Есенов Шаһмардан

Шахмардан Есенұлы Есенов (5 тамыз 1927, Бала би ауылы, Шиелі ауданы, Қызылорда облысы – 24 тамыз 1994, Алматы) — қазақтың геолог ғалымы және мемлекет қайраткері, Қазақ ССР Геология министрі (1961– 1965, 1974–1978), Қазақ ССР Жоғарғы кеңесінің төрағасы, ҚазССР Ғылым академиясының президенті (1967–1974). Геология-минералогия ғылымдарының докторы (1970), профессор, ҚР ҰҒА академигі.

Шахмардан Есенұлы Есенов
Лауазымы
Қазақ ССР Геология министрі
1974 — 1978
Ізашары	Александр Тимофеевич Ситько
Ізбасары	Сәкен Ержанұлы Чакабаев
Қазақ ССР Жоғары Кеңес төрағасы
11 сәуір 1967 — 13 тамыз 1974
Ізашары	Асқар Закарьевич Закарин
Ізбасары	Ғабит Махмұтұлы Мүсірепов
Қазақ ССР Геология министрі
1961 — 1965
Қазақстан ұлттық ғылым академиясының президенті
1967 — 1974
Өмірбаяны
Партиясы	КПСС
Білімі	Қазақ тау-кен институты, геологияөминералогия ғылымдарының докторы, Академик
Мамандығы	геолог
Дүниеге келуі	5 тамыз 1927 (1927-08-05) Бала би ауылы, Шиелі ауданы, Қызылорда облысы
Қайтыс болуы	24 тамыз 1994 (1994-08-24) (67 жас) Алматы
Әкесі	Жорабек (әкесінің аты ретінде атасының есімін қолданған)
Анасы	Шарипа
Жұбайы	Камиля Қарабалаева
Балалары	Ғалымжан Шахмарданұлы Есенов
Сайты	https://yessenovfoundation.org
өңдеу

Өмірбаяны

Шаһмардан Есенұлы Есенов 1927 жылы тамыздың 5-інде Қызылорда облысының Шиелі ауданы Тартоғай селосында дүниеге келген. Ол осында орта мектепті, ал 1944 жылы Қызылорда педагогикалық техникумын бітіріп, сол жылы Қазақ тау-кен институтының (қазіргі Қаныш Сәтбаев атындағы қазақ ұлттық техникалық университеті) геология-барлау факультетіне оқуға түседі.

1949 жылы Қазақ тау-кен металлургия институтын бітіреді. Академик Қ.И.Сәтбаевтың шәкірті. Ол отандық металлогения мектебінің негізін қалаушы Қ.И. Сәтбаевпен алғаш рет 1947 жылы мемлекеттік емтихан кезінде танысады. Жас Шахмардан Қаныш Имантайұлының көзіне бірден түскен екен. Сол себепті геолог жас студентке тәлімгер болып, 1949 жылы жібереді.

1956–1960 жылдары Жезқазған геология барлау экспедициясының геологы, аға геологы (1949-1952), бас геологы (1952-56), бас инженері. Үлкен Жезқазған кен-руда өнеркәсібінің шикізат бөлімін ашу және бағалау жөніндегі барлау жұмысына басшылық етті. Бұл кезеңде Жезқазған ауданы геологиясының неғұрлым күрделі теориялық және практикалык мәселелерін шешуге тікелей қатысты боксит-асбест сияқты маңызды пайдалы қазбаларды іздеу мен барлау әдіс-тәсілдерін анықтау жөніндегі жұмыстарды басқарды.

Жезқазған өңіріндегі қызметі барысында ашқан маңызды жаңалығы – өзі дайындаған жаңа әдіс бойынша мемлекетте сирек кездесетін және өте құнды шикізат көзі – родусит асбестін зерттеп, барлауы болды. Көгілдір асбесттің Қумола кен тобына жататын шикізат түрі «жезқазғандық» асбест деп аталып кетті.

Шахмардан Есеновтің бастамасы бойынша 50-ші жылдары Жезқазған кен торабының ірі масштабтағы болжамды геологиялық картасы жасалып, онда бұған дейін белгілі болған кен алаңдарының шегінен әлдеқайда алыстап кететін мыс, қорғасын және мырышқа бай үмітті алаңдардың шекаралары анық көрсетілді. Соның арқасында Жезқазғанның белгілі қорларын бірден 3-4 есеге ұлғайту пікірі пайда болды. Оның басшылығымен алғаш рет масштабы 1:1 500 000 болатын Қазақстанның геологиялық картасы дайындалды.

Ш. Есеновтің бастамасымен бұрғылау жұмыстарының көлемі шұғыл артып, сонымен қатар бұрғылау техникасы да 5 есеге көбейтілді. Бұл өзі шығынның көптігіне байланысты өте тәуекелді қадам еді. Алайда осы шешімді Қ. Сәтбаевтің басшылығындағы ҚазКСР Ғылым академиясы және ҚазКСР Геология және жер қойнауын қорғау министрлігі қолдап шықты. Қолданылған 100-ден астам бұрғылау агрегаттары Ш. Есенов бастаған геологтардың болжамдарын таңғажайып дәлдікпен растап, 60-шы жылдардың басында-ақ Жезқазғандағы кен қоры 2,5 есеге ұлғайып, одан әрі көбейе берді.

Осы жұмыстардың нәтижесінде Жезқазғанда шикізат кенінің барланған қоры бұрынғыдан бірнеше есе артты. Химия және қорғаныс өнеркәсібіне өте қажетті шикізат ірі кені ашылды. Ол қысқа мерзімде барланып, өнеркәсіпті игеру меңгерілді. Осы ауданның марганец, мыс, металл, никель, кобальт, темір рудалары, құрылыс материалдары мен мыс кендері ашылып зерттелді.

1949—1960 жылдары түрлі экспедицияда геолог болып, Жезқазған ауданы мәслихаты мен елдегі Жоғарғы кеңестің депутаты болып қызмет етті. Ш. Есенов басқаратын экспедиция екі бірдей ірі – Жанай және Айдос жер асты ауыз сулары теңізін ашып, игеруге кірісті. Соның арқасында Жезқазған аймағының тұрғындары қазіргі күнге дейін үздіксіз ауыз сумен қамтамасыз етіліп отыр. Сондай-ақ, Ш. Есенов 60-шы жылдары Жыланды тобындағы Итауыз, Сарыоба, Қарышошақ, Қыпшақбай, Айранбай, Талдыбұлақ, Жартас т.б. мыс кен орындарының қорын бағалағаны және барлағаны үшін де алғаш ашушы дипломдарын алды.

1960 жылы ҚазКСР геология министрінің орынбасары болып тағайындалды.

1961-65 жылдары 33 жастағы Шахмардан Есенов ҚазССР геология министрі болып тағайындалды. Есенов Совет тарихындағы ең жас министр болып саналады. Жезқазғандағы өзінің із­де­ніс тәжірибесін қорытып, кан­дидаттық диссертация жазды, «Жезқазған кен орнының құ­рылымдық ерекшеліктері және оны барлау» деген тақырыпта  38 жасында геология-минера­логия ғылымдары докторы­ атағын Мәскеуде табысты қор­ға­ды.

Министрліктегі Шахмардан Есенов бастаған экспедиция барысында Маңғыстаудан мұнай табылып, Өзен, Қаражамбас, Жетібай, Қаламқас, Бозащы кен орындары ашылды. Қазір олар Қазақстанның ең ірі мұнай және газ кәсіпорындары саналады. 1966 жылы осы жаңалығы үшін Есенов Ленин сыйлығын алды. Ол Сәтбаевтан кейін сегіз жыл­дан соң осындай айтулы сый­лықты алған екінші қазақ ғалымы еді.

1960-жылдары КСРО басшысы Никита Хрущев Қазақстанда әкімшілік реформасын жасады. Елді үш өңірге бөліп, солтүстіктегі облыстарды Ресейге, Маңғыстауды Әзербайжан не Түрікменстанға қоспақ болады. Солтүстік өңірлерді беруге болмайды деп Жұмабек Тәшенов қарсы шықса, Маңғыстау жеріне Есенов араша болды. Маңғыстаудың тағдыры шешілмек болған жиынға ҚазКСР басшысы Дінмұхаммед Қонаев жерді бермеуге көндір деп Шахмарданды жолдайды. Сонда Қазақстан геология ми­нистрі Шахмардан Есенов осы мәселені арнайы қараған КСРО Үкіметінің жабық отырысында Маңғыстауды игеру­ге Қазақстанның өз шамасы жететіндігін қаймықпай дәлел­дейді, КСРО Үкіметі Төрағасының бі­рінші орынбасары (Төраға Хрущевтің өзі), КСРО орта машина жасау (қорғаныс өнеркәсібі саласы) министрі беделі зор Шахмардан Есенов пікірін қуаттайды.

Орталық Қа­зақ­­станда Успен белдеуінде кең ауқымды әрі терең бар­лау жұмыстарын ұйымдас­ты­ру, ол жерде кен жоқ деген қар­сылықты Кенді Ал­тайдан кейінгі аса бай Успен бел­деуінен темір кеніштерін іздеген ғалымдар тобына, соларға басшылық жасаған Ш.Есеновке 1972 жы­лы Қазақстан Мемлекеттік сыйлығы берілді. Қазір Темір­таудағы Қарағанды металлургия комбинаты осы кеніш не­гізінде жұмыс істеуде.

1965-1967 жылдары Қазақ ССР Өндірістік геологиялық комитетінің Төрағасы, Қазақ ССР Министрлер кеңесі Төраға орынбасары болды.

1967 жылы 39 жастағы Есенов ҚазКСР-дің Ғылым академиясының басшысы болып сайланды. 1967-1974 жылдары Қазақ ССР ҒА Геология ғылымдары институтының директоры, Қазақ ССР Ғылым Академиясының Президенті.

1974-1978 жылдары Қазақ ССР Геология Министрі.

1978-1994 жылдары Қазақ политехникалық институтында «Пайдалы қазбалардың кен көздерін іздестіру және барлау әдістері» кафедрасының меңгерушісі.

1990 жылы тұңғыш балама сай­лауда ғылыми ортадан 8 үміткердің ішінен ғалымдар қала­ған бесеудің бірі Есенов еді, олар ғалымдар қауымы атынан Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаттығына сайланды. Таңдаулылар сапында академиктер , Салық Зиманов бар еді. Еліміздің тәуелсіздігін жария­лаған депутаттар ортасында Шахмардан Жорабекұлы Есе­нов те болды.

1994 жылы Есенов 67-ке келген шағында дүниеден озды. Алма­тыда Кеңсай зиратына жерленді.

1995 жылы Маңғыстаудың басты университетіне Шахмардан Есеновтің аты берілді.

Білім беруді реформалау тұжырымдамасы мен мамандар даярлаудың көпдеңгейлі жүйесін жүзеге асыру мақсатында 1996 жылы ҚР Министрлер Кабинетінің 7 мамырдағы №573 қаулысымен Ақтау политехникалық институты мен Атырау университетінің Ақтау филиалының базасында Ш.Е.Есенов атындағы Ақтау мемлекеттік университеті құрылды.

Белгілі геолог ғалым, Маңғыстау мен Батыс Қазақстандағы мұнай-газ кен орындарын алғаш ашушы, Лениндік және ҚР Мемлекеттік сыйлықтарының лауреаты Шахмардан Есенұлы Есеновтің есімін есте қалдыру мақсатында Маңғыстау облысы басшылығының ұсынысымен ҚР Министрлер Кабинетінің 1995 жылғы 1 шілдедегі № 767 Қаулысымен Ақтау мемлекеттік университетіне академик Шахмардан Есенұлы Есеновтің аты берілді.

Қазақстан ұлттық ғылым академиясы

1967-74 жылдары Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Ғылым Академиясының президенті. Ғылым Академиясының Қ.И.Сәтбаев атындағы Еңбек Қызыл Ту орденді геология ғылымдар институтының директоры.

Шахмардан Есенұлының басшылық еткен алғашқы жылдары ҚазақКСР ҒА-ның құрамына 3 академик, 21 корреспондент мүше қабылданды. Сонымен қатар, жаңа институттар ашылды: Жоғарғы энергиялар физикасы институты, Гидрогеология және гидрофизика институты, Сейсмология институттары мен Геология, Философия және құқық, Металлургия және кен байыту, Астрофизика ғылыми институттарында жаңа бөлімдер мен зертханалар құрылды. Бір 1970 жылы ғана 22 докторлық диссертация қорғалған.

Профессор Ақ­жан Машанов 1967 жылы Ғылым академиясының жаңа пре­зиденті Ш. Есеновтің алдына барады әл- Фараби мұра­сын зерттеу қажеттігі туралы 1950 жылдары ептеп айтыла бастағанда 1953 жылы Одақ­тық партиялық бас газет «Правда» қазақ ғалымдары көне мұраны зерттеу желеуімен Ислам дінін насихаттамақ деген сарында сын жариялайды.

1973 жы­лы Әбунасыр әл Фарабидің туғанына 1100 жыл толуы Қазақ­станда кең түрде аталып өтілді.

Оған әлемнің көптеген елдерінен қонақтар шақырылды. Ш.Есенов осында өзі баяндама жасады. Осы симпозиумда әл-Фараби Аристотельден кейінгі "Екінші ұстаз" атанды. Әл-Фарабидің еңбектерінің томдары екі тілде шығарылды. Осы басылымдардың барлығының жауапты редакторы Ш.Есенов болды.

Ізашары:

Қазақстан Ұлттық ғылым академиясының президенті 1967 — 1974

Ізбасары:

Кен орнындарының геологиясы және металлогениясының ірі маманы ретінде 13 монография және кітап, 200-ден астам ғылыми және ғылыми-көпшілк мақала жариялады. Оның жетекшілігімен 14 кандидаттық және 5 докторлық диссертация қорғалды.

• Ш.Есенов КСРО-ның Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтар жөніндегі мемлекет комитетінің мүшесі (1967 жылдан),
• БҰҰ-ның Қиыр Шығыс Елдері Комиссиясының 1962 жылы Тайландта өткен сессиясында кеңес делегациясын басқарды.
• Халықаралық Геологиялық конгреске (Үндістан), Пагуош конференциясына (Швеция 1968), Үндістан ғалымдарының конгресіне (1971) қатысты.
• Ол 8-сайланған КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты, КСРО Жоғарғы Кеңесінің халық ағарту ғылым жөне мәдениет жөніндегі тұрақты комиссиясы председателінің орынбасары:
• 5, 6, 7, 8-сайланған Қазақ КСР-ның Жоғарғы Кеңесінің төрағасы;
• КОКП ХХӀV-съезінің, Қазақстан КП ХӀ, ХӀӀ, ХӀV-съездерінің делегаты, КОКП ОК-нің мүшесі.

Наградалары

• Ленин ордені иегері (2 рет);
• Қазақ ССР Жоғары Кеңесінің Құрмет грамотасы (2 рет);
• Ленин премиясының лауреаты (1966);
• Ш. Ш. Уәлиханов атындағы ҚазССР ҒА премиясының лауреаты (1971);
• ҚазССР Мемлекеттік премиясының лауреаты(1972).

Мұра

• Шахмардан Есенов атындағы ғылыми білім беру қоры;
• Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті;
• Шахмардан Есенов. Ғұмырнамалық деректі хикаят. Алматы, «Қазақстан», 2014
• №153 Ш.Есенов атындағы мектеп-лицей (Шиелі ауданы, Қызылорда облысы).

Тағы қараңыз

• Ғалымжан Шахмарданұлы Есенов

Шығармалары

• Методика поисков и разведки месторождений родусит-асбеста. Алматы, 1965, (соавтор)
• Геологическая карта КазССР. Ленинград, 1965.
• Горизонты науки Казахстана. Алматы, 1967.
• Геолого-структурные особенности и методика разведки Джезказганского рудного поля. Алматы, 1968.
• Недра Казахстана. Алматы, 1968, (соавтор)
• Проблемы геологии Қазақстана. Алматы, 1968.
• Научно-технический прогресс в народном хозяйстве Казахской ССР. Алматы, 1972.
• Наука и природные ресурсы Казахстана. Алматы, 1972.
• Нефте-нефтяные науки. Гурьев, 1989.

Дереккөздер

1. ШАХМАРДАН ЕСЕНОВ ТУРАЛЫ НЕ БІЛЕМІЗ?. Тексерілді, 2023 жылғы 10 желтоқсан.
2. Университеттің тарихы.
3. "Қазақ энциклопедиясы"
4. Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5
5. Шахмардан Есеновтың геология ғылымының дамуына қосқан үлесі. Тексерілді, 2023 жылғы 10 желтоқсан.