Шорлар

Шорлар (шор. шор-кижи, тадар-кижи, татар, шорд-кутум) – Батыс Сібірдің оңтүстік-шығысын мекендейтін түркі тілдес халық. Негізінен, Кондома мен Мрассу өзендері алабында қоныстанған. Шорлар өздерін , , , аба, шор деген ру аттарымен немесе мекен-жайымен байланыстырып: таяш-чоны (таяш болысы), лерас-кижи (лерас адамы), кондом чоны (кондом халқы), чыш киж (сырт адамы) деп атаған. 17 – 18 ғасырлардағы Ресей деректерінде Шорлар кузнецкілік, кондомалық және мрассулық татарлар деп көрсетілген. Тек кеңес өкіметі тұсында ғана “шор” термині жалпыхалықтық атауға ие болды. Кейінгі жылдары ассимиляцияның әсерінен Шорлардың саны өспей отыр. Жалпы саны 16,8 мың адам, оның 14 мыңы шор тілін ана тілім деп таниды (2001).

Шорлар
Бүкіл халықтың саны
13000 (2010)
Ең көп таралған аймақтар
Ресей Федерациясы
Кемеров облысы	10672 (2010)
Хакасия	1150 (2010)
Краснояр өлкесі	201 (2010)
Алтай өлкесі	165 (2010)
Алтай Республикасы	87 (2010)
Тілдері
негізінен орыс тілі, шор тілі сирек қолданылады
Діні
тәңіршілдік, православие

Атауы

"Тадар-кижи" (татар адамы) 1926 жылға дейін шор тайпаларының ортақ атауы болды. Ресми құжаттардағы "шор" атауы В. Радловтың мрасстық және кондомдық татарлардың этномәдени ортақтығы туралы айтылған мәлімдемесінен кейін бекітілді. Бүгінде "тадар-кижимен" қатар "шор киши" атауын да кездестіруге болады.

Тілі

Шорлардың басым бөлігі орыс тілінде сөйлейді. Халықтың 60 % туған ана тілі ретінде орыс тілін белгілеген. Лингвисттер шор тілінде екі негізгі диалект бар деп көрсетеді: мрасс (шығыс түркі тілдерінің хакас тобы) пен батыс түркі тілдерінің солтүстікалтайлық тобы. Кемерово мемлекеттік университетінде шор тілін зерттейтін ғылыми мектеп бар. Шор тілі – жазуы жоқ тіл, соңғы жылдары жазба жасауға талпыныс жасалуда. Шор тіліндегі алғашқы әліппе 1999 жылы жарық көрді.

Діні және фольклор

Христиан дінінің православие тармағын ұстанады. Мерекелері

• Чыл пазы - Жаңа жыл, күн мен түннің теңесетін уақыты (20-21 наурызға сәйкес келеді).
• Мылтық-Пайрам - осы күні шорлар болашақты анықтау үшін тұшпара ішіне күнделікті қолданатын заттардың кішірейтілген нұсқасын салады.
• Шор-Пайрам - мал шаруашылығы мен ауыл шаруашылығына арналған мереке. Түркітілдес халықтар сияқты тойлайды (шағын енгізулері бар).

Тарихы

Этникалық құрамы түркі, кетостяк тайпаларының араласуынан қалыптасқан. Шор этносы VI-IX ғғ. жергілікті кеттілді халықтар мен шеттен келіп орныққан түркітілдес тайпалардың араласуынан қалыптасқан. Кейбір зерттеушіліердің пікірі бойынша, шор этносы Кузнецк уездінің пайда болуынан кейін XVII ғ. қалыптасқан. Шорлар туралы алғашқы жазба деректер орыстардың Том өзенінің жоғарғы ағысында орныққаннан соң кездеседі. XX ғ. басына дейін шорлар, негізінен, рулық-тайпалық қоғамда өмір сүрген.

Кәсібі

Ерте кезден аңшылықты кәсіп етіп, мал қосалқы рөл атқарған. 1917 ж. Қазан төңкерісіне дейін шорлардың басым бөлігі балық аулаумен, аң терісімен айналысқан. Аздаған бөлігінің кәсібі ретінде жер өңдеу, сауда-саттық, жүк тасушылық болды. Шорлардағы қолөнер кәсібі (тоқыма, қыш-құмыра жасау, тор өру) үй сипатына ие болып, негізінен, әйелдердің қолында шоғырланды. Ағаш пен тері өңдеу кей жер жерлерде жаппай орын алды. Солтүстік шорлар ертеден темір рудасын өндіру және оны өңдеумен айналысты. Орыстардың солтүстік шоларды "кузнецкие татары" деп атауының себебі - осы. Ресей құрамына кіргеннен кейін патша жарлығымен шорларға темір өнеркәсібімен айналысуға қатаң тыйым салынды.

Мәдениеті

Шорлардың тұрмыс-тіршілігі, фольклоры, тілі, ұлттық өнері, мәдениеті солтүстік алтайлықтар мен хакастардың кейбір этникалық топтарына жақын. Ханты-мансилермен де Шорлардың тұрмыс-тіршілігінде ұқсастықтар бар. Мысалы, музыкалық аспаптары ортақ. Солар секілді ағаштан баспана тұрғызады. Қайыңды қасиет тұтып, құдайға табынған кезде қайың маскасын киіп жүреді. Халық ауыз әдебиеті жанрына қай, нық (ерлік поэма мен дастандар), пурунғу чоөк (еңбек ертегілері мен аңыз-әңгімелер) жатады.

Ежелгі заманнан бері негізгі тағамы жануарлар мен құстардың, балықтың еті болған. Ет пен балықты отқа қайнатып, қуырды. Сосын оны қол диірменге салып, ұн, ботқа, торт пісірді. Егіншілік дамығаннан кейін арпа, бидай ұны, жарма дақылдары қолданыла бастады. Сүт қосылған талқан ұны, шай, бал, қаймақ, сары май, одан пісірілген саламат ботқасын жеді. Далада тұратын шорттар сүт өнімдерін: сүзбе, қышқыл сүт, пыштак, сары май және сүзбе тұтынған, кейін көкөністерді пайдалана бастады. Ет сорпасы ұзақ уақыт бойы баяу отта дайындалып, оған талған мен жабайы пияз, содан кейін үгітілген сәбіз араластырылған пияз қосылды. Осы уақытқа дейін адамдар ет тартқышты немесе заманауи араластырғыштарды пайдаланбайды, ет негізінен тек пышақпен туралады. Сусындардан әртүрлі шөп шайлары, айран және сарысу, бөз пайдаланады.

Этникалық топтары

Y-хромосомасының сеоктар бойынша таралуы

Сеок	R1a1a1h-Z93	R1a1a1h1-Z94	N1c1 хL708	N1b-Р63	R1b1b1-М73	Q1a3-L330
Кара-шор	5	-	-	-	-	-
Ак-шор	-	-	-	1	-	-
Карга	23	-	-	-	2	-
Кобый	-	-	10	-	-	1
Кызай	-	-	-	-	-	-
Кый	-	-	1	-	-	-
Сары-шор	1	-	-	-	1	-
Таеш	4	-	-	-	-	-
Тарткын	5	-	-	-	-	-
Чедибер	2	-	1	-	-	-
Челей	14	-	1	9	1	-
Шор-кызай	7	-	1	-	-	-

Шорлардың Ресей Федерациясындағы саны:

1925	1939	1959	1970	1979	1989	2002	2010
12601	16044	14398	15950	15182	15745	13975	12888

Қазақстандағы шорлар

Қазақстанның шор диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:

• 215 (1970 ж.),
• 381 (1979 ж.),
• 382 (1989 ж.),
• 212 (1999 ж.),
• 96 (2009 ж.) адам.

Дереккөздер

1. Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 205-бет.
2. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том
3. Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.-Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 447-бет ISBN 978-601-7472-88-7