Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Селькуптар — Сібірдегі сөйлейтін халық. Ресейдің , және тұрады. Жалпы саны 3,6 мың адам (2010 ж.).
| Селькуптар | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 4 400 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ресей | 3649 (2010) |
 Украина | 62 (2001) |
| Тілдері | |
| селькуп, орыс тілдері | |
| Діні | |
| шаманизм, православие | |
Этногенезі
Селкуптардың этногенезі Батыс Сібірдің басқа самодий халықтарының Оңтүстік Сібірден шыққаны туралы концепция аясында қалыптасу тарихымен байланысты. Селкуптар үшін автохтонды болып табылатын Нарым және Томск Обь аумағы б.з.д. I мыңжылдықтың аяғында - б.з.д. І мыңжылдықтың ортасында Құлай мәдени бірлестігінің бөлігі және самодийлердің солтүстік, тайгалық шеткі бөлігі болды.
Сонымен бірге, қоныстанудың кең аумағы және селкуптардың бір бөлігінің солтүстікке, Таз және Тұрухан өзендерінің бассейніне қоныстануы көршілермен олардың құрамына түркі, кет, ханты, эвенки және Солтүстік самодий мәдени компоненттерін қосуға қарқынды байланыстарға әкелді, бұл осы халықтың қазіргі мәдениетінде көрініс тапты. 1950 жылдары «болашағы жоқ» деп аталатын ауылдардың жабылуы селькуптар тұратын ауылдардың жойылып кетуіне әкелді. Олардың тұрғындары ірі елді мекендерге қоныстандырылды, онда олар этникалық азшылықта болды, этносаралық некелердің өсуі этностың бөтен этникалық ортада толық дерлік араласуымен жалғасты.
Тілі
Селькуп тілі оралдық тілдердің самодий тобына жатады Cелькуп тілінің жазуы 1930 жылдары КСРО-да тілдік жүйені қалыптастыру барысында латын әліпбиі негізінде құрылды, содан кейін орыс (кириллица) графикасына ауыстырылды. Селькуп тілі іс жүзінде қолданылмай, 1950 жылдардың ортасынан бастап селькуп тілінің жазуы қажет болмай қалды. Селькуп тілі өте күрделі диалектикалық бөлініске ие. Селькуп тілінде төрт негізгі диалект бар (солтүстік, орталық, шығыс, оңтүстік), олар өз кезегінде сөйленістерге бөлінеді. Әр түрлі диалектілердің және сөйленістердің сөйлеушілері көбінесе бір-бірін түсінбейді.
Діні
Халықтың дәстүрлі діні – пантеизм. 17-18 ғасырларда барлық селькуптарды христианизациялау орын алды, бірақ соған қарамастан, халық, әсіресе солтүстіктегілер дүние туралы дәстүрлі наным-сенімдерді және анимистік идеяларды сақтап қалды.
Селкуптер ғаламды аспан, жер және жер асты әлемінен тұрады деп есептеді. Барлық поэзия мен музыкаға икемді болды. Жыл сайын көктемде құстардың келуі фестивалінде шамандар ән айтатын. Егер адам ауырып қалса, селкуптер бұл зұлым рух оның жанының бірін ұрлап алды деп сенді, оны іздеуге шаман барды. Шамандық анадан, әкеден немесе атадан мұраға жалғасты.
Тарихы
Жазбаша дереккөздерде бұл этникалық топ туралы алғашқы деректер XVI ғасырға жатады. Селкуптардың ата-бабалары Обь бассейніндегі тайгаға қоныстанған самодий тайпалары болды. Алғашқы селкуп қонысы 16 ғасырдағы жазба деректерде Ала Орда деп аталады. Бұл атау олардың түрлі-түсті жануарлардың терісінен тігілген киімдеріне байланысты болды. 17 ғасырдың басында Ала Ордасы орыстар мен олардың одақтастары хантылардан жеңілді. Нәтижесінде селкуптар үйлерін тастап, қазіргі аумағына қоныс аударды. Ресей билігіне дейінгі кезеңде селкуптер «кэтты» деп аталатын шағын елді мекендерде өмір сүрді. Әрбір елді мекен ормен, қорғанмен және штакетпен қоршалған, сондықтан оларға жақындау оңай болған жоқ, өйткені олар да периметрі бойынша арбалеттермен қорғалған. Кейінірек селкуптар мұндай сақтық шараларынан арылып, Том мен Обь өзендерінің бойындағы Арган өзеніне дейінгі төбешіктерге қоныстана бастады. 16 ғасырда жаңадан келгендер Сібірге белсенді түрде қоныстана бастады. Орал өңірінен орыс қоныстары көбейіп, оңтүстіктен түркі тайпалары келді. Пегая Орда бастапқыда мұндай өзгерістерге белсенді қарсы тұрды, өз аумақтарын қатты қорғады. 16-17 ғасырлар тоғысында Пегая Ордасының басшысы князь Воня орыс қазынасына салық төлеуден бас тартты. Ала Орданың ыдырауы селькуптардың бірлігінің бұзылуына әкелді. Халықтың бір бөлігі туған жерлерін тастап, солтүстікке кетті. Онда Таз және Турухан өзендерінің бассейндерінде жаңа қауымдастық – Солтүстік селкуптер пайда болды. Селькуптардың түпкілікті түрде этникалық қалыптасуы 19-ғасырда аяқталды.
Кәсібі
Бұрын аңшылықты кәсіп етсе, солтүстік өлкесі халықтары бұғы шаруашылығымен айналысады. Бұл күндері олар дәстүрлі кәсіптерімен қатар егін егіп, мал бағады. Олар негізінен балық аулаумен және аңшылықпен айналысып, арбалеттерді, жебелері бар садақтарды, әртүрлі қақпандарды қолданды. Жабайы бұғылар мен бұландар үшін қоршаулары бар шұңқырлар пайдаланылды. Селкуптар көбінесе жануарлар мен құстарды торда өсіріп, кейбіреулері киім тігу үшін пайдаланылды. Иттерді аң аулау үшін өсірді. Олар қасқыр, тиін, түлкі, арктикалық түлкі, қарақұйрық, бурундук, қоян, аю, бұлғын т.б. аулады. 20 ғасырға дейін халық арасында ұсталық өнер дамыды. Темір ұсталары металл балқытып, шынжырлы, құрал-саймандар, қару-жарақ пен рухтардың бейнелерін жасады. 20 ғасырға дейін сүйек және тастан жасалған құралдар қолданылған. 17 ғасырға дейінгі керамика өндірісі жоғары дамыды. Балшықтан ыдыс-аяқ, темекі түтіктері, балалар ойыншықтары мен діни мүсіндер жасалды.
Тұрмыс салты
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
Оңтүстік және солтүстік селькуптер арасында тұрғын үй түрі әр түрлі болды. Аңшылар уақытша баспаналардың бірнеше түрін салған. Лашық аңшының түнеп тұруы немесе діни ғимарат ретінде пайдаланылды. Олжаны сақтау үшін қадаларға қойма сарайлары салынды. Аңшы әулетінің баспанасы чумға ұқсайды. Жазда қайың қабығымен, қыста терімен жабылған. Қазіргі чум брезентпен жабылған. Бүгінгі таңда селькуптардың көпшілігі, соның ішінде Красноярск өлкесіндегілер заманауи стандартты үйлерде тұрады.
Дәстүрлі киімдері
Солтүстік селкуптардың ерлер мен әйелдердің қысқы киімдері парка - бұғы терісінен тігілген тон, сыртында жүні бар. Ерлер парка астына матадан тігілген жейде, ровдугадан тігілген шалбар, ал әйелдер үйге арналған көйлек киді. 20 ғасырдың басына дейін балық терісінен және матадан тігілген жазғы киім киді. Байпақ етіктері ерлер мен әйелдерге арналған қысқы аяқ киім ретінде қызмет етті. Жазда былғары аяқ киім (чирки), етік (лунтай) киген. Бас киімі жас бұзаулардың терісінен, түлкі немесе тиін аяқтарынан жасалған капор түрінде тігілген.
Дәстүрлі тағамдары
Ежелгі заманнан бері балық селкуптардың диетасының негізі болды. Олар оны кептіріп, қайнатып, пісіріп жеп, алға қарай пайдалану үшін балық майын дайындап, юкола деп аталатын кептірілген балық жасады. Кептірілген балықтан порса ұны жасалған. Қыста ең көп таралған тағам жидектер қосылып жасалған маринадталған балық болды. 19 ғасырдан бастап селкуптердің рационында сатып алынған азық-түліктер пайда болды: жарма, шай, бидай ұны және қант. Тайга аймағында тұратын селкуптар қарағай жаңғағын жинап пайдаланды. Шайдың орнына арша тұнбасы, кептірілген қарақат пен таңқурай жапырақтарынан жасалған сусын ішті.
Фольклоры
Селкуп фальклоры көптеген жанрлар (ерлік жырлары, тарихи аңыздар, жұмбақтар, мақал-мәтелдер) бойынша дамыған. Қазіргі селкуптар, әсіресе Томск облысында тұратындар көптеген шығармаларды орыс тілінде орындайды. Музыкалық аспабы - варган, жеті ішекті арфа. Солтүстіктегілер бубенді пайдаланады.
Қазақстандағы селькуптар
Қазақстандағы селькуп диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
- 7 (1970 ж.),
- 8 (1979 ж.),
- 13 (1989 ж.),
- 3 (1999 ж.)
- 2 (2009 ж.) адам.
Сілтеме
![image]()
Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Селькуптар
Дереккөздер
- Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017 ж. Тексерілді, 5 қараша 2024.
- Селькуптар. Тексерілді, 6 қараша 2024.
- Селкуптер: этникалық тарихтың белестері. Тексерілді, 6 қараша 2024.
- Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» — «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020. — Б. 174. — 480 б. — ISBN 978–601–7988-21-0.
- Селкуптар – Сібірдің ерекше халқы. Тексерілді, 6 қараша 2024.
- Селькуптар. Тексерілді, 6 қараша 2024.
- Селькуптар. Тексерілді, 6 қараша 2024.
- Батыс Сібір селкуптары - халық және олардың тарихы туралы деректер. Тексерілді, 6 қараша 2024.
- Селькуптар. Тексерілді, 6 қараша 2024.
- Әлем халықтары/Селькуптар. Тексерілді, 6 қараша 2024.
- В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 476. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
- Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 382. — ISBN 978-601-7472-88-7.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Selkuptar Sibirdegi sojlejtin halyk Resejdin zhәne turady Zhalpy sany 3 6 myn adam 2010 zh SelkuptarBүkil halyktyn sany4 400En kop taralgan ajmaktar Resej3649 2010 Ukraina62 2001 Tilderiselkup orys tilderiDinishamanizm pravoslavieEtnogeneziSelkuptardyn etnogenezi Batys Sibirdin baska samodij halyktarynyn Ontүstik Sibirden shykkany turaly koncepciya ayasynda kalyptasu tarihymen bajlanysty Selkuptar үshin avtohtondy bolyp tabylatyn Narym zhәne Tomsk Ob aumagy b z d I mynzhyldyktyn ayagynda b z d I mynzhyldyktyn ortasynda Қulaj mәdeni birlestiginin boligi zhәne samodijlerdin soltүstik tajgalyk shetki boligi boldy Sonymen birge konystanudyn ken aumagy zhәne selkuptardyn bir boliginin soltүstikke Taz zhәne Turuhan ozenderinin bassejnine konystanuy korshilermen olardyn kuramyna tүrki ket hanty evenki zhәne Soltүstik samodij mәdeni komponentterin kosuga karkyndy bajlanystarga әkeldi bul osy halyktyn kazirgi mәdenietinde korinis tapty 1950 zhyldary bolashagy zhok dep atalatyn auyldardyn zhabyluy selkuptar turatyn auyldardyn zhojylyp ketuine әkeldi Olardyn turgyndary iri eldi mekenderge konystandyryldy onda olar etnikalyk azshylykta boldy etnosaralyk nekelerdin osui etnostyn boten etnikalyk ortada tolyk derlik aralasuymen zhalgasty Selkup shamanyTiliSelkup tili oraldyk tilderdin samodij tobyna zhatady Celkup tilinin zhazuy 1930 zhyldary KSRO da tildik zhүjeni kalyptastyru barysynda latyn әlipbii negizinde kuryldy sodan kejin orys kirillica grafikasyna auystyryldy Selkup tili is zhүzinde koldanylmaj 1950 zhyldardyn ortasynan bastap selkup tilinin zhazuy kazhet bolmaj kaldy Selkup tili ote kүrdeli dialektikalyk boliniske ie Selkup tilinde tort negizgi dialekt bar soltүstik ortalyk shygys ontүstik olar oz kezeginde sojlenisterge bolinedi Әr tүrli dialektilerdin zhәne sojlenisterdin sojleushileri kobinese bir birin tүsinbejdi DiniHalyktyn dәstүrli dini panteizm 17 18 gasyrlarda barlyk selkuptardy hristianizaciyalau oryn aldy birak sogan karamastan halyk әsirese soltүstiktegiler dүnie turaly dәstүrli nanym senimderdi zhәne animistik ideyalardy saktap kaldy Selkupter galamdy aspan zher zhәne zher asty әleminen turady dep eseptedi Barlyk poeziya men muzykaga ikemdi boldy Zhyl sajyn koktemde kustardyn kelui festivalinde shamandar әn ajtatyn Eger adam auyryp kalsa selkupter bul zulym ruh onyn zhanynyn birin urlap aldy dep sendi ony izdeuge shaman bardy Shamandyk anadan әkeden nemese atadan muraga zhalgasty TarihySelkup tuy Zhazbasha derekkozderde bul etnikalyk top turaly algashky derekter XVI gasyrga zhatady Selkuptardyn ata babalary Ob bassejnindegi tajgaga konystangan samodij tajpalary boldy Algashky selkup konysy 16 gasyrdagy zhazba derekterde Ala Orda dep atalady Bul atau olardyn tүrli tүsti zhanuarlardyn terisinen tigilgen kiimderine bajlanysty boldy 17 gasyrdyn basynda Ala Ordasy orystar men olardyn odaktastary hantylardan zhenildi Nәtizhesinde selkuptar үjlerin tastap kazirgi aumagyna konys audardy Resej biligine dejingi kezende selkupter ketty dep atalatyn shagyn eldi mekenderde omir sүrdi Әrbir eldi meken ormen korganmen zhәne shtaketpen korshalgan sondyktan olarga zhakyndau onaj bolgan zhok ojtkeni olar da perimetri bojynsha arbalettermen korgalgan Kejinirek selkuptar mundaj saktyk sharalarynan arylyp Tom men Ob ozenderinin bojyndagy Argan ozenine dejingi tobeshikterge konystana bastady 16 gasyrda zhanadan kelgender Sibirge belsendi tүrde konystana bastady Oral onirinen orys konystary kobejip ontүstikten tүrki tajpalary keldi Pegaya Orda bastapkyda mundaj ozgeristerge belsendi karsy turdy oz aumaktaryn katty korgady 16 17 gasyrlar togysynda Pegaya Ordasynyn basshysy knyaz Vonya orys kazynasyna salyk toleuden bas tartty Ala Ordanyn ydyrauy selkuptardyn birliginin buzyluyna әkeldi Halyktyn bir boligi tugan zherlerin tastap soltүstikke ketti Onda Taz zhәne Turuhan ozenderinin bassejnderinde zhana kauymdastyk Soltүstik selkupter pajda boldy Selkuptardyn tүpkilikti tүrde etnikalyk kalyptasuy 19 gasyrda ayaktaldy KәsibiBuryn anshylykty kәsip etse soltүstik olkesi halyktary bugy sharuashylygymen ajnalysady Bul kүnderi olar dәstүrli kәsipterimen katar egin egip mal bagady Olar negizinen balyk aulaumen zhәne anshylykpen ajnalysyp arbaletterdi zhebeleri bar sadaktardy әrtүrli kakpandardy koldandy Zhabajy bugylar men bulandar үshin korshaulary bar shunkyrlar pajdalanyldy Selkuptar kobinese zhanuarlar men kustardy torda osirip kejbireuleri kiim tigu үshin pajdalanyldy Itterdi an aulau үshin osirdi Olar kaskyr tiin tүlki arktikalyk tүlki karakujryk burunduk koyan ayu bulgyn t b aulady 20 gasyrga dejin halyk arasynda ustalyk oner damydy Temir ustalary metall balkytyp shynzhyrly kural sajmandar karu zharak pen ruhtardyn bejnelerin zhasady 20 gasyrga dejin sүjek zhәne tastan zhasalgan kuraldar koldanylgan 17 gasyrga dejingi keramika ondirisi zhogary damydy Balshyktan ydys ayak temeki tүtikteri balalar ojynshyktary men dini mүsinder zhasaldy Turmys saltyEldi mekenderi men dәstүrli baspanalary Ontүstik zhәne soltүstik selkupter arasynda turgyn үj tүri әr tүrli boldy Anshylar uakytsha baspanalardyn birneshe tүrin salgan Lashyk anshynyn tүnep turuy nemese dini gimarat retinde pajdalanyldy Olzhany saktau үshin kadalarga kojma sarajlary salyndy Anshy әuletinin baspanasy chumga uksajdy Zhazda kajyn kabygymen kysta terimen zhabylgan Қazirgi chum brezentpen zhabylgan Bүgingi tanda selkuptardyn kopshiligi sonyn ishinde Krasnoyarsk olkesindegiler zamanaui standartty үjlerde turady Tajga selkuptaryDәstүrli kiimderi Soltүstik selkuptardyn erler men әjelderdin kysky kiimderi parka bugy terisinen tigilgen ton syrtynda zhүni bar Erler parka astyna matadan tigilgen zhejde rovdugadan tigilgen shalbar al әjelder үjge arnalgan kojlek kidi 20 gasyrdyn basyna dejin balyk terisinen zhәne matadan tigilgen zhazgy kiim kidi Bajpak etikteri erler men әjelderge arnalgan kysky ayak kiim retinde kyzmet etti Zhazda bylgary ayak kiim chirki etik luntaj kigen Bas kiimi zhas buzaulardyn terisinen tүlki nemese tiin ayaktarynan zhasalgan kapor tүrinde tigilgen Dәstүrli tagamdary Ezhelgi zamannan beri balyk selkuptardyn dietasynyn negizi boldy Olar ony keptirip kajnatyp pisirip zhep alga karaj pajdalanu үshin balyk majyn dajyndap yukola dep atalatyn keptirilgen balyk zhasady Keptirilgen balyktan porsa uny zhasalgan Қysta en kop taralgan tagam zhidekter kosylyp zhasalgan marinadtalgan balyk boldy 19 gasyrdan bastap selkupterdin racionynda satyp alyngan azyk tүlikter pajda boldy zharma shaj bidaj uny zhәne kant Tajga ajmagynda turatyn selkuptar karagaj zhangagyn zhinap pajdalandy Shajdyn ornyna arsha tunbasy keptirilgen karakat pen tankuraj zhapyraktarynan zhasalgan susyn ishti Folklory Selkup falklory koptegen zhanrlar erlik zhyrlary tarihi anyzdar zhumbaktar makal mәtelder bojynsha damygan Қazirgi selkuptar әsirese Tomsk oblysynda turatyndar koptegen shygarmalardy orys tilinde oryndajdy Muzykalyk aspaby vargan zheti ishekti arfa Soltүstiktegiler bubendi pajdalanady Қazakstandagy selkuptarҚazakstandagy selkup diasporasy sanynyn zhalpy dinamikasy mynadaj 7 1970 zh 8 1979 zh 13 1989 zh 3 1999 zh 2 2009 zh adam SiltemeOrtakkorda bugan katysty mediafajldar bar SelkuptarDerekkozderҮlken Resej enciklopediyasy 2004 2017 zh Tekserildi 5 karasha 2024 Selkuptar Tekserildi 6 karasha 2024 Selkupter etnikalyk tarihtyn belesteri Tekserildi 6 karasha 2024 E D Sүlejmenova D H Akanova N Zh Shajmerdenova Қazakstan tilderi әleumettik lingvistika anyktamalygy Izdatelstvo Zolotaya Kniga ZhShS 2020 B 174 480 b ISBN 978 601 7988 21 0 Selkuptar Sibirdin erekshe halky Tekserildi 6 karasha 2024 Selkuptar Tekserildi 6 karasha 2024 Selkuptar Tekserildi 6 karasha 2024 Batys Sibir selkuptary halyk zhәne olardyn tarihy turaly derekter Tekserildi 6 karasha 2024 Selkuptar Tekserildi 6 karasha 2024 Әlem halyktary Selkuptar Tekserildi 6 karasha 2024 V A Tishkov Dүnie zhүzindegi halyktar men dinder Enciklopediya Moskva Үlken Resej enciklopediyasy 1999 B 476 930 b 100 000 taralym ISBN 5 85270 155 6 Bas red Zh N Tojbaeva Қurast Ғ Zhandybaev G Egeubaeva Қazakstan halky Enciklopediya Almaty Қazak enciklopediyasy 2016 B 382 ISBN 978 601 7472 88 7