Өсімдіктер (лат. Plantae) — тірі организмдер дүниесіндегі негізгі екі топтың бірі (біріншісі - жануарлар). Құрлықтың барлық жерінде өседі, суда кездесетін түрлері де бар.
Өсімдіктер | ||||||||
Ғылыми топтастырылуы | ||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Домен | ||||||||
Патшалық | ||||||||
Халықаралық ғылыми атауы | ||||||||
Plantae Haeckel, 1866 | ||||||||
Қазіргі бөлімдер | ||||||||
| ||||||||
| ||||||||
|
Өсімдіктер
Өсімдіктердің 375 000-ға жуық түрі бар. Өсімдіктер тұқымтобының ең үлкені - гүлдейтін немесе жабық тұқымды өсімдіктер. Олардың 250 000-нан астам түрі бар. Өсімдіктер күн сәулесінің көмегімен (фотосинтез) өз қорегін табады. Саңырауқұлақтар бұрын өсімдіктер қатарына жатқызылатын, алайда өз қорегін өндірмейтін болғандықтан, қазір олар жеке класқа жіктелген. Олардың 100 000-ға жуық түрі бар.
Топтары
XX ғасырдың ортасына дейін өсімдіктерді төмен сатыдағы (бактериялар, балдырлар, кілегейлілер, саңырауқұлақтар, қыналар) және жоғары сатыдағы өсімдіктер (ринийлер, мүктәрізділер, псилофиттер, плаунтәрізділер, қырықбуындар, қырыққұлақтәрізділер, ашықтұқымдылар және гүлді өсімдіктер не жабықтұқымдылар) деп бөлді. 20 ғасырдың аяғында бактериялар мен саңырауқұлақтар өз алдына жеке патшалық болып бөлінді. Соңғы жүйеленім бойынша өсімдіктер 3 патшалық тармағына жіктеледі:
- қызыл балдырлар
- нағыз балдырлар
- ұрықты не жоғары сатыдағы өсімдіктер.
Өсімдіктерді топтарға біріктіргенде олардың біріне-бірінің ұқсастықтары немесе айырмашылықтарын көрсететін белгілер пайдаланылады. Солар арқылы өсімдіктердің біріне-бірінің туыстық жақындықтарының деңгейі анықталады.
Құрылымы, тіршілік етуі жағынан бірдей және өз ата-енелеріне ұқсас, жеміс беретін, ұрпақ түзе алатын дарақтар бір түрге жатқызылады.
Құрылысы жағынан ұқсас түрлер туысқа біріктіріледі. Жақын туыстар бір тұқымдасқа олардың әрқайсысын қандай да бір класқа жатқызады.
Өсімдіктер жамылғысы
Құрлық бетінде өсімдіктер жамылғысы бірдей емес. Олар жерге түсетін ылғалдың мөлшеріне және осы ылғалдың маусымға байланысты қаншалықты жауатыңдығына қарай мәңгі жасыл (жаңбырлы) ормандар, ылғалдығы құбылмалы болып келетін, жапырақтары түсіп отыратын ормандар, ксерофильді сирек ағашты ормандар мен бүталарды, саванналарды, ал суы тасып отыратын теңіздің жағалауларында — мангр ағаштарынан тұратын ормаңдар түзеді. Экватордан солтүстікке қарай жасыл өсімдіктердің жолағынан кейін, аса үлкен ормансыз кеңістіктер — шөл, шөлейт, приерии орналасады. Біршама биік ендікте қайтадан мәңгі жасыл ормаңдардың жолағы кездеседі. Бірақ олар тропиктердегі секілді жапырақты ормандар емес қылқан жапырақты (тайга) ормаңдар болып келеді. Тайгадан солтүстікке қарай, полюстың айналасында (цикумполярно), тундра мен солтүстік мұзды мұхиттың салқын суы созылып жатады. Экватордан оңтүстікке қарай құрлық біршама аз болады. Полюстерге жақын жерлерде және биік таулардың басында мәңгі мұздар мен қарлар жатады. Мұндай түрлі-түсті өсімдіктер жылдың әртүрлі кезеңдеріне қарай, әсіресе қыста, құрлықтың (континенттің) үлкен кеңістігін, шамамен 40° с.е. және одан жоғары қарай қар басқан кезде, көп өзгеріске ұшырайды.
Қоршаған ортамен байланысы
Өсімдіктердің өмірі қоршаған ортамен, әсіресе топырақпен және климатпен тығыз байланыста болады. Жасыл өсімдіктер ауадан көмірқышқыл газын, күннен — энергияны, ал топырақтан — су мен минералдық тұздарды алады. Көмір қьшқыл газының ауадағы мөлшері 0,03%-тен аспайды, ал өсімдікке қажетті тұздар мен судың мөлшері топырақтың құрамында өте аз және шашыраңқы түрде болады. Осылардың барлығы өсімдіктің тұтыну мүмкіңдігінің үлкен (жоғары) болғанғындығын қажет етеді. Эволюцияның барысында өсімдік өзінің вегетативтік денесін сыртқы ортамен қарым-қатынаста болатындай аса үлкен көлемге дейін (жапырақтарын ауамен, тамырларын топырақпен), жоғары деңгейде жетілген жануарлардан бірнеше есе артық ұлғайтқан. Өсімдіктің тіршілік ортасының өзгеруіне тез және ерекше нәзіктікпен жауап беруінің өзі осыған байланысты болады. Сонымен бірге өсімдіктердің өзі тіршілік жағдайының барысыңда, өздерін қоршаған ортаны өзгертеді. Орманның жыл өткен сайын биікке көтеріліп, аса қалың жасыл шымылдық (полог) түзетіні белгілі. Бұл бұталар мен шөптесін өсімдіктер жабыны үшін, орман ішінің жағдайын өзгертеді.
Қоршаған ортаға бейімделушілігі
Тау етегіндегі тегістіктен, тау басына көтеріле отырып, өсімдіктер қауымдастықтарының ғана емес (шөлейт, орман, және альпі белдеулері, тундра), сонымен бірге жақын түрлердің, кейде тіптен бір түрдің өзінің тіршілік формасының структурасының басқаша өзгеретіндігін (трансформациясын) айқын аңғаруға болады. Таудың жоғарғы белдеулерінің ерекше климаты мен топырақ жағдайларының әсері (салқындықтың, физиологиялық құрғақшылықтың, жарықтың сапалығы және т.б.) ағаштар мен бұталардың жатаған аласа формаларының қалыптасуына, биік шөптесін өсімдіктердің жартылай жертаған және жертағандар түзуіне әкеліп соқтырады. Өсімдіктердің структурасы мен физиологиялық қасиеттерінің өзгеруін Памирдің теңіз деңгейінен 3600 м. биіктігінде отырғызылған өсімдіктерде жан-жақты зерттелген. Өсімдіктердің құрылысының, оның ішінде анатомиялық құрылысының өзгеруімен бірге, олардың құрамындағы қант пен дәрумендердің де консентрациясының жоғарылағандығы байқалған. Соған байланысты таудың жоғарғы белдеулерінің жем-шөптік өсімдіктерінің құнарлығы аса жоғары болады. Өсімдіктердің қоршаған ортаға бейімделушілігін тек таудың жағдайынан ғана емес, сонымен бірге, әр уақытта, түрлер жаңа ортаға (қарама-қарсы жағдайға) тап келгенде байқауға болады. Бұл өсімдіктің табиғи өсетін ортасының өзгеруіне байланысты және оны мәдени жағдайға ендіргенде (при интродукции) байқалатын құбылыс. Кейбір сор топырақта өсетін өсімдіктер (теңіз қышасы-горчица морская ; шөптесін бұзаубас сораң-солерос травянистый) құрамында тұзы жоқ топырақтарда, сор топырақта өсетін өсімдікке тән белгілерін, мысалы, жапырақтарының етжеңділігін (суккуленттігін) жоғалтады.
Таралу жолдары
Өсімдіктер жер шарына кең таралған. Олардың құрғақшылыққа төзімді вегетативті органдары бар және қолайсыз климаттық жағдайда өсуге бейімді. Олар жәндіктер арқылы тозаңданып, тұқымдары мен жемістері жануарлар арқылы таралады.
Маңызы
Өсімдіктердің халық шаруашылығында және ғылыми медицинада кеңінен қолданылатын түрлері көп кездеседі. Олардың ішінде көкөністік, жеміс-жидектік, балды, майлы және техникалық түрлері де бар. Ағаш тәрізді формалары құрылыс материалдары ретінде аса құнды. Әртүрлі үй жиһаздарын жасайды. Бұлардың бірқатары сәнді өсімдіктер. Тынымбақтарды, саябақтарды, көшелерді, тіптен жұмыс орындарын көгалдандыруға пайдаланады.
Тағы қараңыз
Суреттер
-
- жемісі
- Turmeric rhizome
-
- Pandanus amaryllifolius
- California Papaya
- Carica papaya
- Cymbopogon citratus
- Pachyrhizus erosus
- Fuji (жемісі)
- Sauropus androgynus
- Cocos nucifera
Дереккөздер
- Биология, 2011.
- Сұрақ және жауап. Энциклопедия
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Өsimdikter lat Plantae tiri organizmder dүniesindegi negizgi eki toptyn biri birinshisi zhanuarlar Қurlyktyn barlyk zherinde osedi suda kezdesetin tүrleri de bar ӨsimdikterҒylymi toptastyryluyDomenEukariottarPatshalykӨsimdikterHalykaralyk gylymi atauyPlantae Haeckel 1866Қazirgi bolimder Қyzyl baldyrlar Hara baldyrlary Zhasyl baldyrlar Mүktәrizdiler Bauyrmүk Қyrykkulaktәrizdiler Sagovniktәrizdiler Қylkan zhapyraktylar Gүldi osimdikterUikitүrlerdegi zhiktelui fullurl commons Commons uselang kk Ortakkordan suret izdeu ITIS 202422EOL 281ӨsimdikterӨsimdikterdin 375 000 ga zhuyk tүri bar Өsimdikter tukymtobynyn en үlkeni gүldejtin nemese zhabyk tukymdy osimdikter Olardyn 250 000 nan astam tүri bar Өsimdikter kүn sәulesinin komegimen fotosintez oz koregin tabady Sanyraukulaktar buryn osimdikter kataryna zhatkyzylatyn alajda oz koregin ondirmejtin bolgandyktan kazir olar zheke klaska zhiktelgen Olardyn 100 000 ga zhuyk tүri bar ToptaryXX gasyrdyn ortasyna dejin osimdikterdi tomen satydagy bakteriyalar baldyrlar kilegejliler sanyraukulaktar kynalar zhәne zhogary satydagy osimdikter rinijler mүktәrizdiler psilofitter plauntәrizdiler kyrykbuyndar kyrykkulaktәrizdiler ashyktukymdylar zhәne gүldi osimdikter ne zhabyktukymdylar dep boldi 20 gasyrdyn ayagynda bakteriyalar men sanyraukulaktar oz aldyna zheke patshalyk bolyp bolindi Songy zhүjelenim bojynsha osimdikter 3 patshalyk tarmagyna zhikteledi kyzyl baldyrlar nagyz baldyrlar urykty ne zhogary satydagy osimdikter Өsimdikterdi toptarga biriktirgende olardyn birine birinin uksastyktary nemese ajyrmashylyktaryn korsetetin belgiler pajdalanylady Solar arkyly osimdikterdin birine birinin tuystyk zhakyndyktarynyn dengeji anyktalady Қurylymy tirshilik etui zhagynan birdej zhәne oz ata enelerine uksas zhemis beretin urpak tүze alatyn daraktar bir tүrge zhatkyzylady Қurylysy zhagynan uksas tүrler tuyska biriktiriledi Zhakyn tuystar bir tukymdaska olardyn әrkajsysyn kandaj da bir klaska zhatkyzady Өsimdikter zhamylgysyҚurlyk betinde osimdikter zhamylgysy birdej emes Olar zherge tүsetin ylgaldyn molsherine zhәne osy ylgaldyn mausymga bajlanysty kanshalykty zhauatyndygyna karaj mәngi zhasyl zhanbyrly ormandar ylgaldygy kubylmaly bolyp keletin zhapyraktary tүsip otyratyn ormandar kserofildi sirek agashty ormandar men bүtalardy savannalardy al suy tasyp otyratyn tenizdin zhagalaularynda mangr agashtarynan turatyn ormandar tүzedi Ekvatordan soltүstikke karaj zhasyl osimdikterdin zholagynan kejin asa үlken ormansyz kenistikter shol sholejt prierii ornalasady Birshama biik endikte kajtadan mәngi zhasyl ormandardyn zholagy kezdesedi Birak olar tropikterdegi sekildi zhapyrakty ormandar emes kylkan zhapyrakty tajga ormandar bolyp keledi Tajgadan soltүstikke karaj polyustyn ajnalasynda cikumpolyarno tundra men soltүstik muzdy muhittyn salkyn suy sozylyp zhatady Ekvatordan ontүstikke karaj kurlyk birshama az bolady Polyusterge zhakyn zherlerde zhәne biik taulardyn basynda mәngi muzdar men karlar zhatady Mundaj tүrli tүsti osimdikter zhyldyn әrtүrli kezenderine karaj әsirese kysta kurlyktyn kontinenttin үlken kenistigin shamamen 40 s e zhәne odan zhogary karaj kar baskan kezde kop ozgeriske ushyrajdy Қorshagan ortamen bajlanysyӨsimdikterdin omiri korshagan ortamen әsirese topyrakpen zhәne klimatpen tygyz bajlanysta bolady Zhasyl osimdikter auadan komirkyshkyl gazyn kүnnen energiyany al topyraktan su men mineraldyk tuzdardy alady Komir kshkyl gazynyn auadagy molsheri 0 03 ten aspajdy al osimdikke kazhetti tuzdar men sudyn molsheri topyraktyn kuramynda ote az zhәne shashyranky tүrde bolady Osylardyn barlygy osimdiktin tutynu mүmkindiginin үlken zhogary bolgangyndygyn kazhet etedi Evolyuciyanyn barysynda osimdik ozinin vegetativtik denesin syrtky ortamen karym katynasta bolatyndaj asa үlken kolemge dejin zhapyraktaryn auamen tamyrlaryn topyrakpen zhogary dengejde zhetilgen zhanuarlardan birneshe ese artyk ulgajtkan Өsimdiktin tirshilik ortasynyn ozgeruine tez zhәne erekshe nәziktikpen zhauap beruinin ozi osygan bajlanysty bolady Sonymen birge osimdikterdin ozi tirshilik zhagdajynyn barysynda ozderin korshagan ortany ozgertedi Ormannyn zhyl otken sajyn biikke koterilip asa kalyn zhasyl shymyldyk polog tүzetini belgili Bul butalar men shoptesin osimdikter zhabyny үshin orman ishinin zhagdajyn ozgertedi Қorshagan ortaga bejimdelushiligiTau etegindegi tegistikten tau basyna koterile otyryp osimdikter kauymdastyktarynyn gana emes sholejt orman zhәne alpi beldeuleri tundra sonymen birge zhakyn tүrlerdin kejde tipten bir tүrdin ozinin tirshilik formasynyn strukturasynyn baskasha ozgeretindigin transformaciyasyn ajkyn angaruga bolady Taudyn zhogargy beldeulerinin erekshe klimaty men topyrak zhagdajlarynyn әseri salkyndyktyn fiziologiyalyk kurgakshylyktyn zharyktyn sapalygy zhәne t b agashtar men butalardyn zhatagan alasa formalarynyn kalyptasuyna biik shoptesin osimdikterdin zhartylaj zhertagan zhәne zhertagandar tүzuine әkelip soktyrady Өsimdikterdin strukturasy men fiziologiyalyk kasietterinin ozgeruin Pamirdin teniz dengejinen 3600 m biiktiginde otyrgyzylgan osimdikterde zhan zhakty zerttelgen Өsimdikterdin kurylysynyn onyn ishinde anatomiyalyk kurylysynyn ozgeruimen birge olardyn kuramyndagy kant pen dәrumenderdin de konsentraciyasynyn zhogarylagandygy bajkalgan Sogan bajlanysty taudyn zhogargy beldeulerinin zhem shoptik osimdikterinin kunarlygy asa zhogary bolady Өsimdikterdin korshagan ortaga bejimdelushiligin tek taudyn zhagdajynan gana emes sonymen birge әr uakytta tүrler zhana ortaga karama karsy zhagdajga tap kelgende bajkauga bolady Bul osimdiktin tabigi osetin ortasynyn ozgeruine bajlanysty zhәne ony mәdeni zhagdajga endirgende pri introdukcii bajkalatyn kubylys Kejbir sor topyrakta osetin osimdikter teniz kyshasy gorchica morskaya shoptesin buzaubas soran soleros travyanistyj kuramynda tuzy zhok topyraktarda sor topyrakta osetin osimdikke tәn belgilerin mysaly zhapyraktarynyn etzhendiligin sukkulenttigin zhogaltady Taralu zholdaryӨsimdikter zher sharyna ken taralgan Olardyn kurgakshylykka tozimdi vegetativti organdary bar zhәne kolajsyz klimattyk zhagdajda osuge bejimdi Olar zhәndikter arkyly tozandanyp tukymdary men zhemisteri zhanuarlar arkyly taralady ManyzyӨsimdikterdin halyk sharuashylygynda zhәne gylymi medicinada keninen koldanylatyn tүrleri kop kezdesedi Olardyn ishinde kokonistik zhemis zhidektik baldy majly zhәne tehnikalyk tүrleri de bar Agash tәrizdi formalary kurylys materialdary retinde asa kundy Әrtүrli үj zhiһazdaryn zhasajdy Bulardyn birkatary sәndi osimdikter Tynymbaktardy sayabaktardy koshelerdi tipten zhumys oryndaryn kogaldandyruga pajdalanady Tagy karanyzӨsimdikter fiziologiyasy Өsimdikter morfologiyasySuretterzhemisi Turmeric rhizome Pandanus amaryllifolius California Papaya Carica papaya Cymbopogon citratus Pachyrhizus erosus Fuji zhemisi Sauropus androgynus Cocos nuciferaDerekkozderBiologiya 2011 Surak zhәne zhauap Enciklopediya