Саларлар өз атауы салар салыр Қытайдағы түркі тілдес халықтар Синьхуа Салар автономиялық уезінде және Цинхай өлкесінің б

Саларлар — (өз атауы - салар, салыр), Қытайдағы түркі тілдес халықтар. Синьхуа-Салар автономиялық уезінде және Цинхай өлкесінің басқа аудандарында, сонымен қатар Гансу және Шыңжаң провинцияларфында тұрады. Жалпы саны 130,6 мың адам. (2010, халық санағы).

Бүкіл халықтың саны
Саларлар
салар, салыр

130 600
Ең көп таралған аймақтар
Қытай
Тілдері
салар тілі, қытай тілі
Діні
суннизм

Тілі

Олар салар тілінде сөйлейді. Тілдері түрік немесе өзбек тіліне бұлыңғыр түрде ұқсайды, өздерінің жазба тілі жоқ, сондықтан мұнда кез келген нәрсені жазу үшін қытай таңбалары қолданылады. Саларлардың көпшілігі екі тілде сөйлейді, оған ғасырлар бойы қытайлықтармен бірге өмір сүру әсер етуде.

Діні

Дінге сенетіндер сүнниттік мұсылмандар, аз бөлігі тибет буддизмін ұстанады.

Тарихы

Саларлар оғыз тайпасының ұрпақтары болып саналады. Өз аңыздарына қарағанда, олардың ата-бабалары орта ғасырларда (XIV ғ.) Самарқандтан Қытайдың Цинхай провинциясының шығыс бөлігіне көшіп, Сюнхуа аймағына қоныстанған. Олар қыпшақ, кейінірек қытай, моңғол және ішінара тибет ықпалын бастан кешірді. Маньчжур Цинь әулеті тұсында (1644–1911) саларлар ислам дінін ұстанғандықтан түрлі қуғын-сүргінге ұшырағаны белгілі. Содан кейін көптеген саларлар империялық әскерлермен қақтығыстарда қаза тапты.

Қытай Халық Республикасы кезінде саларлардың жағдайы жақсарды. 1954 жылы Сюнхуа салар ұлтының автономиялық округі мәртебесін алды, ал 1980 жылы Ганьсу провинциясында Джишишань-Баоань-Дунсян-Салар автономиялық округі құрылды. Қытайдың ірі қалаларында салярлар әдетте хуэй мұсылмандарымен бірге бөлек кварталдарда тұрады және негізінен сауда немесе мейрамхана бизнесімен айналысады.

Кәсібі

Саларлардың басым бөлігі ауыл шаруашылығымен айналысады. Бидай, арпа, сұлы, қарақұмық т.б. егеді. Дәнді ежелден қалыптасқан әдет-ғұрып бойынша әдетте әйелдер себеді. Үй шаруашылығында саларлар қой, сиыр, өгіз, жылқы, қашыр, есек өсіреді. Қой жүнінен мата тоқылады. Салдардың әр ауласында дерлік бау-бақша бар, бақшада алмұрт, жүзім, жаңғақтар, картоп, қауын, қарбыз, бұрыш өсіреді.

Мынта ауылының маңында, халық ағаш ұсталығымен айналысады. Ағаштарды өзен салаларымен ағызып, төрт ескекті жалпақ түбі бар қайықтармен тасымалдайды. Қолөнерден ұсталық, керамика, етікшілік, ұн тарту және т.б. дамыған.

Өмір салты

Отбасы көбінесе шағын, қоғамдық ұйымның дәстүрлері сақталған. Неке патрилокальды. Халықтың әдет-ғұрыптары түркі-мұсылмандық ортақ сипатқа ие болғанымен, олардың өзіндік ерекшеліктері де бар. Үйлену тойы бірнеше кезеңдерден тұрады: күйеу жігіттің ата-анасы қалыңдықтың ата-анасына құда жібереді, егер қалыңдықтың ата-анасы одан әрі келіссөздер жүргізуге келіссе, күйеу жігіттің ата-анасы сол құдалармен бірге сырға немесе бір пакет шай жібереді. Егер сыйлықтар қабылданса, бұл қалыңдықтың ата-анасы қызын үйлендіруге келісетінін білдіреді. Күйеу жігіттің ата-анасы байлығына қарай қалыңдықтың отбасына келін түсірушімен бірге материалдық сыйақылар (михыр) жібереді, той күні белгіленді. Үйлену тойлары көбінесе күзде, егін жинаудан кейін ұйымдастырылады және бірнеше күн бойы жалғасады. Бұрын көп әйел алу қабылданған, олар екі, үш, бес, тоғыз және он бір әйел алған. Ал қазір екі, үш әйел алған отбасылар бар. Үлкен әйелді улылых, кішісін кишілік, қалғандарын өз атымен атайды.

Марқұмды еске алу рәсімінде марқұмның ақша, шай, тұз, отын, киім-кешек, заттары таратылады. Үшінші күні еске алу кеші өтеді. Жиналғандарға сорпа, ет, құймақ беріледі. Қаделері 7, 40 және 100 күннен кейін де орындалады. Мұндай еске алу шаралары алғашқы үш жылда жүргізіледі.

Саларлар үйлері әдетте балшықтан немесе сирек жағдайларда кірпіштен тұрады. Іргетасы жоқ, кейде оны қабырғалар салынған тастар қатары алмастырады. Едені топырақ, үлкен үйлерде ағаш. Әр үйде айван бар. Есіктер ағаштан жасалған, табалдырық биік. Кейбір жағдайларда шыны терезелер төменгі жағында үлкен торларға салынған.

Тұрғын үй кешені екі бөліктен тұрады: шаруашылық ауласы және адамдарға арналған аула. Біріншісінде - мал және ауылшаруашылық техникасы бар үй-жайлар. Екіншісінде - тұрғын үйлер: қонақ бөлме және ас үй. Бұл аула әрқашан өте таза және жинақы. Тұрғын үй ауласының бөлмелері шағын және аласа. Есік тікелей бөлмеге апарады, дәліз жоқ.

Олар ет, балық, көкөніс, сүт, нан, күріш өнімдерін пайдаланады. Ет (әдетте қой еті) бөлек, кеспе немесе күрішпен бірге беріледі. Сүт қосылған шай нанмен бірге ішіледі. Тағамдары: баоцзи – қант қосылған буға пісірілген дөңгелек пирогтар; этлоулах - крахмал ұнынан кеспе араласқан қуырылған тауық еті; мома — буға пісірілген тоқаштар; куджа - қою сорпа; куймақ - құймақ. Тағам әрқашан ыстық күйінде беріледі, ет майдалап туралған. Шанышқылар мен пышақтар қажет емес, тамақтану кезінде саларлар таяқшаларды пайдаланады.

Ерлер жейде немесе күрте және шалбар, матадан жасалған аяқ киім, бастарына қалпақ киеді, әйелдер – халат пен шалбар. Қысқы киім - мақта шапандары немесе қой терісінен жасалған тон.

Дереккөздер

Салары https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/253330
Значение слова САЛАРЫ в Большом энциклопедическом словаре https://slovar.cc/enc/bolshoy/2116912.html
энциклопедический словарь https://sanstv.ru/dict/%D1%81%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B
Большая Советская энциклопедия Салары https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/81740-salary/
Значение слова салары https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D1%81%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B
Большая советская энциклопедия САЛАРЫ https://bse.slovaronline.com/38086-SALARY
Салары https://gufo.me/dict/bse/%D0%A1%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B
Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/3528817 Мұрағатталған 2 қарашаның 2022 жылы.
Современная энциклопедия - салары http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/salary
Народы Восточной Азии. Салары у истоков трёх великих рек История https://mytashkent.uz/2018/05/04/narody-vostochnoj-azii-salary-u-istokov-tryoh-velikih-rek/
Салары https://megabook.ru/article/%D0%A1%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B
Салары – исчезающие тюрки Китая https://m.islam-today.ru/istoria/salary-iscezausie-turki-kitaa/
Салары https://www.abirus.ru/content/564/623/624/639/11952/12008.html
народы мира / Салары http://www.etnolog.ru/people.php?id=SALA

[1] Салары https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/253330

[2] Значение слова САЛАРЫ в Большом энциклопедическом словаре https://slovar.cc/enc/bolshoy/2116912.html

[3] энциклопедический словарь https://sanstv.ru/dict/%D1%81%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B

[4] Большая Советская энциклопедия Салары https://my-dict.ru/dic/bolshaya-sovetskaya-enciklopediya/81740-salary/

[5] Значение слова салары https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D1%81%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B

[6] Большая советская энциклопедия САЛАРЫ https://bse.slovaronline.com/38086-SALARY

[7] Салары https://gufo.me/dict/bse/%D0%A1%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B

[8] Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/3528817 Мұрағатталған 2 қарашаның 2022 жылы.

[9] Современная энциклопедия - салары http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/salary

[10] Народы Восточной Азии. Салары у истоков трёх великих рек История https://mytashkent.uz/2018/05/04/narody-vostochnoj-azii-salary-u-istokov-tryoh-velikih-rek/

[11] Салары https://megabook.ru/article/%D0%A1%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B

[12] Салары – исчезающие тюрки Китая https://m.islam-today.ru/istoria/salary-iscezausie-turki-kitaa/

[Reference1-13] Салары https://www.abirus.ru/content/564/623/624/639/11952/12008.html

[14] народы мира / Салары http://www.etnolog.ru/people.php?id=SALA