Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Хакастар (өзд.атауы-тадар, хоорай; ескір. минусин және абакан татарлары немесе түріктер) — Ресей Федерациясы құрамындағы Хакасия Республикасының жергілікті тұрғындары. Хакасия, Тыва және Красноярск өлкелерінде де тұрады. Жалпы саны 81 мың адам (2003).
| Хакастар | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 75 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ресей | 75 000 (2010) |
 Қытай | 1 200 |
| Тілдері | |
| Діні | |
| Этникалық топтары | |
Тілі
Антропол. жағынан оңт. сібір (тұран) нәсіліне жатады. Түркі тобындағы хакас тілінде сөйлейді, үш диалектісі сақталған. Жазуы кириллицаға негізделген. Хакас тілі – Хакасия Республикасының мемлекеттік тілі (Конституция 1995; Тілдер туралы заң 1992). Хакас тілінің жазуы сагай және качин диалектілерінің негізінде құрылған, 1924–1929 жылдары орыс (кириллица) графикасы қолданған, 1929–1939 жылдары латын әліпбиіне, 1939 жылдан бастап қайтадан орыс (кириллица) графикалық негізіне аударылған. Хакас тілі төрт диалектіге бөлінеді: качин, сагай, кызыл және шор.
Діні
дінінің православие тармағын тұтынады. Дəстүрлі діні – шамандық. XIX ғасырда көптеген хақас шоқындырылып, православиеге енгізілді.
Тарихы
Хакастар этногенезінде түрік (енисейлік қырғыздар, телеуттер, т.б.), кет (ариндер, кталар, т.б.), самодий (маторлар, комасиндер, т.б.) құрауыштары өзіндік рөл атқарған. Хакастар-дың 17 ғ-ға дейінгі тарихы аз зерттелген. Олар ерте заманда аңшылықпен және мал шаруашылығымен айналысқан. Орта ғасырларда Енисей қырғыздарының құрамында болды.
1209 ж. Шыңғыс ханға, кейіннен ойраттарға бағынды. Бір бөлігі Тянь-Шань өңіріне қоныс аударып, қырғыз халқының қалыптасуына ұйтқы болды. 17 — 18 ғ-ларда Хакастар Минусин қазаншұңқырын бірнеше шағын ұлыс болып мекендеген. 18 ғ-да оларды Ресей өз құрамына қосып алды. Нәтижесінде Хакастар дәстүрлі дінін (бақсылық, аруаққа табыну, т.б.), ұлттық тілін, ру-тайпалық бөлінісін жоғалта бастады. Қазан төңкерісіне дейін Хакастарды минусиндік және абакандық “татарлар” немесе “түріктер” деп те атаған.
Кәсібі
Хакастар жартылай көшпелі мал шаруашылығы, аңшылық және егіншілік кәсібімен айналысқан, сонымен қатар құс өсірген. Әйелдер қой терісінен киім, аяқ киім тіккен. Киіз басумен де айналысқан. Сиыр, жылқы терісінен ыдыс-аяқ, сандық, сауыт-сайман жасалған. Одан кілемдер, киіз үйдің төсек-орындары жасалды.
Хакастар балық аулаумен айналыса бастады. Өйткені, олар өмір сүрген өңір өзен-көл балығына бай болған. Бұл хакастардың көмекші кәсібінің бір түрі болды. Күзгі-көктемгі маусымда балықтарды үлкен торларды пайдаланып, топ-топ болып аулайтын. Хакас әйелдері тоқымашылықпен айналысқан.
Хакастар 10-15 тұрғын үйден тұратын ауылдар құрады. Оларды аалдар деп атаған. Көбінесе олар туысқан отбасылар болды. Киіз үй хакастардың дәстүрлі баспанасы болып саналады. Ғимараттар кең, конус тәрізді үлкен шатырмен жасалды.
Мәдениеті
Киімдерін аң, мал терілерінен тіккен. Әйелдері ұзын тон, шапан, жағалы ұзын көйлек, т.б. киімдер киген. Әр түрлі әшекейлер, (алқа, т.б.) таққан. Қолөнерінде ұсталық кәсіп, зергерлік дамыған. Көп жағдайда тұрмысқа қажетті бұйымдар жасап, малға, т.б. бағалы заттарға айырбастап отырған. Өз фольклоры сақталған. Қазіргі таңда ассимиляцияға ұшырағанына қарамастан, бұрынғы жосын-жоралғыларын, салт-дәстүрлерін қайта жаңғыртуға ұмтылуда.
Ерлерге арналған күнделікті киім көйлек пен шалбардан тұрды. Көйлектің үлкен жағасы, тар манжеттермен аяқталатын бос жеңдері болды. Үстіне матадан немесе жібектен жасалған халат (мерекелік) киеді, ол кең түсті белбеумен буылған. Бастарына цилиндр пішінді бас киім киді. Әйелдердің ұлттық киімдері әдемілігімен, сымбаттылығымен ерекшеленеді. Әйелдер гардеробының негізгі бөлшектері - етегі ұзын көйлек. Көйлектер дәстүрлі түрде ашық түсті маталардан тігіледі. Үстіне жеңсіз күртеше киеді, ол кестелермен, өрнектермен безендірілген. Сыртқы киімдері - кафтан немесе тон. Мереке күндері әйелдер ұлттық әшекей - пого киеді. Бұл моншақтармен, маржандармен, інжу-маржан декорымен кестеленген көкірекше.
Хакас тағамдары алуан түрлі және нәрлі. Оның негізін үй жануарларының еті, сүт өнімдері, балық, орман өнімдері құрайды. Етті кептіріп шұжық жасады. Хакастардың қой етінен, жылқы етінен, жабайы аңнан жасалған дәмді тағамдары көп. Мал сойылған соң – ысты тағамын дайындайды (қабырғаларды, омыртқаны, жауырындарды, майды, бауырды, жүректі алып, олардан жиынтық жасау). Сиыр, қой сүтінің негізінде қаймақ, сүзбе, май, ірімшіктердің алуан түрлері жасалады. Гарнир ретінде картоп, тамыр дақылдары мен арпа қолданылады. Жидектер, жаңғақтар, бал десерттер жасау үшін қолданылады. Сусын ретінде айран, қымыз, шөп шайлары қолданылады.
Қазақстандағы хакастар
Қазақстанның хакас диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
- 401 (1970 ж.),
- 475 (1979 ж.),
- 575 (1989 ж.),
- 355 (1999 ж.)
- 233 (2013 ж. адам.
1989 жылы КСРО халық санағының материалдарын өңдеу нәтижесінде алынған қосымша статистикалық мәліметтер бойынша хакастардың 76,7%-ы өз ұлтының тілін ана тілі деп санайды, алайда олардың тек 2,9%-ы ғана хакас тілін еркін меңгерген; 23,1%-ы орыс тілін ана тілі деп санайды, бірақ олардың 67,3%-ы орыс тілін еркін меңгерген. Тек өз этносының тілінде сөйлейтін біртілділер Ресей Федерациясының хакастарының 8,9%-ын құрайды. 1999 жылғы санақ бойынша Қазақстан хакастарының қостілділік дәрежесі мынадай түрде анықталды: біртілділер – 169 адам (47,6%), қостілділер – 186 адам (52,4%).
Дереккөздер
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том
- Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.-Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 427-бет ISBN 978-601-7472-88-7
- Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 196-бет.
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Hakastar ozd atauy tadar hooraj eskir minusin zhәne abakan tatarlary nemese tүrikter Resej Federaciyasy kuramyndagy Hakasiya Respublikasynyn zhergilikti turgyndary Hakasiya Tyva zhәne Krasnoyarsk olkelerinde de turady Zhalpy sany 81 myn adam 2003 HakastarBүkil halyktyn sany75 000En kop taralgan ajmaktar Resej75 000 2010 Қytaj1 200Tilderihakas tiliDinishamanizm pravoslavieEtnikalyk toptarykyrgyzdar shorlar altajlarTiliAntropol zhagynan ont sibir turan nәsiline zhatady Tүrki tobyndagy hakas tilinde sojlejdi үsh dialektisi saktalgan Zhazuy kirillicaga negizdelgen Hakas tili Hakasiya Respublikasynyn memlekettik tili Konstituciya 1995 Tilder turaly zan 1992 Hakas tilinin zhazuy sagaj zhәne kachin dialektilerinin negizinde kurylgan 1924 1929 zhyldary orys kirillica grafikasy koldangan 1929 1939 zhyldary latyn әlipbiine 1939 zhyldan bastap kajtadan orys kirillica grafikalyk negizine audarylgan Hakas tili tort dialektige bolinedi kachin sagaj kyzyl zhәne shor Dinidininin pravoslavie tarmagyn tutynady Destүrli dini shamandyk XIX gasyrda koptegen hakas shokyndyrylyp pravoslaviege engizildi TarihyHakastar HH gasyr Hakastar etnogenezinde tүrik enisejlik kyrgyzdar teleutter t b ket arinder ktalar t b samodij matorlar komasinder t b kurauyshtary ozindik rol atkargan Hakastar dyn 17 g ga dejingi tarihy az zerttelgen Olar erte zamanda anshylykpen zhәne mal sharuashylygymen ajnalyskan Orta gasyrlarda Enisej kyrgyzdarynyn kuramynda boldy 1209 zh Shyngys hanga kejinnen ojrattarga bagyndy Bir boligi Tyan Shan onirine konys audaryp kyrgyz halkynyn kalyptasuyna ujtky boldy 17 18 g larda Hakastar Minusin kazanshunkyryn birneshe shagyn ulys bolyp mekendegen 18 g da olardy Resej oz kuramyna kosyp aldy Nәtizhesinde Hakastar dәstүrli dinin baksylyk aruakka tabynu t b ulttyk tilin ru tajpalyk bolinisin zhogalta bastady Қazan tonkerisine dejin Hakastardy minusindik zhәne abakandyk tatarlar nemese tүrikter dep te atagan KәsibiHakastar zhartylaj koshpeli mal sharuashylygy anshylyk zhәne eginshilik kәsibimen ajnalyskan sonymen katar kus osirgen Әjelder koj terisinen kiim ayak kiim tikken Kiiz basumen de ajnalyskan Siyr zhylky terisinen ydys ayak sandyk sauyt sajman zhasalgan Odan kilemder kiiz үjdin tosek oryndary zhasaldy Hakastar balyk aulaumen ajnalysa bastady Өjtkeni olar omir sүrgen onir ozen kol balygyna baj bolgan Bul hakastardyn komekshi kәsibinin bir tүri boldy Kүzgi koktemgi mausymda balyktardy үlken torlardy pajdalanyp top top bolyp aulajtyn Hakas әjelderi tokymashylykpen ajnalyskan Hakastar 10 15 turgyn үjden turatyn auyldar kurady Olardy aaldar dep atagan Kobinese olar tuyskan otbasylar boldy Kiiz үj hakastardyn dәstүrli baspanasy bolyp sanalady Ғimarattar ken konus tәrizdi үlken shatyrmen zhasaldy MәdenietiKiimderin an mal terilerinen tikken Әjelderi uzyn ton shapan zhagaly uzyn kojlek t b kiimder kigen Әr tүrli әshekejler alka t b takkan Қolonerinde ustalyk kәsip zergerlik damygan Kop zhagdajda turmyska kazhetti bujymdar zhasap malga t b bagaly zattarga ajyrbastap otyrgan Өz folklory saktalgan Қazirgi tanda assimilyaciyaga ushyraganyna karamastan buryngy zhosyn zhoralgylaryn salt dәstүrlerin kajta zhangyrtuga umtyluda Erlerge arnalgan kүndelikti kiim kojlek pen shalbardan turdy Kojlektin үlken zhagasy tar manzhettermen ayaktalatyn bos zhenderi boldy Үstine matadan nemese zhibekten zhasalgan halat merekelik kiedi ol ken tүsti belbeumen buylgan Bastaryna cilindr pishindi bas kiim kidi Әjelderdin ulttyk kiimderi әdemiligimen symbattylygymen erekshelenedi Әjelder garderobynyn negizgi bolshekteri etegi uzyn kojlek Kojlekter dәstүrli tүrde ashyk tүsti matalardan tigiledi Үstine zhensiz kүrteshe kiedi ol kestelermen ornektermen bezendirilgen Syrtky kiimderi kaftan nemese ton Mereke kүnderi әjelder ulttyk әshekej pogo kiedi Bul monshaktarmen marzhandarmen inzhu marzhan dekorymen kestelengen kokirekshe Hakas tagamdary aluan tүrli zhәne nәrli Onyn negizin үj zhanuarlarynyn eti sүt onimderi balyk orman onimderi kurajdy Etti keptirip shuzhyk zhasady Hakastardyn koj etinen zhylky etinen zhabajy annan zhasalgan dәmdi tagamdary kop Mal sojylgan son ysty tagamyn dajyndajdy kabyrgalardy omyrtkany zhauyryndardy majdy bauyrdy zhүrekti alyp olardan zhiyntyk zhasau Siyr koj sүtinin negizinde kajmak sүzbe maj irimshikterdin aluan tүrleri zhasalady Garnir retinde kartop tamyr dakyldary men arpa koldanylady Zhidekter zhangaktar bal desertter zhasau үshin koldanylady Susyn retinde ajran kymyz shop shajlary koldanylady Қazakstandagy hakastarҚazakstannyn hakas diasporasy sanynyn zhalpy dinamikasy mynadaj 401 1970 zh 475 1979 zh 575 1989 zh 355 1999 zh 233 2013 zh adam 1989 zhyly KSRO halyk sanagynyn materialdaryn ondeu nәtizhesinde alyngan kosymsha statistikalyk mәlimetter bojynsha hakastardyn 76 7 y oz ultynyn tilin ana tili dep sanajdy alajda olardyn tek 2 9 y gana hakas tilin erkin mengergen 23 1 y orys tilin ana tili dep sanajdy birak olardyn 67 3 y orys tilin erkin mengergen Tek oz etnosynyn tilinde sojlejtin birtildiler Resej Federaciyasynyn hakastarynyn 8 9 yn kurajdy 1999 zhylgy sanak bojynsha Қazakstan hakastarynyn kostildilik dәrezhesi mynadaj tүrde anyktaldy birtildiler 169 adam 47 6 kostildiler 186 adam 52 4 Derekkozder Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 IX tom Қazakstan halky Enciklopediya Bas red Zh N Tojbaeva Қurast Ғ Zhandybaev G Egeubaeva Almaty Қazak enciklopediyasy 2016 427 bet ISBN 978 601 7472 88 7 E D Sүlejmenova D H Akanova N Zh Shajmerdenova Қazakstan tilderi әleumettik lingvistika anyktamalygy Kitap Almaty Izdatelstvo Zolotaya Kniga ZhShS 2020 zh 196 bet Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet