Су нысандарын санитарлық қорғау

Су нысандарын санитарлық қорғау – су нысандарын халықтың сау, қолайлы өмір сүру жағдайына лайықты қамтамасыз ету шаралары мен қорғау нормаларын қамтитын коммуналдық гигиена бағыттарының бірі.

Су нысандарын қорғау мәселесінің жағдайы

Су нысандарының негізгі ластаушыларына өндіріс орындары, ауыл шаруашылығы, елді мекендердің ағынды сулары, атмосфералық жауын-шашындар, су көлігі жатады. Мұнда биологиялық әсері әлі зерттелмеген жаңадан синтезделген химиялық заттар өте қауіпті болып саналады. Жыл сайын дүние жүзілік өндірісте табиғатта ұқсас аналогтары жоқ жүздеген және мыңдаған осындай қоспалар синтезделеді. Олардың кейбіреулері өте аз концентрациясының өзінде де тірі организмнің тіршілігін жоюына алып келуі мүмкін. Ластаушылар улылық әсерінен басқа, суаттардың газдық тәртібін де өзгертеді. Судың органикалық заттармен ластануы, олардағы микроорганизмдердің қарқынды дамуына әкеледі, олар оттегін белсене тұтынып су ортасының тотығу-тотықсыздану шамасын төмендетеді. Анаэробты жағдайдың тууы суаттарда жартылай тотығу өнімдерінің жиналуына әкеліп соғады, яғни судың өзін-өзі тазарту үрдісіне кедергі болады. Осындай ластануға тән көрсеткіш ретінде, тіпті индикаторы ретінде оттегінің химиялық қажеттілігі (ОХҚ) және оттегінің биохимиялық қажеттілігі (ОБҚ) саналады. Органикалық және тотықпаған минералды заттармен ластану дәрежесі ОХҚ-мен бағаланады, ал ОБҚ биохимиялық тотығу үрдісіне қатысатын органикалық заттардың болуын көрсетеді. Көптеген органикалық ластаушылардың оттегін толық тұтынуы 20 тәуліктен кейін басталады. Бірақ іс жүзінде анықтау 5 тәулік ішінде жүреді.
ОХҚ – 1 л ағынды судағы барлық ластаушылардың химиялық тотығуына қажетті оттегінің мөлшері (мл). Тотықтырғыш заттар ретінде йодат, бихромат, перманганат пайдаланылады және осыған сәйкес ОХҚ йодатты, бихроматты, перманганатты болады. Бихроматты ОХҚ-ны тотықтандырғыш деп те атайды.
Тұрмыстық ағынды сулардың ластану дәрежесін оттегіне биохимиялық қажеттілік бойынша анықтауға болады. Бірақ бұл көрсеткіштер өндірістік және қалалық ағынды суларды бағалау үшін жеткіліксіз. Себебі өндірістік органикалық емес заттардың бактерицидтік қасиеті бар, олар судың органикадан өзін-өзі тазартуының биохимиялық үрдісіне кедергі жасайды. Бұл жағдайда ОХҚ-ныда анықтау қажет. Тұрмыстық ағынды суларға арналған ОБҚ5 әдетте тұрақты болады және тәулігіне 1 адамға 30-40 гр келеді, сондықтан оның концентрациясы су тұтыну нормасына байланысты:

• қалыпты жағдайда тәулігіне 50 л болған кезде 600-800 мг/л;
• қалыпты жағдайда тәулігіне 100 л болған кезде 300-400 мг/л;
• қалыпты жағдайда тәулігіне 250 л болған кезде 100-150 мг/л.

Өнеркәсіптік ағынды сулар үшін ОБҚ бірнеше мың мг/л-ге дейін жетуі мүмкін. Толық ОБҚ әдетте ОХҚ-ның 80 пайызын құрайды.
Суды пайдаланатын аудандарда органиканы тотықсыздандыру үшін судың оттегіне толық қажеттілігі 6 мг/л-ден аспауы керек. Суда оттегі көп болған сайын суаттағы өзін-өзі тазарту урдістері өте тез жүреді. Еріген оттегінің концентрациясы судың температурасы төмендеген сайын жоғарылайды. Бірақ биохимиялық тотықсыздану реакциясының өзі температура 16 градустан жоғары болған кезде сол судағы оттегінің аздығына қарамастан өте қарқынды жүреді. Көбінесе өзін-өзі тазарту екі көрсеткішке байланысты: температуралық коэффициентке және су араласуының қарқындылығына.
Су нысандарының суы кейбір жағдайларда еш нәрсеге пайдалануға жарамайтындай деңгейге дейін ластануы мүмкін.
Ластаушы заттар қандай ортаны көбірек ластаса, сол тұрғыдан зерттеледі. Бірақ табиғатта бәрі байланысты, сондықтан қоршаған ортаның ластануы тек суды ғана зерттеумен шектелмей, атмосфераны, жер қыртысын және басқа нысандарды да кешенді зерттеу қажет. Егер су көздерін қорғау туралы сұрақ бір жақты ғана зерттелсе, онда ауаның, жер қыртысының, өсімдіктердің және т.б. ластануына әкеліп соғуы мүмкін. Су нысандарын ластаушылар ретінде ең бірінші орында өндіріс, содан соң қалалық және шаруашылық ағынды сулар тұрады.
Су ресурстарын қорғаудың аса маңызды сұрақтарының бірі, антропогендік әсерден болатын судың "гүлденуі" (евтрофированиесі) болып саналады. Антропогендік гүлденудің табиғи түрінен айырмашылығы суаттардың биологиялық өнімділігі өте қарқынды жүреді. Өзендердің ағысын реттеу бұл үрдісті жылдамдатады. Халықаралық симпозиумда жер бетіндегі суаттардың "гүлденуі" туралы сұрақ қарастырылғанда антропогендік "гүлденуге" "адамдардың тіршілігінің салдарынан су жинағыш бассейндерге өсімдіктердің қоректенуіне арналған заттардың көп түсуі және осыған байланысты судағы жоғарғы су өсімдіктері мен балдырларының өнімділігінің артуы" деген анықтама берілген. Осының барлығы ауыл шаруашылығының дамуына, мал шаруашылығының өндірістік негізге көшуіне, елді мекендер санының өсуіне байланысты.

Сонымен қатар суаттарды өндірістік қалдықтар мен өндірістің барлық салаларының қалдықтары да ластайды. Қалдықтардың меншікті салмағының үлкен үлесі түсті металлургияға тиеді. Қорытылған 1 тонна металға 2000 тоннаға дейін қатты қалдықтар келеді. Түсті металлургия қалдықтарының құрамында қорғасынның, никельдің, кобальттың, кадмийдің улы қоспаларының әрқайсысы жекелеп 3 пайыздан кездеседі. Қауіпті ластаушылардың тізімінде қорғасын, кадмий және сынап ғана болған, қазір олардың қатарына мыс, қалайы, марганец, молибден, кобальт, ванадий және никель кіреді.

Улы металдар мен олардың қоспаларының гидросфераға түсуі, олардың су өсімдіктерінде және балықтардың бұлшық еттерінде жиналуына әкеледі, яғни ол адамдардың денсаулығына өте үлкен қауіп төндіреді.

Өте маңызды мәселелердің бірі беткейлік белсенді заттар болып есептеледі. Ағынды сулардың құрамыңда детергенттердің (синтетикалық жуушы заттар) болуы олардың сүзілу сапасын 50 %-ға төмендетеді. Алдын алу шараларының ең қолайлысы биологиялық тотығуға берілмейтін немесе тұрақтылығы төмен қосылыстарға ауысатын синтетикалық беткейлік белсенді заттардан (ББЗ) бас тарту болып саналады. Сонымен қатар суаттардың пестицидтермен ластануы өте күрделі мәселе болып саналады, бұларды қолданбаса ауыл шаруашылығы зор экономикалық шығынға ұшырайды. Асбесті кеңінен қолдану, әсіресе осы минерал талшықтарының суаттарға түсуі соңғы жылдары қоршаған ортаның ластануы мәселесін тудырып отыр. Асбестің бластомогендік белсенділігінің болуына байланысты оның ауыз судың құрамында болуы қауіп туғызады.

Суаттарды ластайтын беткейлік ағынды сулармен күресу үшін су қоймалары мен суаттардың жағасына жасыл өсімдіктерден қорғаныс жолақтарын орнату және бөгет құрылымдарын салу керек. Мұндай шаралар гидроқұрылыс жұмыстарынан 2-3 жыл бұрын жүргізіледі. Су қоймаларын салудағы сақтық санитарлық бақылау жоспарында жер ресурстарын үнемді пайдалану ескерілуі керек.

Минералды тыңайтқыштармен мал шаруашылығы кешендерінің қалдықтары нитраттар мен нитриттердің шығу көздері болып саналады. Нитраттар мен нитриттер қоршаған ортада және адам ағзасында қазіргі кездегі белгілі химиялық канцерогендердің ең белсендісі нитрозаминдердің пайда болуына әкеліп соғады. Мал шаруашылығының ағынды суларын тазартуға арналған биологиялық тоғандардың орналасқан жерінде және суғарылатын далалық жерлерде грунт сулары нитраттармен өте көп ластануы мүмкін. Мұның басты себебі – суғару алаңдарына ағынды сулардың шамадан көп ағызылуы немесе оларға алдын ала тазарту жүргізілмеуі. Грунттық суларда сіңірілмейтін нитраттардан өзін-өзі тазарту үрдісі жүрмейтінін есте сақтау қажет.

Жер беті суларын ластанудан қорғаудың санитарлық нормалары мен ережелері

Қазіргі кезде судың құрамындағы 1500 астам зиянды заттарға нормативтер белгіленген. Нормативтер адам ағзасының физиологиялық, биохимиялық және басқа да көрсеткіштерін өзгертпейтіндей концентрациясын анықтауға негізделген, яғни суды пайдаланудағы 1-ші және 2-ші санаттары: шаруашылық-ауыз сумен қамтамасыз ету және мәдени-тұрмыстық мақсаттарға пайдалану. Су нысандары осы көрсетілген екі категориядан басқа балық шаруашылығында пайдаланылады.

• Балық шаруашылығында пайдаланылатын су нысандары да екі санатқа бөлінеді:

1. Балықтың бағалы түрлерін өндіруге және сақтауға арналған.
2. Балық шаруашылығының басқа максаттарына арналған.

Бұл санаттар балықты қорғау мекемелерімен анықталады. Мұндай нысандар суының зиянды заттарының нормативтері бірқатар жағдайларда ауыз су нормативтеріне қарағанда өте қатаң белгіленеді. Мысалы, цинк пен мырышқа арналаған шектігі 100 есе аз, ал кейбір заттар (бос хлор) судың құрамында тіпті болмауы керек. Сондықтан суды пайдаланудың түрлеріне байланысты арнайы талаптарды ғылыми негіздеу әдістері де әр түрлі. Ластаушы көзге жақын орналасқан су тұтыну орындарының санаттарын санитарлық қызмет мекемелері анықтайды. Бұл кезде берілген су нысанының болашақта пайдаланылуын ресми құжаттар бойынша ескеру қажет.

Шаруашылық-ішу мақсатында және мәдени-тұрмыстық мақсатта пайдаланатын су нысандарының суының сапасына қойылатын талаптар су ағысы бойынша ең жақын орналасқан суды пайдалану орнынан 1 км жоғарыда, ал суаттар мен су қоймаларында – осы пункттің екі жағынан да 1 км жерде нормативтерге сәйкес келуі қажет. Норматив талаптары суды шаруашылық-ішу мақсатында тұтынған кезде халықтың улану мүмкіндігінің және су арқылы таралатын жұқпалы аурулардың алдын-алуға бағытталған. Бұл ереже рекреацияның қолайлы жағдайын, яғни сәйкес органолептикалық қасиеттері мен басқа да параметрлерін қарастырады.

Рекреациялық аймақтардың санитарлық жағдайының нашарлығы сауықтыру шараларына жатпайды, олар жұқпалы және т.б. аурулардың дамуының себебі болады. Шомылатын жерлер ағынды сулар мен өндірістік қалдықтардың әсер ету шекарасынан алыс жерде орналасуы қажет және суаттардың түбінің рельефі мен оларға кірер жерлер қауіпсіз болуы керек. Судың бетінде әр түрлі қоспалардың жинағы, майлар, дақтар, жұқа қабықша болмауы қажет.

Суды пайдалану орнындағы судың сапасы мен құрамына қойылатын гигиеналық талаптар

№	Көрсеткіштер	Нормативтер	І категория	ІІ категория
1	Өлшенді заттар	Өлшенді заттар жоғары болмауы керек	0.25 мг/дм^3	0.75 мг/дм^3
2	Қалқыған заттар	Су бетінде қабықша, дақтар және майлар болмауы керек
3	Иісі	1 балдан аспауы керек
4	Температурасы	Ең соңғы 10 жыл ішіндегі ең ыстық айлардың температурасынан 3 градустан аспауы керек
5	РН	6.5-8.5
6	Минералды құрамы	1000 мг/дм'аспауы керек, соның ішінде CI - 350, SO, - 500 мг/л
7	ОБҚ толық		3,0 мг 0/дм^3	6,0 мг О/дм^3
8	ОХҚ		15,0 мг 0,/дм^3	30,0 мг 0,/дм^3
9	Ауру кқоздырғыштар	Болмауы керек
10	Лактозаны ыдыратушы ішек таяқшалары	Аспауы керек	1 дм^3 та 10000	1 дм^3 та 5000
11	Колифагтар (түйін түзуші бірлік бойынша)	1 л/м^3 та 100-ден аспауы керек
12	Өмір сүру қабілеті бар гельминттер жұмыртқалары	1 дм^3-та болмауы керек

Су нысанының ластану деңгейіне байланысты бекітілген ластану индексі:

• Рұқсат етілетін – - 0;
• Аз ластанған – - 1;
• Жоғары – - 2;
• Аса жоғары – - 3.

Су нысандарындағы химиялық заттарды гигиеналық нормалау

Химиялық заттардың улылығы мен қауіптілігі

Қазіргі уақытта химияландыру халық шаруашылығының барлық саласына ғана емес, адам тұрмысына да кең енді. Бүгінгі күнде химиялық заттардың 4 млн көп түрі белгілі, олардың ішінде 50 мыңы дүниежүзілік нарыққа енгізілген. Сонымен қатар, жыл сайын 1000-нан аса жаңа химиялық қоспалар жасалып шығарылады. Осының бәрі химиялык заттардың қоршаған ортада: атмосфера, жер қыртысы, жер беті және жер асты суларының шығу көздеріне таралуына әкеліп соғады.

Қоршаған ортаның ластануының ішінде химиялық ластану ең басты болып саналады. Әр түрлі заттардың улылығына байланысты, оны белгілі бір қауіптілік класына жатқызады. ЮНЕП глоссариясының (қоршаған ортаны қорғау бойынша біріккен үлттар ұйымының бағдарламасы) келісімімен заттардың қауіптілігі деп, осы заттарды нақтылы жағдайда қолданылғандағы денсаулыққа зиянды әсерінің пайда болу мүмкіндігін айтады.

Қауіптілік 4 класқа бөлінеді:

• 1-ші класс – өте қауіпті;
• 2-ші класс – жоғары қауіпті;
• 3-ші класс – қауіпті;
• 4-ші класс – қауіптілігі аз.

Заттың қауіптілігі қоршаған ортаға да байланысты анықталады. Белгілі бір қосылыс әр түрлі ортада әр түрлі қауіптілік класына жатады. Мысалы, қорғасын мен кобальт атмосферда 1-ші қауіптілік класына, ал суда 2-ші қауіптілік класына жатады; мыс пен никель ауада 2-ші класқа, ал суда 3-ші класқа жатады. Көбінесе заттардың қауіптілік класы атмосфераға қарағанда суда төмен болады. Бірақ сынап, бензпирен қоспалары және кейбір пестицидтер екі ортада да бірінші қауіптілік класына жатады. Химиялық ластаушылардың адамға әсері: флюороз — фтор нормадан тыс көп болған кезде, метгемоглобинемия — нитраттар мен нитриттердің мөлшері көп болған жағдайда, Минамата ауруы — балықта органикалық сынап болған кезде, Итай-Итай ауруы — күрішті құрамында кадмийі бар сумен суғарған кезде және т.б. аурулар байқалады. Су құбыры стансаларындағы тазарту қондырғыларының тиімділігі көбінесе шектелген, сондықтан ауыз судың сапасы су көзі суының сапасына байланысты болады.

Нормалау принциптері мен белгілері

Гигиеналық нормалау заттардың зиянды әсер етпейтін концентрациясына және қоршаған ортада осы концентрация зиянсыз деп бағалауға негізделген. Мұндай концентрация шекті рұқсат етілген концентрация (ШРЕК) деп аталады. Бүгінгі күнгі анықтама бойынша судағы химиялық заттардың шекті рұқсат етілген концентрациясы дегеніміз – өмір бойы адамның денсаулығына және оның кейінгі ұрпақтарына тікелей және жанама әсерін тигізбейтін, сонымен қатар гигиеналық тұрғыда суды пайдалану жағдайын нашарлатпайтын максималды концентрациясы.

• Судағы химиялық заттарды нормалаудағы негізгі принциптер:

1. Ағзаның ішкі ортасынын тұрақтылығын – гомеостазды сақтау. Адам денсаулығына қолданыстағы зат ешқандай зиянды ықпалын тигізбеуі керек.
2. Әсер ету шегінің принциптері – адамның функционалды жағдайын өзгертпейтін концентрацияны белгілеу.
3. Тәжірибеде жекелеген әсерлерді ескере отырып, заттардың әр түрлі биологиялық әсерінің нәтижелері бойынша ШРЕК-ті белгілеу.
4. Биологиялық жауаптың заттың мөлшері мен әсер ету ұзақтығына байланыстылығы.
5. Заттың зиянды әсерінің үш түрлі белгісі бойынша тәжірибелер кешені: санитарлық-токсикологиялық (организмге улылық әсері); органолептикалық (иісіне, дәміне, судың түсіне әсері); жалпы-санитарлық (суаттардың өзін-өзі тазарту үрдісіне әсері). Бұл кезде "тар орын" принципі, басқаша айтқанда зияңдылықтың лимиттік белгісі алынады, яғни аталынған зияндылық көрсеткіштерінің ішінен әсер ету шегінің ең азы алынады. Шекті рұқсат етілген концентрация лимиттік көрсеткіш бойынша тағайындалады.
6. ШРЕК-ті белгілеудің сатылық принципі.
7. Жаңа ғылыми мәліметтердің пайда болуы бойынша ШРЕК-ті мезгіл-мезгіл қайта қарау.

ШРЕК-ті негіздеу әдістері

Судағы химиялық заттардың ең бірінші нормативтері эпидемиологиялық байқауларға негізделіп мышьяк пен қорғасын үшін тағайындалған. Судағы осы заттардың мөлшері мен суды пайдалану ұзақтығына байланысты халықтың денсаулығы зерттелген. Бірақ мұндай заңдылық ерекше әсері бар кейбір элементтер мен заттарға ғана тән, сондықтан эпидемиологиялық зерттеулер екінші дәрежелі немесе қосымша болып саналады. Суаттар суындағы химиялық заттарға ШРЕК-ті тәжірибе жүзінде белгілеу негізгі әдіс болып саналады. Тәжірибе зияндылықтың үш көрсеткіштері бойынша жүргізіледі: органолептикалық, жалпы-санитарлық және санитарлық-токсикологиялық. Органолептикалық зерттеулер исінің, дәмінің және судың түсінің өзгеруі бойынша шекті концентрацияны тағайындайды.

Табиғи өзін-өзі тазарту үрдістеріне әсер ететін зияндылықтың жалпы санитарлық көрсеткіші бойынша да шекті концентрацияны тағайындайды:

• оттегінің биохимиялык қажеттілігі;
• нитрификация үрдістері;
• суда сапрофиттік микрофлораның дамуы.

Суаттың санитарлық тәртібіне әсер ететін заттар биохимиялық тотығу үрдісін тежейді немесе суат оттегісін тұтынып қарқынды тотығады. Осы екі жағдайда да аэробты биохимиялық үрдістер анаэробты шіру үрдістеріне ауысып, халықтың бұл суды пайдалануын шектейді. Судың өзін-өзі тазарту қасиеті зертханалық жағдайда тексеріледі. Зерттелетін заттардың әр түрлі концентрацияларымен су құйылған ыдыстарға тұрмыстық ағынды сулардың белгілі бір мөлшері (органикалық субстрат) қосылады.

Әдетте екі түрлі көрсеткіші анықталады: ОБҚ мен нитраттар азотының өзгерісі: біріншісі – сутегі мен көміртегінің тотығу үрдісін (органикалық минералданудын бірінші фазасы) көрсетсе, ал екіншісі – нитрификация үрдісінің қарқындылығын көрсетеді. Кейбір жағдайларда судағы сапрофиттік микрофлоралардың даму құбылысына байқау жүргізіледі. Көптеген химиялық заттар зияндылықтың органолептикалық көрсеткіші бойынша нормаланған, бірақ өзін-өзі тазарту үрдісіне қалыпты жағдайда өте аз заттар әсер етеді.

Санитарлық-токсикологиялық тәжірибе түрлері: жедел, жеделдеу және созылмалы. Заттың мөлшерінің шамасы мен әсер ету уақыты олардың арасындағы басты айырмашылық болып саналады. Қағида бойынша, тәжірибе жедел түрінен басталады, оның мақсаты – заттың орташа өлім шақыратын мөлшерін (LD 50) тағайындау. Бұл көрсеткіштен басқа жануарлардың орташа өлу уақыты (ЕТ 50) тағайындалады. Жедел тәжірибе көп уақыт алмайды, сондықтан бір мезгілде ақ тышқандарға, кеміргіш тышқандарға, теңіз шошқасына, үй қояндарына жүргізіледі. Мұндай жағдайларда химиялық заттардың улылық әсеріне жануарлардың түр-тұқымдық сезімталдығы анықталады. Әдетте тәжірибе бір реттік немесе 24 сағат ішінде жануарларға заттың бірнеше реттік мөлшерін енгізу жолымен жүргізіледі. Орташа өлім шақыратын мөлшері – бұл жануарлардың 50 пайызының өлуіне алып келетін бір реттік мөлшері. Мөлшердің саны төртеуден кем болмауы керек, әрбір мөлшерге арналған топтардағы жануарлардың саны 8-10 болады. Зиянды заттар адамға қандай жолмен әсер ететін болса, жануарларға да сол жолмен енгізіледі, бұл жағдайда асқазан зонты арқылы ауыздан енгізіледі.

Тәжірибенің жеделдеу түрі заттың кумулятивті қасиеттері мен улылық әсері туралы мәліметтер алу үшін жүргізіледі. Бұл жағдайда зат 1-3 ай бойына күнде немесе өте жиі енгізіледі. Заттың мөлшері анық улағыштық әсер туғызуы керек және бұл мөлшер жедел тәжірибе мәліметтеріне негізделіп анықталады. Жеделдеу тәжірибе санитарлық-токсикологиялық созылмалы тәжірибені жүргізу үшін лайықты тесттерді негіздеу мақсатында жүргізіледі.

Қалалық ағынды сулардың түзілу жағдайы, оларды тазарту және залалсыздандыру

Толық мақаласы: Қалалық ағынды сулардың түзілу жағдайы, оларды тазарту және залалсыздандыру

Өндірістік ағынды сулардың гигиеналық сипаттамасы. Су нысандарындағы санитарлық бақылау

Суаттарға түсетін ағынды сулар өздерінің шығу тегіне байланысты әр түрлі болады. Ағынды сулардың негізгі екі санаты бар: тұрмыстық және өндірістік. Олардың шығу тегі және қасиеттері әр түрлі.

Салыстырмалы аспектіде негізгі белгілері:

• Шығу тегі: тұрмыстық ағынды сулар шаруашылық-тұрмыстық әрекеттер мен адамның физиологиялық бөліп шығару үрдістері нәтижесінде пайда болады; өндірістік ағынды сулар технологиялық үрдістерде, қалдықтарды шығарғанда және шикізаттар мен дайын өнімдерді утилизациялау кезінде пайда болады.
• Мөлшері: тұрмыстық ағынды сулар үшін суды тұтыну нормасына жақын; өнеркәсіптік ағынды суларда едәуір құбылмалы болады.
• Сыртқы көрінісі: тұрмыстық ағынды суларда – біркелкі, ал өнеркәсіптік ағынды суларда – әр түрлі.
• Реакциясы: тұрмыстық ағынды суларда – бейтарап немесе әлсіз сілтілі; өнеркәсіптік ағынды суларда – күші қатты қышқылдан күші қатты сілтіге дейін.
• Лайлылығы: тұрмыстық ағынды суларда – көбінесе тұрақты, өндірістік ағынды суларда – әр түрлі.
• Химиялық құрамы: тұрмыстық ағынды суларда – органикалық заттары көп, біркелкі; өндірістік ағынды суларда – бірде органикалық заттары, бірде минералды қоспалары басым болуы мүмкін.
• Улылығы: тұрмыстық ағынды суларға тән емес, өндірістік ағынды суларда өте жиі байқалады.
• Құрамы мен қасиеттерінің ұқсастығы: тұрмыстық ағынды суларда анық байқалады, өндірістік ағынды суларда тек бірдей өндірістерде ғана, оның өзінде барлық кезде емес.
• Гигиеналық маңызы: тұрмыстық ағынды суларда – эпидемиологиялық, өндірістік ағынды суларда – көбінесе токсикологиялық.

Су нысандарының ластануының алдын алу

Су нысандарының ағынды сулармен ластануының алдын алуға көптеген шаралармен қол жеткізуге болады. Бұл тұста бірінші орында технологиялық шаралар тұруы қажет. Олар ағынды сулардың мөлшерін, улылығын азайтуға бағытталған өндірістік үрдісті өзгертуге, ал оптималды жағдайда ағынды суларды ағызуды толық жоюды қарастыру керек.

Айналмалы сумен қамтамасыз етуедегі су айналымы.

• Шаралар:

1. Технологиялық үрдісте улы заттарды усыз немесе улылығы төмен заттармен алмастыру. Мысалы, синтетикалық каучук алу кезінде сынап катализаторларын, кен байыту кезінде фенолдық флотареагенттерді санитарлық жағынан қауіптілігі төмен қосылыстармен алмастыру.
2. Ағынды суларды қайта қолдану, яғни тікелей ағатын жүйенің орнына айналмалы сумен жабдықтауды қолдану. Бұл негізінен салқындату үшін қолданылатын шартты таза суға қатысты, бірақ басқа да ағынды сулар қолданылуы мүмкін. Металлургиялық зауыттарда айналмалы циклде домналық газды тазартудан кейінгі аздаған фенол қоспасы бар су да болуы мүмкін. Бұл кезде пайдаланылған су белгілі өңдеуден (салқындату, тұндыру) кейін немесе сол күйінде өндіріске қайта беріледі. Қайта айналмалы жүйелерде суды салқындату градирняларда жүргізіледі, біраз уақыттан соң оларда салқындату деңгейін төмендетуге алып келетін коррозия әсерінен қақ пайда болады. Осы жағдайды болдырмас үшін айналымдағы тұзды суды таза сумен алмастырып отыру қажет. Кейбір жағдайларда ағынды суларды толық жоюға болады (күйдірілген тас көмірді сөндіруге қолданылатын фенолды су).
3. Ағынды суларды утилизациялау, яғни олардың құрамынан пайдалы заттарды бөліп алу. Бұл үрдістің іске асуы ағынды сулардың құрамы мен олардың мөлшеріне байланысты болады. Мысалы, сабын қайнататын және жүн жуатын зауыттардың ағынды суларынан ланолин жасап шығаруға қажет май ұсталынады, ал қызылша-қант кәсіпорындарының ағынды сулары сүзгіден өткізіледі.
4. Ластанған және шартты таза суларды бөлу. Егер кәсіпорын көп мөлшерде шартты таза су бөлетін болса, онда оларды ластанған судан бөліп алып, оны айналмалы циклде қолдану керек немесе тазартусыз су нысандарына құю керек.
5. Ағынды суларды жекелеп тазарту. Қазіргі кездегі өнеркәсіптік нысандар кешенді кәсіпорын болып табылады және бір зауыттың әр түрлі цехтарының ағынды суларының құрамы мүлдем әр түрлі болады. Жекелеген цехтардың ағынды суларын тазартуды ұйымдастыру тазарту қондырғыларының көлемін қысқартуы мүмкін. Бұл жағдайда тек майды ұстау (жүнді жуу цехы) немесе тұндырумен (шұға басатын цех) шектелуге болады. Бұл ағынды суларды араластыру және жалпы тазарту жүйесі арқылы өткізу тиімсіз, себебі бірінші цехтың суы тұндыруды, ал екіншісі майды ұстауды қажет етпейді.
6. Концентрацияның біркелкі еместігін жою. Әр түрлі өңдірістік операциядан кейін пайда болатын ағынды сулардағы ластағыштардың концентрациясы әр түрлі болады және суаттарда зиянды әсерінің күшеюіне мүмкіндік жасайды, сонымен қатар тазарту қондырғыларында өңдеу үрдістерін қиындатады. Осындай қолайсыз факторларды жою үшін ластайтын концентрацияны алдын ала (суаттар немесе тазарту алдында) теңестіру (орталандыру) қажет. Осы мақсатта орталықтандырғыш-тоғандар немесе арнайы резервуарлар-орталықтандырғыштар қолданылады. Орталықтандырғыш-тоғандардың әдетте көлемі үлкен болады, бірақ олардағы ағынды сулардың араласу дәрежесі жеткіліксіз. Орталықтандырғыш-резервуарлардың сыйымдылығы үлкен емес және қышқылға төзімді оқшауланған темір бетоннан жасалады. Оған түсетін ағынды сулар бұлғауыш көмегімен немесе ұзындығы әр түрлі дәліздер арқылы өту нәтижесінде араласады. Орталандыру нәтижесіне санитарлық-зертханалық бақылау судың құрылымдарға кіретін және шығатын жерінен сапалық, сынақтық үлгі алу арқылы жүргізіледі.
7. Ағынды суларды "дүркіндете" (бірден) шығарудың алдын-алу. Көптеген өндіріс үрдістері циклділігімен, яғни концентрацияланған ағынды сулардың әлсін-әлсін көп мөлшерде шығуымен сипатталады. Су нысандарының санитарлық жағдайын күрт төмендететіндіктен "дүркіндете" құюға рұқсат етілмейді. Оны болдырмас үшін ағынды сулар алдымен араластырылып, содан кейін ғана шығарылатын арнайы үлкен сыйымдылықтар қолданылады. Сонымен қатар ағынды суларды 5-10 айға дейін сақтайтын жинағыш тоғандар орнатылады. Олардан шығарылатын сулар суаттарға тек су тасыған кездерде ғана жіберіледі.
8. Ағынды сулардың реакциясын теңестіру. Егер кәсіпорынның әр түрлі цехтарында қышқыл немесе сілтілі ағынды сулар түзілетін болса, араласу жағдайын есептей отырып реакциясы бейтарап (рН 6,5-8,5 аралығында) ағынды су алуға болады.
9. Ағынды суларды тиімді ағызу. Ағынды суларды су нысандарына тікелей жағадан құйған кезде араласу тез арада жүрмейді. Ағынды суларды жағадан алыстатып және белгілі-бір тереңдікте құйғанда (тереңдетіп ағызу) суаттар суымен жақсы араласады. Тесіктері бар құбыр жүйелері арқылы шашыратып құю, жақсы нәтиже береді. Гигиенистердің зерттеулері бойынша тікелей жағадан құйғанда ағынды сулардың әсері өзен ағысымен төмен қарай 10 км-ге дейін, ал шашыратып құйғанда 1 км-ге дейін жайылады.

Өндірістік ағынды суларды тазарту әдістері

Технологиялық үрдістер мен көмекші шараларды тиімді пайдалану – су нысанадарын ластанудан қорғамаса, онда өндірістік ағынды сулар тазартудан өткізіледі және оның тұрмыстық ағынды суларды тазартудан едәуір айырмашылығы болады. Өндірістік ағынды суларды тазарту үшін: механикалық, химиялық, физика-химиялық және биологиялық әдістер, ал тұрмыстық ағынды сулар үшін тек қана механикалық және биологиялдық тазарту әдістері қолданылады.

Механикалық тазарту

Механикалық тазарту – ерімеген қоспаларды алып тастау үшін қолданылады.

1. Сүзу – талап етілетін тазартудың толықтығына байланысты торларда (ірі қоспалар үшін) және барабанды електерде (кіші өлшемді заттар үшін) жүргізіледі.
2. Тұндыру – өте жиі қолданатын әдіс. Алдын ала тазартудың бір кезеңі немесе ағынды суларды тазартудың жеке әдісі болуы мүмкін. Бұл ағынды суларды ашық суаттарға жіберу алдында және оларды канализацияға құю алдында жүргізіледі. Мысалы, көмір байытатын фабрикалардың ағынды суларын тазартуда тұндыру жеке әдіс болып табылады. Тұндыру үшін тұрмыстық ағынды суларды тазартуда қолданылатын тұндырғыштардан ешқандай айырмашылығы жоқ көлденең және сәулелік тұндырғыштар қолданылады. Тұндырғыштар айналымды сумен қамтамасыз ету жүйесінде суды салқындататын градирняларға берер алдында қондырылады. Ағынды суларды ірі дисперсті заттардан тазарту үшін тұндырғыш қондырғылар ретінде "соңғы жинағыш" (хвостохранилище), яғни ағынды сулардағы кенді байытқаннан кейінгі соңғы ұнтақты жинауға арналған ағын тоғаны қолданылады. Тұнбаны жинау 10-15 жылға дейін созылады.
3. Қалқып шығуы – меншікті салмағы судан жеңіл заттарды (мұнай өнімдері, майлар) ұстап қалу үшін қолданылады. Мұндай тазарту құрылымдарына май ұстағыштар және мұнай ұстағыштар жатады. Ірі нысандарда мұнай ұстағыштар ретінде жоғарғы бөлігінде аралық қабырғалары және мұнай жинайтын мұржа орналастырылған көлденең тұндырғыштар қолданылады. Мұнайдан босатылған су суағар арқылы ағып кетеді. Кіші нысанадарда (гараждар мен кәсіптік ыдыстардың ағындары) мұнай бөлгіш құдықтар орналастырады. Ағынды сулар оның жоғарғы бөлігіне беріледі де, түпкі бөлігінен ағызылады. Ағынды сулардағы майды ұстау үшін (май зауыттары, ет комбинаттары, асхана, фабрикалар, ас үйлер) май ұстағыштар қолданылады, олар цехтық және жалпы болуы мүмкін. Өзінің құрылысы жағынан бастапқы және соңғы бөлігінде түбіне 30-50 см жетпейтіндей етіп көлденең бөлгіштер қондырылған көлденең тұндырғыштарға ұқсас болып келеді. Ағынды суларды майдан тазарту нәтижесі 70 пайызға дейін жетеді.
4. Сүзгіден өткізу – кіші дисперсті заттарды ұстап қалу үшін тұндырудан және басқа тазарту әдістерінен кейін де қолданылады. Сүзуші материал ретінде құм, көмір, тезек (торф), ағаш, кокс ұнтақтары қолданылады. Ашық (қысымсыз) және жабық (қысымды), сонымен қатар бір қабатты және екі қабатты (әр түрлі сүзуші материалдар) сүзгілер қолданылады. Сүзу әдісі ағынды суларды мұнай өнімдерінен қайталап тазарту кезінде (мұнай ұстағыштан кейін), сонымен қатар жұқа дисперсті шайырларды және т.б. тазалау үшін тиімді. Ағынды суларды тереңірек тазарту - үшін, сынапты тазартуға колайлы гиперфильтрация әдісі қолданылады. Бұл жағдайға сүзгі элементтері ретінде мембраналар пайдаланылады.

Химиялық тазарту

1. Бейтараптау. Көптеген өндірістік ағынды сулардың құрамында қышқылдар мен сілтілер болады. Ол канализациялық құрылымдардың коррозияға ұшырауына, суат суының және ағынды суды биологиялық тазарту кезіндегі биохимиялық үрдістердің бұзылуына әкеп соғады. Сондықтан мұндай ағынды суларды шығару алдында бейтараптау қажет. Бұл кезде ағынды сулардың кәсіпорынның өзінде өзара бейтараптану мүмкіншілігін, сонымен қатар тұрмыстық ағынды сулардың сілтілік қоры (бірлесіп шығару кезінде) ескеріледі. Бейтараптау – негізгі нәтижесінен басқа ағынды сулардың құрамындағы ауыр металл тұздарының тұнуына да әсер етеді. Ағынды сулардың бейтарап реакциясы рН 6,5-8,5 дейінгі аралықта болады. Қышқыл суларды бейтараптау үшін әк, сонымен бірге жергілікті өндірістің қалдықтары (пайдаланылған сілті, домналық қоқыс және т.б.) қолданылады. Сілтілік суларды техникалық қышқылдармен бейтараптайды. Ағынды суларды зарарсыздандыру конструктивті түрде тұндырғыштармен біріктірілген бейтараптағыштарда жүргізіледі.
2. Тотықтыру. Бұл үрдіс заттарды басқа әдістермен шығаруға және бұзуға болмайтын жағдайларда қолданылады. Мұндай заттарға гальваникалық цехтардың, түрлі-түсті металлургия кәсіпорындарының ағынды суларында кездесетін цианды қосылыстар жатады. Тотықтырғыш ретінде 5 пайызды ерітінді түріндегі хлорлы әк немесе белсенді хлор, кальций және натрий гипохлориді қолданылады. Тотықтыру жолымен хром, мыс жэне мырыш қосылыстарын залалсыздандырады. Гальваникалық цехтардың ағынды сулары электрхимиялық тотықтырудан өткізіледі. Бұл жағдайда зиянды заттардың бұзылуымен қатар, пайдаланылған ерітінділерден қышқылдар және металдар бөлініп алынады. Сондықтан концентрленген ағынды суларды электрхимиялық тотықтыру экономикалық жағынан едәуір тиімді болады. Озонды тотықтырғыш ретінде пайдалану нәтижесінде ағынды суларды жоғары деңгейде тазартуға болады. Су реакция өнімдерімен ластанбайды және оны қайтадан технологиялық қажеттілікке қолдануға болады. Бірақ бұл әдіс энергия шығынын қажет етеді.

Физика-химиялық тазарту

1. Коагуляция – ағынды сулардың құрамында майда дисперсті қоспалар, эмульсияланған шайырлар және фосфор қосындылары болған кезде қолданылады. Реагент ретінде сумен қамтамасыз ету жүйесіндегідей алюминий және темір препараттары қолданылады. Мысалы, темір купоросы ағынды сулардағы фосфордың мөлшерін 98 пайызға дейін төмендетуге мүмкіндік береді. Санитарлық тұрғыдан бұл әдісті ағынды суларды құятын суаттардың "гүлденуі" кезінде ұсынған жөн.
2. Экстракция – ағынды сулардан еріген заттарды (фенолдар, май қышқылдары т.б.) бөліп алу үшін қолданылады. Реагент ретінде осы заттарды ерітетін, бірақ суда ерімейтін сұйықтар (4 хлорлы көміртегі, бензол және басқа да көмірсутектер) қолданылады. Қарсы ағыс принципі бойынша соңынан сұйықтың бөлінуімен сипатталатын үздіксіз экстракция жақсы нәтиже береді. Бензолды фенолмен қанықтыру 15 г/л-ге жетеді, ал бутилацетатты қолданып фенолсыздандыру 97 пайызға тең болады.
3. Адсорбция – беткейлік-белсенді сорбент (активтелген көмір, каолин) болып табылатын қандай да бір қатты сорғыш арқылы ағынды сулардағы ластағыштарды жұту. Қорғасын-мырыш зауыттарының ағынды сулары үшін белсенді көмір әмбебап сорбент болып табылады, себебі барлық ауыр металдарды 95 пайызға дейін сіңіреді. Алайда оның қымбаттылығы кенінен қолданылуына мүмкіндік бермейді. Бұл жағдайда әк тасы (доломит) өте қолайлы. Доломиттің ауыр металдарды copy дәрежесі көмірмен салыстырғанда төменірек (90 пайызға дейін), бірақ бұл сорбент арзан және қолданылатын мөлшері де аз .
4. Су буымен тазарту (эвапорация). Мұның мәні – ағынды су арқылы өзімен бірге ұшқыш қоспаларды алып кететін қанықкан буды өткізу. Тазарту бағаналарда (скрубберлерде) жүреді, оның жоғарғы жағынан ағынды су, ал төменнен оған қарама-қарсы су буы беріледі. Пайдаланылған бу қалпына келтіріліп қайтадан тазарту құрылымдарына бағытталады. Эвопорация әдісімен ағынды сулардан фенолдарды 92 пайызға дейін шығаруға болады, бірақ оның қалдық мөлшері 200 мг/л төмен түспейді. Бұл өте қарапайым әдіс, мұнда ағынды сулардың қосымша ластануы болмайды және биологиялық тазарту алдында қолданылады.
5. Флотация (қалқып шығу) – ағынды сулардан мұнай өнімдерін, майларды, полициклдік ароматты көмірсутектер, асбест, басқа да минералды талшықтарды және беті жақсы жетілген заттарды шығарып тастау үшін қолданылады. Әдетте флотация май ұстау, мұнай ұстау мен тұндыру үрдісінен кейін жүргізіледі. Флотацияның мәні – судағы өлшенді заттар ауаның майда тамшыларына жабысады да, олармен бірге судың бетіне көбік ретінде қалқып шығады. Бұл әдіс пайдалы қазбалар кенін байыту кезінде қолданылады.
6. Кристалдау – ағынды суларды табиғи немесе жасанды түрде буландыру кезінде ластағыш заттардан кристалдардың түзілуі. Бұл әдіс концентрленген аз мөлшердегі ағынды сулар үшін, әсіресе IV климаттық аудан үшін өте тиімді.

Биологиялық тазарту

Биологиялық тазарту микроорганизмдердің қатысуымен және биохимиялық тотығумен сипатталатын, ағынды сулардың құрамындағы органикалық ластағыштарды түгел жою үшін жүргізіледі. Тұрмыстық ағынды суларды тазарту кезіндегідей аэробты және анаэробты үрдістер қолданылады. Бірақ әдістің өзінде және құрылымдарда біршама айырмашылықтары бар.

Өндірістік ағынды суларды биологиялық тазарту үшін қажет жағдайлар:

1. Ағынды сулардағы органикалық заттардың тотығу қабілеттігінің болуы.
2. Олардың концентрациясы тазарту құрылымдарының тотықтыру қуаттылығына сәйкес келуі тиіс.
3. Ағынды суларда микроорганизмдердің қоректенуіне қажетті биогенді элементтер (азот, фосфор, калий, кальций, магний, күкірт, темір) болуы керек. Көбінесе барлық элементтердің ішінен ағынды суларға азот және фосфор (аммиак, суперфосфат) қосылыстары түседі, ал одан өзге қоректік заттар әдетте өздері болады. Элементтердің жетіспеушілігі тотығу үрдісін тежейді, сондықтан оларды үнемі жасанды түрде демеп отыру қажет.
4. Ағынды суларда микроорганизмдер үшін зиянды улы заттардың артық концентрациясы болмауы керек. Көбінесе ағынды суларды биологиялық тазарту үрдісіне дайындау қажет: улы заттардың концентрациясын төмендету; биогенді элементтерді қосу.

Өз бетімен биологиялық тазартуды тағам өнеркәсібінің (ет комбинаты, сүт зауыты) кейбір кәсіпорындарында қолдануға болады, ол ластану концентрациясын төмендету үшін ағынды суларды таза сулармен араластырғаннан кейін ғана мүмкін болады. Анаэробты биохимиялық тотығу метантенкте жүреді және ол биологиялық тазартудың бірінші сатысы болып табылады. Аэробты үрдіс аэротенк, фильтротенк, флотатенктің әр түрлі модификацияларында жүреді. Ағынды суларды толық тазарту үшін анаэробты-аэробты тотығу қолданылады. Кейбір өндірістерде ағынды суларды егінді суару алаңдарында тазартудың топырақтық әдісі кеңінен қолданылады. Бұл ағынды суларды тазарту әдістері құрамында өте зиянды заттары бар ағынды суларды залалсыздандыру үшін жеткіліксіз. Сондықтан зиянды заттарды жою үшін арнайы әдістер қолданылады.

• Радиактивті қоспалар. Белсенділігі жоғары және ыдырау уақыты ұзақ радиактивті қоспасы бар ағынды сулар қоюландырылады да (концентрлеу), арнайы резервуарларда сақталады немесе қатты күйге айналдырылады. Изотоптары тез ыдырайтын (60 күнге дейін) ағынды сулар белсенділігін шектелген нормаға дейін төмендету үшін резервуарларға орналастырады. Сынап ағынды сулардан ерімейтін сынап сульфиді түрінде тұндыру арқылы, катиондармен жұтылу, ионды алмасу талшықтарымен copy және басқа әдістермен шығарылады. Сынаптың толық ауысуымен жүретін күшті негізді катионын сүзгіден өткізу арқылы ағынды суларды толық тазартуға қол жеткізуге болады. Бірақ гигиеналық тәжірибеде ағынды суларды тазартқаннан кейін сынаптың концентрациясының жоғарылауы байқалған.
• Беткейлік белсенді заттар (ББЗ) суаттарға түсіп, оның өзін-өзі тазарту үрдістерін, органолептикалық қасиеттерін бұзады, суды көпіршіктендіреді. Тазарту құрылымдарында олар тазарту үрдісіне кедергі жасайды. Ағынды сулардан беткейлік белсенді заттарды мырыш тұздарымен коагуляциялау, белсенді көмірмен сору және биохимиялык ыдырату әдістерін қолданып шығарып тастауға болады. Биологиялық тазарту алдында беткейлік белсенді заттарды аэрация жолымен көбікке айналдыру ұсынылады.
• Мұнай өнімдері. Мұнай өнеркәсіптерінің ағынды суларына мұнай өнімдерін бұрғылау сулары арқылы және аймақтан шығатын беткейлік ағынды сулар жатады. Мұнай өңдейтін зауыттардың ағынды суларының құрамында мұнайдың мөлшері 10 г/л-ден жоғары болады. Мұндай нысандарда көбінесе ағынды сулардың 2 канализациялық жүйесі орнатылады: біріншісі айналмалы сумен қамтамасыз ету үшін қолданылады. Мұндай суларды тазарту құрылымдарының құрамы едәуір толық болады: торлар, құм ұстағыштар, мұнай ұстағыштар (2 сағат тұндырылады), тұндырғыш-тоғандар (6 сағат тұндырылады) және ағынды суларды толық тазарту жүйесі (сүзгілер, флотаторлар, биологиялық тазарту); екіншісі ағынды суларды суаттарға құю үшін қолданылады.

Органикалық синтез (синтетикалық спирт, каучук және т.б.) саласының ағынды сулары зауыттардың технологиялық кәсібіне және соңғы өніміне байланысты ерекше лас болуы мүмкін. Мысалы: изопренді каучук өндірісінің ағынды суларының оттегіне биохимиялық қажеттілігі 8000 мг/л деңгейінде, ал оттегінің химиялық қажеттілігі – 20 000 мг/л деңгейінде болады. Мұндай жағдайда тазарту әдістері бағалы өнімдерді бөліп алатын, қайта қалпына келтіретін сипатта болуы керек.

Су нысандарының өзін-өзі тазартуы

Су нысандарының сапалық және сандық құрамының қалыптасуына, сонымен қатар осы көрсеткіштерді болжау мүмкіндігіне суаттардың өзін-өзі тазарту потенциалы үлкен әсер етеді.

Су нысандарының өзін-өзі тазарту потенциалы екі негізгі көрсеткіштері:

1. Судағы антропогендік және табиғи қоспалардың минерализациялануына әсер ететін температуралық тәртіп.
2. Ластаушылардың сұйылу мөлшерін анықтайтын гидрологиялық сипаттамалар.

Осы көрсеткіштерді бағалау үшін су нысанадарын 2 параметрі бойынша сипаттайтын гидрологиялық мәліметтер пайдаланылады:

• жыл бойындағы су температурасы 16 градустан және одан жоғары болатын күндер саны;
• судың көп жылдық орташа шығыны (секундына метр кубпен), жыл бойындағы су температурасы 16 градус және одан жоғары болатын күн санын бір жылдағы күннің жалпы санына бөлу арқылы суаттардын өзін-өзі тазарту потенциалының температуралық көрсеткішін (ТК) есептейді.

Су нысандарының өзін-өзі тазарту потенциалы

	Су шығыны	м/сек
Температуралық көрсеткіш	50-ге дейін	51-500	500-ден жоғары
0,32-ден артық	Төмендеу	Орташа	Жоғары
0,32-0,24	Төмен	Төмендеу	Орташа
0,24-ден төмен	Төмен	Төмен	Төмендеу

Емдеу мекемелерінің ағынды суларын тазарту және залалсыздандыру

Ауруханалардан шығатын ағынды сулар құрамында органикалық және минералды ластаушылардан басқа көптеген жұқпалы аурулардың қоздырғыштары да болады. Жұқпалы аурулар ауруханаларынан шыққан ағынды сулар ерекше қауіпті болып келеді. Ауруханалар мен басқа да емдеу мекемелерінен, оның ішінде әсіресе инфекциялық ауруханалардан шығатын ағынды суларды жалпы қалалық немесе басқа канализациялық тазарту қондырғыларына құю кезінде, міндетті түрде тиімді тазарту және залалсыздандырудан өткізілуі керек. Жалпы қалалық және басқа да қондырғылар болмаған жағдайда ауруханалар мен емдеу мекемелерінен шыққан ағынды суларды тазарту локальді канализацииялық тазарту қондырғыларында жүргізіледі. Локальді қондырғылар кешенін таңдау аурухананың профиліне, тазартылатын және залалсыздандырылатын ағынды су мөлшеріне, санитарлық қорғаныс аймағына, климаттық және гидрогеологиялык жағдайға, ауданның санитарлық-гигиеналық жағдайына және ағынды суларды ағызу жағдайына байланысты жүргізіледі.

Ауруханадан шығатын ағынды сулардың құрамы

Емдік мекемелердің ағынды суларының мөлшері әдетте суды тұтыну мөлшеріне сәйкес келеді.

1. Палаталарға жақын орналасқан санитарлық торабы бар ауруханаларда – 1 төсекке тәулігіне 200 л.
2. Жұқпалы аурулар ауруханаларында – 1 төсекке тәулігіне 240 л.

Сыртқы көрінісі бойынша ауруханалардың ағынды суларының шаруашылық-тұрмыстық ағынды сулардан еш айырмашылығы жоқ, бірақ құрамы жағынан ерекшеліктері бар:

• Ауруханалардың ағынды суларының өзіне тән минералды және органикалық ластаушылары болады: диагностикалық препараттар, дезинфекциялық заттар, кейде радиактивті изотоптар, басқа да химиялык препараттар. Бұл ағынды судың тазарту қондырғыларында тазалану тиімділігін төмендетеді.
• Аурухананың ағынды суындағы 1 төсекке шаққандағы түсетін ластаушы заттар мөлшері, елді мекеннен 1 адамға есептегендегі канализацияға түсетін ластаушы заттар нормасынан асып кетеді.

Салыстырмалы таблица

№	Көрсеткіштер	1 тұрғын /тәулік	1 төсек /тәулік
1	Өлшенген заттар	65	130
2	ОБҚ мөлдірленген ағындарда	40	80
3	Аммоний тұздарының азоты	8	16
4	Хлоридтер	9	18

Іс жүзінде 1 орынға шаққандағы су тұтыну мөлшері жоғары болғандықтан, аурухананың ағынды суындағы ластаушылар концентрациясы қалалық ағынды суға қарағанда төмен болуы мүмкін. Егер де аурухана орталықтандырылмаған сумен (шахталы құдықтар) қамтамасыз етілсе, онда суды тұтынудың төмендеуі есебінен, ағындардағы ластаушылар концентрациясы бірнеше есе жоғары болады.

• Аурухананың ағынды суының құрамы тәулік ішінде өзгеріп отырады. Ластаушылардың концентрациясы әсіресе мекемелердің белсенді жұмыс істейтін уақыттарында жоғарылайды: таңертең, күндіз, кешке. Осы уақыттарда локальді тазарту қондырғыларын таңдау әдісін ескеру керек.
• Ауруханалардың ағынды сулары шаруашылық-тұрмыстык суға қарағанда патогенді микроорганизмдермен қарқынды ластанған. Әсіресе, жұқпалы аурулар, өкпе ауруы ауруханаларының, сондай-ақ соматикалық ауруханалардың жұқпалы аурулар бөлімінің ағынды сулары өте қауіпті болып келеді. Сондықтан осындай ағынды сулар сыртқы ортаны жұқпалы аурудың қоздырғыштарымен ластайтын бірден-бір негізгі фактор болып табылады.

Су нысандарындағы химиялық ластаушы заттардың биологиялық трансформациясы

Су нысандарында химиялык заттардың микробтармен трансформациялануы, тек олардың құрылымының біртіндеп өзгеруіне ғана емес, улылық қасиетінің бірден күшеюіне де әкеледі. Оның улылық әсері тек айқын білінетін заттарға ғана емес, улылығы төмен қосылыстарға да қатысы бар. Улылығы жоғары заттар қосылыстардың деструкциясында да, трансформация кезінде де пайда болады. Бұл өзінің кең қолдануына байланысты жақсы зерттелген фосфор органикалық пестицидтерге тән. Мысалы: карбофос пестицидінің ыдырау өнімінің улылығы біріншілік затқа қарағанда 2 есе жоғары. Тұрақсыз және улылығы төмен хлорофос пестициді ыдырағанда 30 есе улы, әрі суда ұзақ сақталатын қосылыс түзіледі.

Биотрансформацияның кері салдары ауыр металдарға да тән. Биоалкилденген металдар, өзінің бейорганикалық қосылыстарынан ерекшелігі олардың улылығы бірнеше есе жоғары және организмнен өте баяу шығарылады. Соңғы жылдары көптеген аймақтарда, өндірістік ағынды сулардың құрамында болмаса да, балық етінде метилденген металдардың кездесуі туралы мәліметтер жиілеп кеткендіктен онымен санасуды қажет етеді. Сонымен қатар, микроорганизмдер тек сынапты ғана емес, басқа да көптеген элементтерді (қорғасын, таллий, селен, калайы, мышьяк) алкилдейді.

Улы заттардың жаңа түрлері, тек табиғи ортада ғана емес, ағынды суларды жасанды қондырғыларда биологиялық тазарту кезінде де түзіледі. Тазартудан өткізілген ағынды судың құрамында шығу тегі белгісіз улылығы жоғары қосылыстар кездесетіндігі туралы мәліметтер бар. Олар биологиялық қабықша немесе белсенді лай микроорганизмдерінің әсерінен болатын, ластаушы заттардың биотрансформациясының өнімі. Қолданылып жүрген ағынды суларды биохимиялық тазарту әдістерінің тиімділігі төмен болғандықтан, өндірістік ағынды суларды зарарсыздандырудың жаңа микробты жолдарын іздестіру қажеттігі пайда болды.

Дереккөздер

1. Неменко Б. А. Коммуналдық гигиена. — Алматы: "Ғылым" ғылыми баспа орталығы, 2004. 432 б. ISBN 9965-07-336-8