Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Алмұрт (лат. Pyrus) —
- Алмалар тұқымдасына жататын жемісті өсімдіктердін бір туысы. Мұның 18 түрі бар. Алмұрт көбінесе үлкен ағаш, кейде ұзын бұта болып өседі. Атың 5 000-нан астам сұрпы бар, олардың бұрынғы КСРО-да 130 сұрпы өседі. Бұлардың ішіндегі 15 сұрпын өсіріп шығарған И. Мичурин, олардың негізгілері: қыстық бере (груша бере зимняя) — И. Мичуриннің жабайы уссурий алмұртын бірінші рет гүлденген жылы Бере Рояль алмұртының тозаңымен будандастырғаннан кейінгі алған жаңа сұрпы. Қысқа өте төзімді. 20 жылдан астам өмірінің ішінде бұған аяздың тигізген әсері байқалған емес. Мұның ағашы да, паразит саңырауқұлақтарға да бой бермейтін төзімді келеді. Жемісінің өздігінен зақымданған жері тез жазылып кетеді. Жемісін қыркүйектің аяғында жинайды, ол жатқан жерінде (қыста) піседі де (аты осыған сәйкес қойылған), сәуірге дейін сақтауға келеді. Орта Азия алмұрты (Р. asiae mediae) — кронасы аумақты келген үлкен ағаш. Жемісі тәтті, ерте піседі және ірі болады; жемісін адам, құрғақ жапырағын мал жейді. Орта Азия алмұрты түсімді келеді, құрт онша түспейді, ауруға, кеселге төзімді.
| Алмұрт | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Алмұрт | ||||||||||||||
|
- Раушангүлділер тұқымдасының бір туысы, жеміс ағашы. Дүние жүзінде 60-қа жуық түрі белгілі. Олар ауа райы қоңыржай және субтропикалық аймақтарда өседі. Қазақстанда кәдімгі алмұрт немесе орман алмұрты (Р.communіs), Регель алмұрты (Р.regelіі), құлжа алмұрты немесе кеш пісетін алмұрт (P.serotіna) деген түрлері бар. Алмұрт көп күтімді қажет етпейді, жылу сүйгіш, суыққа төзімсіз ағаш. Биікт. 10-12 м болады. Бұтақ шоғырының аумағы жалпақ, пирамида тәрізді. Жапырағы жұмыртқа пішінді, түксіз, жылтыр. Гүлі ақ, қызғылт, сарғыш, кейде қызыл түсті, гүлтабақшасына шоғырланған. Жемісі — сары, жасыл не қызғылт түсті сопақша келеді. Салм. 20-300 гр-дай. Алмұрт отырғызылғаннан кейін 4-5 жылда жеміс бере бастайды, 40-50 жылдай өседі. Мәдени сұрыптарын ұластыру арқылы өсіреді. Қазақстанда 14 сұрпы аудандастырылған, оның Орман аруы, Талғар аруы, хош иісті алмұрт, деген сұрыптары кең тараған. Алматы, Жамбыл, Түркістан, Қызылорда облыстарында өсіріледі. Өсімдік зиянкестеріне төзімді, көбіне ауруға шалдықпайды. Алмұрт – бағалы ағаш, гүлінен аралар бал жинайды. Жемісінің құрамында 80-84,3% су, 10-13% қант, глюкоза, фруктоза, сахароза, 0,1-0,6 % қышқыл, илік және 0,4 % азотты заттар, В, С дәрумендері, каротин болады. Одан тосап, шарап т. б. сусындар дайындалады. Алмұрттың негізгі зиянкестері мен аурулары — бүрге шіркейі, Алмұрт биті, Алмұрт көк көбелегі, тазқотыр т. б.
Өсімдік туралы
Алмұрт — раушангүлдер тұқымдасына жататын жемісті өсімдік. Табиғатта 18 түрі, 5000-нан астам сұрпы бар. Сұрпына қарай биіктігі 20-30 метр аралығында болады. Өмір сүру ұзақтығы 50-80 жыл, кейбір түрлері 150-300 жылға дейін өмір сүреді. 8-10 жылдан кейін жеміс береді. Жапырақтары жұмыртқа пішінді немесе домалақ, ұштары үшкірлеу, ұзындығы 3-7 см. Алмұрттың гүлдеуі сәуір, мамыр айларында, жапырақтары шыға бастаған кезде басталады. Гүлдері ақ, хош иісті, жәндіктерді өзіне тартады. Бір алмұрт ағашынан 10 кг-нан 40 кг-ға дейін жеміс алуға болады. Жарық жерде жақсы өседі, көлеңкеге де шыдамды, бірақ көлеңкеде өссе, жемісті аз береді.
Қолданылуы
Алмұрт ағашының жемісі – өте пайдалы, әрі тәтті. Алмұрт қантқа, органикалық қышқылдарға, ферменттерге, өзектерге, илік, азотты және пектинді заттарға, , , , дәрумендеріне, каротинге, сонымен қатар йод, калий, мырыш, магний, кремний, темір, флавоноидтарға бай.
Емдік мақсатта жаңа піскен немесе кептірілген жемісін және жапырақтарын пайдаланады. Алмұрттың құрамындағы арбутин деген антибиотик микробтарды жояды. Пісірілген алмұртты қатты жөтелгенде, деміккенде және өкпе туберкулезіне ем ретінде қолданады. Кептірілген алмұрттан жасалған қайнатпаны қызба ауруы кезінде, несеп жүргізіп бүйректегі тасты шығаруға, іш ауруына, қант диабетіне, өт айдауға пайдаланады. Алмұрт жемісінен шырын, тосап, компот, джем, қақ жасалады.
Тамақ, кондитер өнеркәсібінде қолданады.
Алмұрт туралы тақпақ
Қарап ұқсас сұрқына,
Ұқсатты алма тұрқына.
Біздің жеміс деп мұны,
Мақтанар грек жұрты да.
Қуаң, мейлі, шөл мекен,
Ете берер ол мекен.
Шырыны мол жеміс бұл,
Жеп көр өзің, сенбесең.
Дереккөздер
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
- Т. Мұсақұлов, Орысша-қазақша түсіндірмелі биологиялық сөздік І-том, Қазақ мемлекет баспасы, Алматы — 1959
- Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 жыл. ISBN 9965-607-02-8
- Шаңырақ: Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы: Қаз. Сов. энцикл. Бас ред., 1990 ж. ISBN 5-89800-008-9
Әдебиет
- Қ 74 Құлжабаева Г. Ә.; «Өсімдіктер әлемі» оқу-әдістемелік кешені, Жемістер: Дидактикалық материал. — Алматы, 2011. — 16 б.; ISBN 978-601-7237-31-8
Сілтемелер
- Гүлстан, өсімдіктер туралы сайт Мұрағатталған 20 ақпанның 2012 жылы.
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — биология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Almurt lat Pyrus Almalar tukymdasyna zhatatyn zhemisti osimdikterdin bir tuysy Munyn 18 tүri bar Almurt kobinese үlken agash kejde uzyn buta bolyp osedi Atyn 5 000 nan astam surpy bar olardyn buryngy KSRO da 130 surpy osedi Bulardyn ishindegi 15 surpyn osirip shygargan I Michurin olardyn negizgileri kystyk bere grusha bere zimnyaya I Michurinnin zhabajy ussurij almurtyn birinshi ret gүldengen zhyly Bere Royal almurtynyn tozanymen budandastyrgannan kejingi algan zhana surpy Қyska ote tozimdi 20 zhyldan astam omirinin ishinde bugan ayazdyn tigizgen әseri bajkalgan emes Munyn agashy da parazit sanyraukulaktarga da boj bermejtin tozimdi keledi Zhemisinin ozdiginen zakymdangan zheri tez zhazylyp ketedi Zhemisin kyrkүjektin ayagynda zhinajdy ol zhatkan zherinde kysta pisedi de aty osygan sәjkes kojylgan sәuirge dejin saktauga keledi Orta Aziya almurty R asiae mediae kronasy aumakty kelgen үlken agash Zhemisi tәtti erte pisedi zhәne iri bolady zhemisin adam kurgak zhapyragyn mal zhejdi Orta Aziya almurty tүsimdi keledi kurt onsha tүspejdi auruga keselge tozimdi AlmurtAlmurtDүniesi ӨsimdikterBolimi Taby Saby Tukymdasy RosaceaeKishi tukymdasy Tegi AlmurtAlmurttyn әr tүrli sorttaryRaushangүldiler tukymdasynyn bir tuysy zhemis agashy Dүnie zhүzinde 60 ka zhuyk tүri belgili Olar aua rajy konyrzhaj zhәne subtropikalyk ajmaktarda osedi Қazakstanda kәdimgi almurt nemese orman almurty R communis Regel almurty R regelii kulzha almurty nemese kesh pisetin almurt P serotina degen tүrleri bar Almurt kop kүtimdi kazhet etpejdi zhylu sүjgish suykka tozimsiz agash Biikt 10 12 m bolady Butak shogyrynyn aumagy zhalpak piramida tәrizdi Zhapyragy zhumyrtka pishindi tүksiz zhyltyr Gүli ak kyzgylt sargysh kejde kyzyl tүsti gүltabakshasyna shogyrlangan Zhemisi sary zhasyl ne kyzgylt tүsti sopaksha keledi Salm 20 300 gr daj Almurt otyrgyzylgannan kejin 4 5 zhylda zhemis bere bastajdy 40 50 zhyldaj osedi Mәdeni suryptaryn ulastyru arkyly osiredi Қazakstanda 14 surpy audandastyrylgan onyn Orman aruy Talgar aruy hosh iisti almurt degen suryptary ken taragan Almaty Zhambyl Tүrkistan Қyzylorda oblystarynda osiriledi Өsimdik ziyankesterine tozimdi kobine auruga shaldykpajdy Almurt bagaly agash gүlinen aralar bal zhinajdy Zhemisinin kuramynda 80 84 3 su 10 13 kant glyukoza fruktoza saharoza 0 1 0 6 kyshkyl ilik zhәne 0 4 azotty zattar V S dәrumenderi karotin bolady Odan tosap sharap t b susyndar dajyndalady Almurttyn negizgi ziyankesteri men aurulary bүrge shirkeji Almurt biti Almurt kok kobelegi tazkotyr t b Өsimdik turalyAlmurt raushangүlder tukymdasyna zhatatyn zhemisti osimdik Tabigatta 18 tүri 5000 nan astam surpy bar Surpyna karaj biiktigi 20 30 metr aralygynda bolady Өmir sүru uzaktygy 50 80 zhyl kejbir tүrleri 150 300 zhylga dejin omir sүredi 8 10 zhyldan kejin zhemis beredi Zhapyraktary zhumyrtka pishindi nemese domalak ushtary үshkirleu uzyndygy 3 7 sm Almurttyn gүldeui sәuir mamyr ajlarynda zhapyraktary shyga bastagan kezde bastalady Gүlderi ak hosh iisti zhәndikterdi ozine tartady Bir almurt agashynan 10 kg nan 40 kg ga dejin zhemis aluga bolady Zharyk zherde zhaksy osedi kolenkege de shydamdy birak kolenkede osse zhemisti az beredi ҚoldanyluyAlmurt agashynyn zhemisi ote pajdaly әri tәtti Almurt kantka organikalyk kyshkyldarga fermentterge ozekterge ilik azotty zhәne pektindi zattarga dәrumenderine karotinge sonymen katar jod kalij myrysh magnij kremnij temir flavonoidtarga baj Emdik maksatta zhana pisken nemese keptirilgen zhemisin zhәne zhapyraktaryn pajdalanady Almurttyn kuramyndagy arbutin degen antibiotik mikrobtardy zhoyady Pisirilgen almurtty katty zhotelgende demikkende zhәne okpe tuberkulezine em retinde koldanady Keptirilgen almurttan zhasalgan kajnatpany kyzba auruy kezinde nesep zhүrgizip bүjrektegi tasty shygaruga ish auruyna kant diabetine ot ajdauga pajdalanady Almurt zhemisinen shyryn tosap kompot dzhem kak zhasalady Tamak konditer onerkәsibinde koldanady Almurt turaly takpakҚarap uksas surkyna Ұksatty alma turkyna Bizdin zhemis dep muny Maktanar grek zhurty da Қuan mejli shol meken Ete berer ol meken Shyryny mol zhemis bul Zhep kor ozin senbesen Derekkozder Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 T Musakulov Oryssha kazaksha tүsindirmeli biologiyalyk sozdik I tom Қazak memleket baspasy Almaty 1959 Batys Қazakstan oblysy Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2002 zhyl ISBN 9965 607 02 8 Shanyrak Үj turmystyk enciklopediyasy Almaty Қaz Sov encikl Bas red 1990 zh ISBN 5 89800 008 9ӘdebietҚ 74 Қulzhabaeva G Ә Өsimdikter әlemi oku әdistemelik kesheni Zhemister Didaktikalyk material Almaty 2011 16 b ISBN 978 601 7237 31 8SiltemelerGүlstan osimdikter turaly sajt Muragattalgan 20 akpannyn 2012 zhyly Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul biologiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz