумен, шанышқымен, ілмекпен ұстады. Негізінен ақ қайран, шортан, тарғақ балық, сүйрік балықтары болды.
Қыста олар аңшылық қоныстарына көшті. XX ғасырдың басындағы аңшылық негізінен тауарлы аң терісі бағытында болды. Одан басқа жеуге жарамды және дәрілік өсімдіктерді жинады. Орыстар келгенге дейін қарабайыр қолмен атқарылатын егіншілік болғаны туралы деректер бар. Олар негізінен арпа мен тары өсірді, кейіннен орыс қоныстанушыларының ықпалымен , сұлы, бидай, бақша дақылдары тарады. Мал шаруашылығы нашар дамыған.
Тұрмыстық қолөнерден – тоқу, арқан дайындау, тор, ыдыс жасау (қайыңның қабығы, ағаш, тоқыма немесе қабық), қайық, шаңғы, шана, тері өңдеу, ағаш ұстасы және т.б. дамыды.
Өмір салты
Әдет-ғұрыптары
Рулық қауым (суок) XVII-XVIII ғасырларда аумақтық-көршілес қауыммен (йон) ауыстырылды. XIX ғасырдағы патриархалдық отбасының орнын шағын моногамиялық отбасы басты. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басына дейін патронимия, кейбір ауылдарда патриархалдық отбасылар сақталды. Отбасылық және көбінесе қоғамдық өмірде әйел ер адаммен тең болды. Қазіргі отбасы екі-үш ұрпақтан тұрады.
Неке қию рәсімінің негізгі кезеңдері: келін түсіру, қалыңдықтың бағасы, шіркеу тойы (орыстардың келуімен байланысты, шомылдыру рәсімінен өткеннен кейін), неке қию, арнайы бөлек киіз үйде неке түні, таңғы ас. Келіннің ата-анасына темекі қосылған түтік алып келеді, олар оны некеге тұруға келісімнің белгісі ретінде шегетін. XX ғасырға дейін қалыңдықты ұрлау арқылы (оның келісімімен) некелер болған.
Жерлеу рәсімінде марқұммен бірге оның заттары (темекі түтігі, шақпақ тас, аңшылық керек-жарақтар, дорба және т.б.) қабірге қойылды, қабірдің жанында дастархан жайылды, от жағылып, оның үстінен секірді.
Қазіргі уақытта шұлым мәдениетінің көптеген дәстүрлі элементтері тез жойылып барады.
Мекен-жәйі
Дәстүрлі елді мекендер — ұлыстар қысы-жазы болған. Жазғы елді мекендерде олар егіншілікпен, мал жаюмен, балық аулаумен, қыста аң аулаумен айналысты. ХІХ — ХХ ғасырдың басына қарай олардың орнына орыс ауылдары мен деревняларына ұқсас, көбінесе орыстармен бірге қоныстанған тұрақты қоныстар пайда болды. Кейбір жерлерде елді мекендерді киіз үй деп атаған.
Дәстүрлі тұрғын үйлерге жеркепелер (одиг), жартылай жеркепелер (қыштаг), тақтайдан немесе қайың қабығынан жасалған конус тәрізді төбесі бар тік бұрышты және көпбұрышты бөрене киіз үйлер. Уақытша тұрғын үйлер - қайың қабығымен, киізбен жабылған сырықтардан жасалған шатырлар (чум).
XVIII ғасырдан бастап орыс ағаш үйлері тұрғын үйдің негізгі түріне айналды. Шұлымдардың әрбір тұрғын үйлерінің іші ашық ошағы бар чувалдар (чуал), тамақ пісіруге арналған аласа саз пештер (кемеге), кереуеттер немесе орындықтар, сандықтар, сурет салынған сөрелер мен тұрмыстық ыдыстармен сипатталатын өзіндік ерекшеліктері болды. Негізгі шаруашылық құрылыстары – албарлар (клат), ат қоралар (оран), сарайлар, моншалар, ауланың жабық бөлігі немесе малға арналған қоршаулар.
Дәстүрлі киімдері
Киімдері көйлек пен шалбардан тұрды. Әйелдер көйлектері кенептен тігілген, мерекелік көйлектер - шыт немесе жібектен тігіліп, көбінесе аң терісімен өңделген. Шалбар бастапқыда терілерден, кейінірек кенептен жасалған. Әйелдер де, ерлер де аң терісімен безендірілген қамзол киген. Әйелдер қыста жібекпен жабылған тиін немесе түлкі ішігін (тон) киді.
Басына ақ немесе қызыл қалпақ, орамал-жамылғы (тастар), қызыл барқыттан түлкі жүнімен әшекейленген жарты шар тәрізді бас киімдер киген.
Жазда олар көбінесе жалаң аяқ жүрді, поршни киді (алдыңғы және артқы жағында қысқа сопақша иілген аяқ киім), чирки (табаны және ұлтаны кесілген аласа туфли), етік (бұрын қатты терілерден, кейінірек былғарыдан), былғары аяқ киім. Әйелдер бірнеше өрім өріп, монеталар, сырғалар, моншақтар, білезіктер, сақиналар тақты.
Ер адамдар жейде, жүн даб (қытай мақта матасынан тігілген, әдетте көк түсті) шекпендер, орыс және ортаазиялық мақта маталарынан және қытай дабасынан, матадан жасалған халаттар киген. Мата шалбар, қыста – қой терісінен ішік, тон, ешкі және марал (бұлан) терісінен жасалған дохалар, түкті бас киімдер, құлақшын бөрік, талдың бұтақтарынан жасалған аяқ киім, ешкі терісінен жасалған жұмсақ үлбіреген етік, орыс тігісіндегі аңшылық етік киген. XVIII—XIX ғасырларда ұлттық киім орыс киімімен ауыстырылды.
Дәстүрлі тағамдары
Дәстүрлі тағамның негізін балық, аң және жабайы өсімдіктер құрады, XIX ғасырдан бастап нан және басқа да ұн және сүт өнімдері, үй жануарларының еті (әсіресе жылқы еті), саңырауқұлақтар мен шошқа еті тұтынылады. Балық қақталған, кептірілген және ысталған. XIX ғасырдың соңына дейін кептірілген арпа, сарана және басқа да өсімдіктер қыста шұңқырға ашытылды.
Көптеген сүт тағамдары (сүзбе, ірімшік, т.б.), сорпалар (щи, борщ және т.б.), сусындар (квас, брага, сыра, шарап) орыстардан алынған. Ұлттық тағамдардан балық сорпасы, бурак-порса (ұсақталған кептірілген немесе кептірілген балық), кумача ботқасы (аршылған және кептірілген арпа), талқан (ұнтақталған дәндер немесе ұн) сақталған.
Дереккөздер
- Чулымцы https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/120837
- Чулымцы // «Историческая энциклопедия Сибири» (2009) http://irkipedia.ru/content/chulymcy_istoricheskaya_enciklopediya_sibiri_2009
- "Қазақ Энциклопедиясы", 18 том
- История и происхождение чулымцев, Чулымцы https://arctic-megapedia.com/blog/2020/12/12/%D1%87%D1%83%D0%BB%D1%8B%D0%BC%D1%86%D1%8B/
- Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/4688901 Мұрағатталған 30 қазанның 2022 жылы.
- История народов России: чулымцы https://spravochnick.ru/istoriya_rossii/istoriya_narodov_rossii_chulymcy/
- Как живут чулымцы. https://pikabu.ru/story/kak_zhivut_chulyimtsyi_polozhenie_zhenshchinyi_obraz_zhizni_traditsii_byit_zhilishche__faktyi_9118082
- Самый малочисленный народ Сибири https://dzen.ru/media/etosibir/samyi-malochislennyi-narod-sibiri-5dce29d193b4f037b1480b73
- народы мира / Чулымцы http://www.etnolog.ru/people.php?id=CHUM
- Чулымцы http://my.krskstate.ru/docs/ethnoses/chulymtsy/ Мұрағатталған 26 қарашаның 2022 жылы.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Shulymdar Resej Federaciyasyndagy Obtyn sagasy Shulym ozeni zhagalauyn mekendejtin tүrki tildes az sandy halyk Orystar olardy shulym tatary dep atap ketken Shulymdarpestyn kizhilerBүkil halyktyn sany355En kop taralgan ajmaktar ResejTilderishulym tili orys tiliDinishamanizm pravoslavieHalkyҚazirgi kezde Shulymdar Tomsk oblysynyn Teguldet audanynda 444 adam sonymen katar Krasnoyar olkesinin Tyuhtet 143 adam zhәne Birilyusk audandarynda konystangan Shulymdardyn sany songy uakytka dejin belgisiz bolyp keldi 1939 zhyldan bastap kenestik halyk sanaktarynda olar zheke bolinbedi Zerttelgen shulymdardyn kopshiligi 69 6 HH gasyrdyn 80 zhyldarynyn ortasynda ozderin hakastar dep sanady kalgandary tүrli etnonimderdi isash shulymdar iyus chon tatarlar tadar kizhiler zhәne t b 1996 zhyly Tomsk oblysy әkimshiliginin kaulysyna sәjkes birinshi ret Teguldet onirinin bajyrgy turgyndarynyn tolyk sanagy zhүrgizilip onda shulymdar zheke etnikalyk kurylym retinde erekshelendi Sanak nәtizhesinde 742 adam ozin shulym nemese shulym hakas dep atady 2002 zhylgy halyk sanagy bojynsha Resej Federaciyasynda 656 shulym boldy shyn mәninde olar odan da kop ojtkeni olardyn kejbireuleri ozderin hakastar dep sanasa kerek 2010 zhylgy halyk sanagy bojynsha 355 adam boldy Sibir federaldyk okrugindegi Shulymdardyn eldi mekender bojynsha ornalasuy 2010 zhylgy sanakTili1960 zhyly әzirlengen N Baskakovtyn klassifikaciyasy bojynsha shulym tili tүrki tilderinin shygys gun tarmagynyn ujgyr ogyz tobynyn hakas kishi tobyna kiredi zhәne onyn kuramynda tomengi shulym Tomsk oblysynyn ontүstik shygys boligindegi Zyryan zhәne Asinov audandary zhәne ortangy Shulym agysy bojynsha dialektileri bar Zhana klassifikaciya bojynsha orta shulym dialektisi shygys tүrki tilder tarmagynyn hakas tobyna al tomengi shulym dialektisi batys tүrki tarmagynyn soltүstik altaj tobyna zhatady Tomengi shulym dialektisi HHI gasyrdyn basynda zhojylady Orta shulym dialektisi Tomsk oblysynyn Perevoz auylynan zhәne Krasnoyar olkesinin irgeles audandarynda Shulymnyn zhogary agysynda taralady Dialekti eki sojlenisten turady melet zhәne tutal DiniXVII gasyrda olkege orystardyn keluimen mitropolit Filofej Leshinskij baskargan ken taragan hristiandandyru bastaldy Shulymdar pravoslavie dinin kulyksyz kabyldady Bүkil auyldardyn turgyndaryn Shulymga kүshtep ajdap әkelgen sodan kejin olarga krester berilgen degen nuska saktalgan 18 gasyrdyn ayagynda adamdardyn kopshiligi pravoslavie dinin resmi tүrde kabyldady birak ol dәstүrli nanymdarmen tygyz bajlanysty boldy Zhazba tilinin zhoktygynan animistik panteizm dep atalatyn Shulym halkynyn dini turaly ojlar gana saktalgan Adamdar tabigat kүshterine senip olardy tәnir tutkan kieli izykty erekshe kasterlegen Olar ongon puttarynyn bejnelerine tabyngan koralar men sarajlarda saktalgan totemderi bolgan Әjelder үshin kustar kobinese kargalar bojtumar er adamdar үshin terisi bar zhanuarlardyn әdette tiinderdin terisi boldy Ata baba kulti aruakty kasterleu damydy Olar baksynyn katysuymen kasietti togajlarda duga etti Onyn zhetekshiligimen kurbandyk shalu rәsimderi oryndalyp odan kejin erler kieli agashtarga zhanuarlardyn terisin al әjelder tүrli tүsti lentalardy iledi Baksylyk atributtar әruak as beretin kasyk syldyrmak biik etik oramal zhәne ak monshak bolgan EtimologiyasyDerekter bojynsha Ontүstik Sibirdin tүrki tildes halkymen sondaj ak narym selkuptarymen zhәne Tomsk tatarlarymen bajlanysyn korsetedi Samodiya negizinen selkup zhәne ket substrattary sondaj ak mongol elementteri anyktaldy Tүrikter Shulymga bizdin zamanymyzdyn 2 mynzhyldygy ekinshi zhartysynan bastap negizinen Ontүstik Sibirden enip keledi Tele ujgyr kidan sibir tatary teleut enisej kyrgyz ob tatar temerchi t b zhәne baska kuramdary anyktaldy Sibir Resej kuramyna engennen kejin XVI XVIII gasyrlarda Shulym halkynyn kej boligi orystarmen sondaj ak kyzyl ob zhәne Tomsk tatarlarymen assimilyaciyalandy Kenestik kezende shulymdar hakastarga zhatkyzyldy Hakastarmen mәdeni bajlanystardyn nygayuy orystardyn shulymdardy assimilyaciyalanuynyn zhedeldeui bajkaldy KәsibiShulymdardyn konystary ozenderge kolderge zhakyn ornalaskan bul negizgi kәsipterdin biri balyk aulaumen bajlanysty Balykty tormen aumen shanyshkymen ilmekpen ustady Negizinen ak kajran shortan targak balyk sүjrik balyktary boldy Қysta olar anshylyk konystaryna koshti XX gasyrdyn basyndagy anshylyk negizinen tauarly an terisi bagytynda boldy Odan baska zheuge zharamdy zhәne dәrilik osimdikterdi zhinady Orystar kelgenge dejin karabajyr kolmen atkarylatyn eginshilik bolgany turaly derekter bar Olar negizinen arpa men tary osirdi kejinnen orys konystanushylarynyn ykpalymen suly bidaj baksha dakyldary tarady Mal sharuashylygy nashar damygan Turmystyk kolonerden toku arkan dajyndau tor ydys zhasau kajynnyn kabygy agash tokyma nemese kabyk kajyk shangy shana teri ondeu agash ustasy zhәne t b damydy Өmir saltyӘdet guryptary Rulyk kauym suok XVII XVIII gasyrlarda aumaktyk korshiles kauymmen jon auystyryldy XIX gasyrdagy patriarhaldyk otbasynyn ornyn shagyn monogamiyalyk otbasy basty HIH gasyrdyn ayagy men HH gasyrdyn basyna dejin patronimiya kejbir auyldarda patriarhaldyk otbasylar saktaldy Otbasylyk zhәne kobinese kogamdyk omirde әjel er adammen ten boldy Қazirgi otbasy eki үsh urpaktan turady Neke kiyu rәsiminin negizgi kezenderi kelin tүsiru kalyndyktyn bagasy shirkeu tojy orystardyn keluimen bajlanysty shomyldyru rәsiminen otkennen kejin neke kiyu arnajy bolek kiiz үjde neke tүni tangy as Kelinnin ata anasyna temeki kosylgan tүtik alyp keledi olar ony nekege turuga kelisimnin belgisi retinde shegetin XX gasyrga dejin kalyndykty urlau arkyly onyn kelisimimen nekeler bolgan Zherleu rәsiminde markummen birge onyn zattary temeki tүtigi shakpak tas anshylyk kerek zharaktar dorba zhәne t b kabirge kojyldy kabirdin zhanynda dastarhan zhajyldy ot zhagylyp onyn үstinen sekirdi Қazirgi uakytta shulym mәdenietinin koptegen dәstүrli elementteri tez zhojylyp barady Meken zhәji Dәstүrli eldi mekender ulystar kysy zhazy bolgan Zhazgy eldi mekenderde olar eginshilikpen mal zhayumen balyk aulaumen kysta an aulaumen ajnalysty HIH HH gasyrdyn basyna karaj olardyn ornyna orys auyldary men derevnyalaryna uksas kobinese orystarmen birge konystangan turakty konystar pajda boldy Kejbir zherlerde eldi mekenderdi kiiz үj dep atagan Dәstүrli turgyn үjlerge zherkepeler odig zhartylaj zherkepeler kyshtag taktajdan nemese kajyn kabygynan zhasalgan konus tәrizdi tobesi bar tik buryshty zhәne kopburyshty borene kiiz үjler Uakytsha turgyn үjler kajyn kabygymen kiizben zhabylgan syryktardan zhasalgan shatyrlar chum XVIII gasyrdan bastap orys agash үjleri turgyn үjdin negizgi tүrine ajnaldy Shulymdardyn әrbir turgyn үjlerinin ishi ashyk oshagy bar chuvaldar chual tamak pisiruge arnalgan alasa saz peshter kemege kereuetter nemese oryndyktar sandyktar suret salyngan soreler men turmystyk ydystarmen sipattalatyn ozindik erekshelikteri boldy Negizgi sharuashylyk kurylystary albarlar klat at koralar oran sarajlar monshalar aulanyn zhabyk boligi nemese malga arnalgan korshaular Dәstүrli kiimderi Kiimderi kojlek pen shalbardan turdy Әjelder kojlekteri kenepten tigilgen merekelik kojlekter shyt nemese zhibekten tigilip kobinese an terisimen ondelgen Shalbar bastapkyda terilerden kejinirek kenepten zhasalgan Әjelder de erler de an terisimen bezendirilgen kamzol kigen Әjelder kysta zhibekpen zhabylgan tiin nemese tүlki ishigin ton kidi Basyna ak nemese kyzyl kalpak oramal zhamylgy tastar kyzyl barkyttan tүlki zhүnimen әshekejlengen zharty shar tәrizdi bas kiimder kigen Zhazda olar kobinese zhalan ayak zhүrdi porshni kidi aldyngy zhәne artky zhagynda kyska sopaksha iilgen ayak kiim chirki tabany zhәne ultany kesilgen alasa tufli etik buryn katty terilerden kejinirek bylgarydan bylgary ayak kiim Әjelder birneshe orim orip monetalar syrgalar monshaktar bilezikter sakinalar takty Er adamdar zhejde zhүn dab kytaj makta matasynan tigilgen әdette kok tүsti shekpender orys zhәne ortaaziyalyk makta matalarynan zhәne kytaj dabasynan matadan zhasalgan halattar kigen Mata shalbar kysta koj terisinen ishik ton eshki zhәne maral bulan terisinen zhasalgan dohalar tүkti bas kiimder kulakshyn borik taldyn butaktarynan zhasalgan ayak kiim eshki terisinen zhasalgan zhumsak үlbiregen etik orys tigisindegi anshylyk etik kigen XVIII XIX gasyrlarda ulttyk kiim orys kiimimen auystyryldy Dәstүrli tagamdary Dәstүrli tagamnyn negizin balyk an zhәne zhabajy osimdikter kurady XIX gasyrdan bastap nan zhәne baska da un zhәne sүt onimderi үj zhanuarlarynyn eti әsirese zhylky eti sanyraukulaktar men shoshka eti tutynylady Balyk kaktalgan keptirilgen zhәne ystalgan XIX gasyrdyn sonyna dejin keptirilgen arpa sarana zhәne baska da osimdikter kysta shunkyrga ashytyldy Koptegen sүt tagamdary sүzbe irimshik t b sorpalar shi borsh zhәne t b susyndar kvas braga syra sharap orystardan alyngan Ұlttyk tagamdardan balyk sorpasy burak porsa usaktalgan keptirilgen nemese keptirilgen balyk kumacha botkasy arshylgan zhәne keptirilgen arpa talkan untaktalgan dәnder nemese un saktalgan DerekkozderChulymcy https dic academic ru dic nsf ruwiki 120837 Chulymcy Istoricheskaya enciklopediya Sibiri 2009 http irkipedia ru content chulymcy istoricheskaya enciklopediya sibiri 2009 Қazak Enciklopediyasy 18 tom Istoriya i proishozhdenie chulymcev Chulymcy https arctic megapedia com blog 2020 12 12 D1 87 D1 83 D0 BB D1 8B D0 BC D1 86 D1 8B Bolshaya rossijskaya enciklopediya https bigenc ru ethnology text 4688901 Muragattalgan 30 kazannyn 2022 zhyly Istoriya narodov Rossii chulymcy https spravochnick ru istoriya rossii istoriya narodov rossii chulymcy Kak zhivut chulymcy https pikabu ru story kak zhivut chulyimtsyi polozhenie zhenshchinyi obraz zhizni traditsii byit zhilishche faktyi 9118082 Samyj malochislennyj narod Sibiri https dzen ru media etosibir samyi malochislennyi narod sibiri 5dce29d193b4f037b1480b73 narody mira Chulymcy http www etnolog ru people php id CHUM Chulymcy http my krskstate ru docs ethnoses chulymtsy Muragattalgan 26 karashanyn 2022 zhyly