Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қырым татарлары, қъырымлар (қырымтат. qırımtatarlar, qırımlar, къырымтатарлар, къырымлар ) — түркі тілдес ұлт. Қырым хандығы кезінде Қырым түбегін (қазіргі Украина құрамына кіреді) мекендеген байырғы халық. Қазіргі уақытта, қырым татарлары Украинаны қоса алғанда көбінесе Түркия, Өзбекстан, Румыния, Болгария елдерінде мекен етеді.
| Қырым татарлары Қъырымлар | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 500 мыңнан 6 млн дейін | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Қырым | 232 340 |
 Украина | 248 193 |
 Ресей | 2449 |
 Түркия | 500 000 нан 6 000 000 дейін |
 Румыния | 24 137 |
 Өзбекстан | 150 000 дейін |
 Болгария | 1803 |
 Литва | 3,5 мыңға дейін |
 Қазақстан | 1532 |
| Тілдері | |
| Діні | |
| ислам | |
Тілі
Қырым татарлары жағалаулык, таулық және далалық болып үш топқа бөлінеді. Туркі тілдерінің қыпшақ тобына жатады. Солтүстік, оңтүстік, орталық аталатын 3 диалектіге бөлінеді. Құман тілінен өрбіген орта (аралық) диалекті қазіргі әдеби тілін қалыптасған. Қырым татарлары 1929 жылға дейін араб, 1938 жылға дейін латын жазуын қолданды, ал 1938 жылдан кирилл әліпбиіне ауысты, 1992 ж. қайтадан латын әліпбиіне көшті. Қырым татарлары тілінде 8 дауысты, 23 дауыссыз фонема бар, фонетикасына үндестік заңы тән, лексикалық құрамын түркі тілдеріне ортақ сөздер құрайды, морфологиялық құрылымы жағынан жалғамалы тілге жатады. Өзге тілден енген сөздер көп кездеседі.
Діні
Ислам дінінің сүннит тармағын ұстанады.
Тарихы
Қырым татарларын «татар» деп атау Алтын Орда ыдырап, Қырым хандығы құрылған кезде нығая түсті. Қырым хандығы тұсында халықтың қалыптасу кезеңі аяқталады. Мемлекет 1441 жылдан бастап 1783 жылға дейін өмір сүреді. Ұзақ уақыт бойы хандық Осман империясына қарамағында болды. Бұл Қырым татарларының діні мен мәдениетіне ықпалын тигізді. Ресей Осман империясын жеңгеннен соң, 1783 жылы Қырымды Ресей әскері басып алып, Ресей империясының қол астына кіргізді. Биліктің қыспағына ұшыраған Қырым татарлары жаппай Осман империясына көшіп кетті. Кейін әр түрлі санақтар бойынша қоныс аударушылар саны 1,8 млн адамға жетті. 1917 жылғы төңкерістен кейін және большевиктер билікке келгеннен соң 1921 жылы РСФСР құрамында Қырым АССР-і құрылды.
Қырым татарлары Сталин билігі кезінде Қырымнан Орта Азияға, Қазақстан мен Оралға күштеп жер аударылған. 1957 жылға дейін Қырым татарларын жеке халық ретінде атауға тыйым салынып келді. Тек 1990 — 92 жылдары 200 мыңдай Қырым татарлары атамекені Қырымға қайта оралды. Қырым татарларының тілі мен ұлттық мәдениеті, өнері мен салт-дәстүрі, бай ауыз әдебиеті қалыптасқан. Қырым татарларының ұлттық музыкасы мен өнерінде, әдет-ғұрпы мен наным-сенімінде, тұрмыс-тіршілігі мен шаруашылығында қыпшақ ұлыстарымен ортақтық басым.
Кәсібі
Қырым татарлары мал өсірумен қатар жер өңдеумен де айналысқан. Қырым татарларында мал өсіруге қарағанда күш-қайрат пен еңбекті қажет ететін ауыр жұмыс саналған. Қырымның ауа райының ерекшелігіне байланысты бау-бақша егу аса дамымаған. Бірақ тұрғындар өздері пайдалану үшін көкөніс еккен.
Қолөнершілердің көбі өз тауарын дүкенде сатқан, алайда қалада базарлар да болған. Көше саудагерлері түрлі , көйлектер мен темекі тартуға арналған түтік (чубук) сататын. Қырым татарларының күнделікті тұрмысында жылқының маңызы зор болғандықтан, ер-тұрман, ат әбзелдерін дайындауға көп көңіл бөлінген. Мыс шеберлері түрлі-түсті металдан әртүрлі заттар дайындаған. Мысалы, қалайыланған мыстан тұрмыста пайдаланылатын ыдыс-аяқ, жезден мешітке арналған шамдар мен өзге де бұйымдар жасаған. Кофе ұнтақтағышты темір мен жез бөлшектерден құрастырған. Қырым татарларының қолынан шыққан киім, аяқ киім мен кездеменің барлығында кестелі ою-өрнек бар. Әр өңірдің өзіне тән ою-өрнегі мен түсі болған. Қырымның шығыс бөлігінде балық пен қайық бейнеленген өрнектер жасаса, далалы аймақта кестешілер күрең түске көбірек мән берген. Шығыс жағалауда балдыр өрнегі жиі кездеседі, ол жақтағылар ақшыл көк, күлгін және ақ түсті таңдайтын.
Мәдениеті
Қырым татарларының негізгі тағамдарына ет, балық, жеміс-жидек, сүт жатады. Олар ет тағамдарынан қой еті мен сиыр етін жейді. Және де къакъач пен бастырма жасайды. Әдетте, еттен, картоптан, асқабақтан, күріштен, жаңғақтан тағы да басқа түрлі бәліштер пісіреді. Көбінесе, наннан қабаттап (кобете, бурма, локъум, пите), ішіне қой және сиыр етін салып, дәмді бәліштер пісіреді.
Сонымен қатар майға чиберек немес майсыз янтыкъ пісіреді. Күнделікті дайындайтын тағамдарының ішінде тұшпара (къашыкъаш немесе татараш), бұршақ кеспесі (сюзме бакъла), қайнатылған қамырдың бөліктері (макъарне, акъчачыкъ) бар. Үгітілген жаңғақ пен сарымсақты айранға қосып, хош иісті қамыр жасайды. Сүт тағамдары ішінен ашытылған айран (къатыкь, ёгьурт), сонымен қатар тұз салынған, қою қышқыл сүт (сюзме къатыкъ) және сүзбе (ырымчыкъ), қаймақ (къаймакъ), сары май (сары ягъ) дайындайды. Сиыр, ешкі және қой сүтінен түрлі ірімшіктер жасайды (пенир, къашкъавал). Ал бие сүтінен шипалы қымыз, қою қышқыл сүттен пияз бен тұзды су құйып, шөл қандыратын сусын дайындайды. Оны қырым татарлары язма немесе айран деп атайды. Бал, өрік, кептірілген жемістермен, жаңғақпен шай мен кофе ішеді.
Ұлттық киімдері: Қырым татарлары ер адамдар киетін киімді «левантий көйлегі» деп атайды. Ол ұзын жеңді, ақ зығыр көйлек. Және де ерлер кең шалбар, мата көкірекше көбінесе қызыл түсті, алтын жіппен тігілген, түйме тағылған киімдерді киетін болған. Үстіне жолақты жібек матадан тігілген кафтан тіккен. Белін жалпақ матамен буып жүретін болған. Әйелдер ұзын, кең жеңді ақ түсті матадан тігілген көйлектерді киген. Шалбардың төменгі балағын боялған кенептен тіккен. Көйлектің үстінен кеудеше киіп, белін аспа белбеумен буады. Әйелдер басына орамал тақса, қыздар дөңгелек пішінде бас киім киген. Бастарына «чаршаф» байлаған. Далаға шыққанда беттерін аттың жалынан тоқыған тормен жауып, көз көретін ойық жасап жүздерін жасырып жүретін болған.
Қазақстандағы қырым татарлары
Қырым татарларының Қазақстанға келуі патшалық Ресей кезеңінен басталған. Ұлы Отан соғысы жылдары Қазақстан жеріне күштеп қоныс аударылған. Қазақстандағы қырым татарларынң саны:
- 1970 жылы - 42 адам;
- 1979 жылы - 87 адам;
- 1989 жылы - 61 адам;
- 1999 жылы - 20 адам;
- 2009 жылы - 1 532 адам.
Дереккөздер
- Қырым татарлары туралы не білеміз? https://el.kz/news/kogam/yrym_tatarlary_turaly_ne_bilemiz/
- Қазақстан Энциклопедиясы
- Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 298-бет ISBN 978-601-7472-88-7
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қyrym tatarlary kyrymlar kyrymtat qirimtatarlar qirimlar kyrymtatarlar kyrymlar tүrki tildes ult Қyrym handygy kezinde Қyrym tүbegin kazirgi Ukraina kuramyna kiredi mekendegen bajyrgy halyk Қazirgi uakytta kyrym tatarlary Ukrainany kosa alganda kobinese Tүrkiya Өzbekstan Rumyniya Bolgariya elderinde meken etedi Қyrym tatarlary ҚyrymlarBүkil halyktyn sany500 mynnan 6 mln dejinEn kop taralgan ajmaktarҚyrym232 340 Ukraina248 193 Resej2449 Tүrkiya500 000 nan 6 000 000 dejin Rumyniya24 137 Өzbekstan150 000 dejin Bolgariya1803 Litva3 5 mynga dejin Қazakstan1532Tilderikyrym tatarshaDiniislamTiliҚyrym tatarlary zhagalaulyk taulyk zhәne dalalyk bolyp үsh topka bolinedi Turki tilderinin kypshak tobyna zhatady Soltүstik ontүstik ortalyk atalatyn 3 dialektige bolinedi Қuman tilinen orbigen orta aralyk dialekti kazirgi әdebi tilin kalyptasgan Қyrym tatarlary 1929 zhylga dejin arab 1938 zhylga dejin latyn zhazuyn koldandy al 1938 zhyldan kirill әlipbiine auysty 1992 zh kajtadan latyn әlipbiine koshti Қyrym tatarlary tilinde 8 dauysty 23 dauyssyz fonema bar fonetikasyna үndestik zany tәn leksikalyk kuramyn tүrki tilderine ortak sozder kurajdy morfologiyalyk kurylymy zhagynan zhalgamaly tilge zhatady Өzge tilden engen sozder kop kezdesedi DiniIslam dininin sүnnit tarmagyn ustanady TarihyҚyrym tatarlaryn tatar dep atau Altyn Orda ydyrap Қyrym handygy kurylgan kezde nygaya tүsti Қyrym handygy tusynda halyktyn kalyptasu kezeni ayaktalady Memleket 1441 zhyldan bastap 1783 zhylga dejin omir sүredi Ұzak uakyt bojy handyk Osman imperiyasyna karamagynda boldy Bul Қyrym tatarlarynyn dini men mәdenietine ykpalyn tigizdi Resej Osman imperiyasyn zhengennen son 1783 zhyly Қyrymdy Resej әskeri basyp alyp Resej imperiyasynyn kol astyna kirgizdi Biliktin kyspagyna ushyragan Қyrym tatarlary zhappaj Osman imperiyasyna koship ketti Kejin әr tүrli sanaktar bojynsha konys audarushylar sany 1 8 mln adamga zhetti 1917 zhylgy tonkeristen kejin zhәne bolshevikter bilikke kelgennen son 1921 zhyly RSFSR kuramynda Қyrym ASSR i kuryldy Қyrym tatarlary Stalin biligi kezinde Қyrymnan Orta Aziyaga Қazakstan men Oralga kүshtep zher audarylgan 1957 zhylga dejin Қyrym tatarlaryn zheke halyk retinde atauga tyjym salynyp keldi Tek 1990 92 zhyldary 200 myndaj Қyrym tatarlary atamekeni Қyrymga kajta oraldy Қyrym tatarlarynyn tili men ulttyk mәdenieti oneri men salt dәstүri baj auyz әdebieti kalyptaskan Қyrym tatarlarynyn ulttyk muzykasy men onerinde әdet gurpy men nanym seniminde turmys tirshiligi men sharuashylygynda kypshak ulystarymen ortaktyk basym KәsibiҚyrym tatarlary mal osirumen katar zher ondeumen de ajnalyskan Қyrym tatarlarynda mal osiruge karaganda kүsh kajrat pen enbekti kazhet etetin auyr zhumys sanalgan Қyrymnyn aua rajynyn ereksheligine bajlanysty bau baksha egu asa damymagan Birak turgyndar ozderi pajdalanu үshin kokonis ekken Қolonershilerdin kobi oz tauaryn dүkende satkan alajda kalada bazarlar da bolgan Koshe saudagerleri tүrli kojlekter men temeki tartuga arnalgan tүtik chubuk satatyn Қyrym tatarlarynyn kүndelikti turmysynda zhylkynyn manyzy zor bolgandyktan er turman at әbzelderin dajyndauga kop konil bolingen Mys sheberleri tүrli tүsti metaldan әrtүrli zattar dajyndagan Mysaly kalajylangan mystan turmysta pajdalanylatyn ydys ayak zhezden meshitke arnalgan shamdar men ozge de bujymdar zhasagan Kofe untaktagyshty temir men zhez bolshekterden kurastyrgan Қyrym tatarlarynyn kolynan shykkan kiim ayak kiim men kezdemenin barlygynda kesteli oyu ornek bar Әr onirdin ozine tәn oyu ornegi men tүsi bolgan Қyrymnyn shygys boliginde balyk pen kajyk bejnelengen ornekter zhasasa dalaly ajmakta kesteshiler kүren tүske kobirek mәn bergen Shygys zhagalauda baldyr ornegi zhii kezdesedi ol zhaktagylar akshyl kok kүlgin zhәne ak tүsti tandajtyn MәdenietiҚyrym tatarlary Қyrym tatarlarynyn negizgi tagamdaryna et balyk zhemis zhidek sүt zhatady Olar et tagamdarynan koj eti men siyr etin zhejdi Zhәne de kakach pen bastyrma zhasajdy Әdette etten kartoptan askabaktan kүrishten zhangaktan tagy da baska tүrli bәlishter pisiredi Kobinese nannan kabattap kobete burma lokum pite ishine koj zhәne siyr etin salyp dәmdi bәlishter pisiredi Sonymen katar majga chiberek nemes majsyz yantyk pisiredi Kүndelikti dajyndajtyn tagamdarynyn ishinde tushpara kashykash nemese tatarash burshak kespesi syuzme bakla kajnatylgan kamyrdyn bolikteri makarne akchachyk bar Үgitilgen zhangak pen sarymsakty ajranga kosyp hosh iisti kamyr zhasajdy Sүt tagamdary ishinen ashytylgan ajran katyk yogurt sonymen katar tuz salyngan koyu kyshkyl sүt syuzme katyk zhәne sүzbe yrymchyk kajmak kajmak sary maj sary yag dajyndajdy Siyr eshki zhәne koj sүtinen tүrli irimshikter zhasajdy penir kashkaval Al bie sүtinen shipaly kymyz koyu kyshkyl sүtten piyaz ben tuzdy su kujyp shol kandyratyn susyn dajyndajdy Ony kyrym tatarlary yazma nemese ajran dep atajdy Bal orik keptirilgen zhemistermen zhangakpen shaj men kofe ishedi Ұlttyk kiimderi Қyrym tatarlary er adamdar kietin kiimdi levantij kojlegi dep atajdy Ol uzyn zhendi ak zygyr kojlek Zhәne de erler ken shalbar mata kokirekshe kobinese kyzyl tүsti altyn zhippen tigilgen tүjme tagylgan kiimderdi kietin bolgan Үstine zholakty zhibek matadan tigilgen kaftan tikken Belin zhalpak matamen buyp zhүretin bolgan Әjelder uzyn ken zhendi ak tүsti matadan tigilgen kojlekterdi kigen Shalbardyn tomengi balagyn boyalgan kenepten tikken Kojlektin үstinen keudeshe kiip belin aspa belbeumen buady Әjelder basyna oramal taksa kyzdar dongelek pishinde bas kiim kigen Bastaryna charshaf bajlagan Dalaga shykkanda betterin attyn zhalynan tokygan tormen zhauyp koz koretin ojyk zhasap zhүzderin zhasyryp zhүretin bolgan Қazakstandagy kyrym tatarlaryҚyrym tatarlarynyn Қazakstanga kelui patshalyk Resej kezeninen bastalgan Ұly Otan sogysy zhyldary Қazakstan zherine kүshtep konys audarylgan Қazakstandagy kyrym tatarlarynn sany 1970 zhyly 42 adam 1979 zhyly 87 adam 1989 zhyly 61 adam 1999 zhyly 20 adam 2009 zhyly 1 532 adam DerekkozderҚyrym tatarlary turaly ne bilemiz https el kz news kogam yrym tatarlary turaly ne bilemiz Қazakstan Enciklopediyasy Қazakstan halky Enciklopediya Bas red Zh N Tojbaeva Қurast Ғ Zhandybaev G Egeubaeva Almaty Қazak enciklopediyasy 2016 298 bet ISBN 978 601 7472 88 7 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet