Сөйленіс

Сөйленіс – тілдің жергілікті ерекшелігі.

Тіл білімінде жергілікті ерекшеліктерді қамту аумағы мен тілдік материалдың көлеміне қарай диалект, сөйленіс терминдері қолданылады, оларды диалектология ғылымы зерттейді. Диалектіге қарағанда сөйленістің қамтитын аясы шағын (бірнеше аудан не облыс), көбіне бірнеше сөйленіс бір диалектінің құрамына енеді. Қазақ тіліндегі сөйленістер 1950 жылдардың 2-жартысынан зерттеле бастады. Қазақ диалектілерінің өз ішінде сөйленістерге бөлінетіні туралы алғаш А.Аманжолов, Н.Сауранбаев, Ж.Досқараев еңбектерінде айтылған. Қазақ диалектологтарының кейбірі “айтылым” (С.Омарбеков), екінші бірі (Ә.Нұрмағамбетов) “сөйленіс” деп атауды ұсынған. Әр географиялық аймақтың табиғи ерекшелігіне, әр өлке халқының өзіндік әдет-ғұрпына, жергілікті кәсіп түріне байланысты туындаған алуан түрлі сөйленістер бар.

Мысалы, оңт-тегі мақта шаруашына қатысты шитті мақта, жүйек, ақай, қоза, қозапая; Сыр өлкесіндегі қауынның түрлері мен одан жасалатын тағамдарға қатысты әңгелек, торлама, күләбі, патсайы қауын, ұн қауын, қант қауын, басыбалды, шыртылдақ, қауын ішек, қауынқұрт, қақ; Арал теніз жағалауындағы халық тілінде қолданылатын сүген, қаяз, тыран сияқты балық аттары; Маңғыстау өлкесінде жер бедерінің ылди-өрі, ой-қырына қатысты айтылатын ағас, жалас, қапы, қобыс, үдек, жығары, далда, үрпек, тұран, күп, үспе, арпа, т.б. сөздер бар. Мұндай нақтылы бір өлке халқы ғана шұғылданатын кәсіп төңірегінде қолданылатын сөздер сөйленіс ретінде қарастырылады. Мұндай сөздердің көбі айтыла келе әдеби тіл лексикасынан орын алады. Қазақ тіліндегі сөйленістерді жергілікті халықтық (өзге тілдің әсерінен тыс), ауыспалы (екі диалектілік аумақ аралығында қалыптасқан ішкі ауыспалы сөйленіс және шекаралық аудандарда өзге тілдің әсері байқалатын сыртқы ауыспалы сөйленіс), аралас (қостілділік сипаты басым диаспораның тілі) секілді түрлерге жіктеуге болады.

Дереккөздер

1. Қазақ энциклопедиясы