Буряттар

Буряттар (өздік атауы — баряат) — Бурят Республикасының тұрғылықты халқы. Жалпы саны — 480 мың адам (1997). Республиканың өзінде 250 мың. ТМД елдерінде, Ресейдің облысындағы Бурят автономиялық округінде, Чита облысындағы Бурят-агин автономиялық округінде де тұрады.

Буряттар
буряад, буряад зон, буряадууд
Бүкіл халықтың саны
550 000 -690 000
Ең көп таралған аймақтар
Ресей	461 389 (2010 ж.)
Қытай	70 000-164 000
Моңғолия	48 074 (2010 ж.)
Тілдері
орыс тілі, , моңғол тілі, қытай тілі
Діні
буддизм (махаяна), шаманизм

Этнонимі

Болжам бойынша, бастапқыда буряттарға ортақ этноним «баргуттар» этнонимі болған. Тарихи моңғол және ойрат деректерінде буряттарды көбінесе «баргуттар» немесе «баргу-буряттар» деп атайған. Буряттардың этникалық территориясы Ресей мемлекетінің құрамында бөлінгеннен кейін буряттар этнонимі ретінде «бауырлас халық», одан кейін «буряттар» этнонимі, ал Цин империясында тек «барғұттар» этнонимі қолданылды.

Эндоэтнонимдері

Орыс тілінде – «Буряты»; моңғол тілінде – «Буриад»; қытай тілінде – «布里亚特人»; корей тілінде - "부랴 트인"; жапон тілінде - «ブリヤート人»; якут тілінде – «Бүрээттэр»; ағылшын тілінде – «Buryats»; украин тілінде – «Буряти».

Нәсілі

Буряттар

Н.Чебоксаровтың айтуынша, буряттар солтүстік азиялық нәсілге жатады. Э.Эйкстедт оларды батыс сібір және туранидтер қоспасы бар тунгидтерге жатқызды. Солтүстік Азия нәсілі Тунгидтің синонимі. Әртүрлі ғалымдар буряттарды Байкал көлінің солтүстік-батысында сол нәсілдің Байкал түріне өтетін солтүстік-азиялық нәсілдің ортаазиялық типінің өкілдері ретінде қосымша қарастырды.

Сырт келбеті

Буряттардың басқа халықтардан ерекшеленетін өзіндік келбеті бар. Әдеттегі буряттың биіктігі орташа және сәл кең, дөңгелек басы бар. Буряттардың беті дөңгелек немесе сопақ, бет сүйектері жоғары және кішкене көздері бар, олар көбінесе самайға қарай жоғары қисайған. Бурят шаштары түзу немесе сәл толқынды, қою қоңыр немесе қара. Ер адамдар жиі мұртты және сақалды ұстанады.

Тілі және жазуы

Алтай тілдері шоғырының солтүстік моңғол бұтағына енетін бурят тілінде сөйлейді, моңғол және орыс тілдерін де қолданады. Диалекттері
Солтүстік-Шығыс Азияда жоғалу қаупі бар тілдерді зерттеумен айналысатын финдік лингвист Ю.Янхунен бурят тілін бірнеше топқа бөлген:

• шығыс бурят;
• батыс бурят;
• жаңа баргут;
• ескі баргут.

1930 жылдардың ортасына дейін буряттар көне моңғол жазуын қолданды. 1905 жылы Лама Агван Доржиев Вагиндра жазу жүйесін жасады. Буряттар – Сібірдің өзіндік тарихи жазба дереккөздерін жасаған, әдеби ескерткіштері бар жалғыз байырғы халық. Бұл негізінен 19 ғасырда жазылған, буряттар тарихы мен мәдениетінің негізгі кезеңдерін сипаттайтын «Бурят шежіресі».

2002 жылы ЮНЕСКО шешімімен Ресейдегі көп халықтардың бірі ретінде жіктелген жарты миллионға жуық этникалық топтың тілі әлемнің жойылып бара жатқан тілдерінің Қызыл кітабына енгізілді. 1939 жылдан бастап қазіргі жазуы кириллицаға негізделген:
Аа Бб Вв Гг Дд Ее Ёё Жж Зз Ии Йй Кк Лл Мм Нн Оо Өө Пп Рр Сс Тт Уу Үү Фф Хх Һһ Цц Чч Шш Щщ ъ Ыы ь Ээ Юю Яя

Діні

Христиандандыруға қарамастан, батыс буряттары шаманизмді, Забайкальедегі буряттар буддизмді ұстанады.

Бурятияда буддизмнің таралуы 17 ғасырдан басталады, дегенмен 1252 жылы Шыңғыс ханның немересі Құбылай хан мен тибеттік Сакьяпа мектебінің өкілі Пагба Лама зайырлы және рухани әсер ету салаларын бөлуге қол қойды. Ол кезде қазіргі Бурятияның жерлері Моңғол империясының бір бөлігі болып саналғандықтан, бұл келісім оларға да қатысты. Бірақ буддизмнің кең таралуы 1576 жылы Кокунор көлінің маңында өткен съезде буддизм (гелукпа мектебі) Моңғолияның мемлекеттік діні болып жарияланғаннан кейін басталды. Ресейде буддизм ресми түрде 1741 жылғы жарлықпен танылды.

Шығыс Сібірге христиандық 17 ғасырда орыстардың пайда болуымен ене бастады. 1681 жылы аббат Феодосийдің қолбасшылығымен 12 монахтан тұратын алғашқы миссия ұйымдастырылды. Олар сонымен қатар 18 ғасырдың басына дейін миссионерлік қызметтің негізгі орталықтары болған алғашқы екі монастырь – Селенгин және Посольскийдің негізін қалады. 19 ғасырда христиандандыру процесі күшейді, жекелеген діни қызметкерлердің уағыздауымен қатар, шіркеулер мен монастырьлардың құрылды.

Буддизмнің кең тарағанына қарамастан, буряттар негізінен шаманизмді ұстанады. Шаманизм мен буддизмнің қоспасы өте кең таралған. Буряттардың аз ғана бөлігі православие дінін ұстануды жалғастыруда. Соңғы онжылдықта буряттар арасында адвентистер, евангелисттер, кришналар және баһаилар біршама танымалдыққа ие болды.

Тарихы

Моңғол дәуірі

• 1207 жылы Шыңғыс хан үлкен ұлы Жошыны оң қанаттың әскерімен "орман адамдарын" бағындыруға жіберген. XVII ғасырда жазылған "Алтан Тобчи" шығармасында Шыңғыс хан бағындырған халықтардың арасында "баргу" және "буриат" этнонимдерін кездестіреміз. Баргуттардың Моңғол мемлекетіне қосылуы қантөгіссіз өтті. Алайда "Моңғолдардың құпия шежіресінде" хори-туматтардың бірнеше көтерілісі туралы ақпараттар бар.
• XIV ғасырдың соңғы онжылдығында Ойрат хандығы пайда болды. Ойраттардың құрамына кірген 4 ықпалды этникалық топ: ескі ойраттар, керейіттер, наймандар және баргуттар (қалмақтардың XVIII ғасырдағы жазбаларында баргу-бурят атауы кездеседі).
• 1438 жылы Тогон тайшы мен Тайсұн хан Моңғолияны қайта біріктірді. Тайсұн хан болғанымен, нақты билік Тогонның қолына шоғырланды. Оның өлімінен кейін (1439 ;sk) билік басына ұлы Эсэн келді.
• 1449 жылы Қытайдың Моңғолиямен сауданы тоқтатуы Эсэнның соғыс жариялауымен аяқталды. Үшке бөлінген моңғол әскері Қытайға басып кірді. Туму түбіндегі шайқаста қытай әскері жеңіліске ұшырады.

Цин империясы мен Орыс мемлекетінің отарлау саясаты (1609—1727 жж.)

Ф.И.фон Страленбергтің картасындағы буряттардың қоныстану ареалы

XVI ғасырдың аяғы мен XVII ғасырдың басында Қиыр Шығыста маньчжур мемлекеті пайда болды. Моңғолияның бытыраңқылығын пайдаланған Нурхуци оларға қарсы басқыншылық соғысын бастады. Бұл уақыт Ресейдің Батыс Сібірді жаулап алу кезеңіне сәйкес келеді.

1609 жылы Томбыдан алым-салық жинауға аттанған отряд Батыс Сібірдің жергілікті халықтарының алым-салықты буряттарға төлейтіні туралы хабар алады. Келесі онжылдықта буряттар сібір казактары мен қырғыздардың жергілікті халықтардан салық жинаудың басты бәсекелестеріне айналды. 1620 жылғы томбылық воеводалардың хабарында буряттар Хара-Хуламен бірігіп, Томбы мен Кузнецк маңайын шабуылдамақшы туралы ниеті жайлы жазылған.

Қоныстануы

Қытайдағы буряттар

Қытай Халық Республикасындағы буряттардың саны шамамен 70-164 мың адам. Олар негізінен солтүстік-шығыстағы Барга тарихи облысын мекендейді (қазіргі Ішкі Моңғолия автономиялы ауданы). Қытайда жүргізілген ресми санақтар кезінде буряттарды моңғолдардың құрамына қосқан. 1982 жылғы санаққа сәйкес 65 мың адам ана тілі ретінде бурят тілін таңдаған.

Моңғолиядағы буряттар

2010 жылғы деректерге сәйкес Моңғолиядағы буряттардың саны 48 074 адамды құраған. Оның 45 084-і Моңғолияның солтүстігінде (Дорнод, Хэнтий, Улан-Батор, Сэлэнгэ, Булган, Хувсгел) қоныстанған.

Қазақстандағы буряттар

Қазақстанға өткен ғасырдың ортасынан бастап, көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы буряттардың саны - 447 адам (2014).

Жалпыодақтық және жалпыресейлің санақтың қорытындылары

	1926 жылғы санақ	1939 жылғы санақ	1959 жылғы санақ	1979 жылғы санақ	1979 жылғы санақ	1989 жылғы санақ	2002 жылғы санақ	2010 жылғы санақ
КСРО	237 501	224 719	252 959	314 671	352 646	421 380
РКФСР/Ресей Федерациясы оның ішінде Бурят-Моңғол / Бурят АКСР / Бурятия Чита облысында / Забайкалье өлкесінде Иркутск облысында	237 494 214 957 - -	220 654 116 382 33 367 64 072	251 504 135 798 39 956 70 529	312 847 178 660 51 629 73 336	349 760 206 860 56 503 71 124	417 425 249 525 66 635 77 330	445 175 272 910 70 457 80 565	461 389 286 839 73 941 77 667

Субэтностары

Баргуджин-Токума этникалық топтары (XIII ғ.)

баргуттар (тайпалық бірлестіктен бір саты жоғары этноним):

• баргуттар;
• хори-туматтар (хорилер мен туматтар);
• туластар.

басқалары:

• булагачиндер;
• кэрэмучиндер;
• хойин-урянкалар;
• ойраттар;
• баяуттар.

Ойрат одағының этникалық топтары (XV ғ.):

• ерте ойраттар (хойттар мен батудтар);
• баргу-буряттар;
• керейіттер (торғауыттар);
• наймандар (жоңғарлар мен дербеттер).

Юншиэбу түменінің құрамы (XV ғ. аяғы мен XVI ғ. басы):

• баргу-бурят
• харачин
• шарануд
• табан аймак
• танглагархан
• асуд
• шубуучин
• хонхотан
• нумуучин

Этникалық топтар (XVII ғ.)

Бурятиядағы XVII ғ. баргу-буряттар мен басқа моңғолтілді тайпалардың қоныстануы:

• забайкалье буряттары
• кориндер мен батуриндер
• табангуттар
• шошолоктар
• шарануттар
• корчиндер
• сэгэнуттар
• икинаттар
• хонгодорлар
• готолдар
• булагаттар
• эхириттер
• тэртэ
• куркуттар
• алагуй
• шуртостар
• шараиттер
• атагандар
• узондар
• сартулдар
• долонгуттар

Ішкі Азиядан XVII ғ. соңы мен XVIII ғ. басында қоныс аударған этникалық топ:

• сонголдар

Этнотерриториалды топтар (XVII ғ. бастап XX ғ. басына дейін)

Забайкалье облысының буряттары:

• баржаганай буряттары
• сэлэнгын буряттары
• хориин буряттары
• агын буряттары

Иркутск губерниясының буряттары:

• балаганай буряттары
• захааминай (орыс закаменские) буряттары
• идын буряттары
• худайн буряттары
• зүлхын (Ленаның жоғарғы ағысы) буряттары
• ойхоной (Ольхон аралы) буряттары
• түнхэнэй буряттары
• байгал-хударын буряттары
• Доодо-Үдын (Уда өзенінің төменгі ағысы) буряттары
• алар (алайрай) буряттары
• хутиин (Китой өзені) буряттары
• ахын (Ока өзенінің) буряттары
• төменгі Ока буряттары

Цин империясының буряттары:

• ескі баргуттар
• жаңа баргуттар

Генетикалық қоры

Гаплотоп	Ока ауданы (N=53)	Курумкан (N=23)	Улан-Удэ (N=26)	Кяхта ауданы (N=27)	Джида ауданы (N=31)	Кижинга ауданы (N=64)	Еравнин ауданы (N=30)	Агин ауданы (N=44)	Барлығы (N=298)
C3*	1,9 (1)	8,7 (2)	23,1 (6)	11,1 (3)	22,6 (7)	1,5 (1)	-	4,5 (2)	7,3 (22)
C3c	3,8 (2)	-	7,7 (2)	3,8 (1)	3,2 (1)	1,5 (1)	6,7 (2)	4,5 (2)	3,7 (11)
C3d	58,5 (31)	73,9 (17)	38,4 (10)	37,0 (10)	19,3 (6)	12,6 (8)	30,0 (9)	4,5 (2)	28,8 (86)
E	-	-	-	-	-	4,7 (3)	3,3 (1)	-	1,3 (4)
N1a2b-P43	-	4,3 (1)	-	-	-	-	-	-	0,3 (1)
N1a1-M231	22,6 (12)	8,7 (2)	38,4 (10)	37,0 (10)	19,3 (6)	78,2 (50)	60,0 (18)	77,4 (34)	48,0 (142)
O3a*	-	-	-	11,1 (3)	3,2 (1)	-	-	2,3 (1)	1,7 (5)
O3a3c*	7,5 (4)	-	-	-	-	-	-	-	1,3 (4)
O3a3c1	1,9 (1)	4,3 (1)	-	-	-	1,5 (1)	-	-	1,0 (3)
R1a1a1	3,7 (2)	-	-	18,5 (5)	9,8 (3)	-	-	4,5 (2)	4,0 (12)
R2a	-	-	-	-	22,6 (7)	-	-	2,3 (1)	2,6 (8)

N гаплотобы, негізінен, Еуразияның солтүстігінде тұратын халықтарда кездеседі: финндерде, буряттарда, сахаларда, тувалықтарда, удмурттарда, литвалықтарда, эстондықтарда, латыштарда. С3 гаплотобы (бугінде С2 деп белгіленеді) моңғол халықтарына тән: халха-моңғолдарға, буряттарға, қалмақтарға, эвенктерге. Қырғыздарде, өзбектерде, алтайлықтарда сахаларда қазақтар мен қарақалпақтарға қарағанда сирегірек кездеседі.

Кәсібі

Буряттар көшпелі және отырықшы болып екіге бөлінді. Дәстүрлі бурят шаруашылығының басым саласы мал шаруашылығы болды. Кейін орыс шаруаларының ықпалымен буряттар егіншілікпен көбірек айналыса бастап, отырықшылық тұрмысқа көшті. Олар ірі қара, жылқы, қой, ешкі, түйе өсірді. Батыс Бурятияда мал шаруашылығы жартылай отырықшы типте болды. Аңшылық пен балық аулау екінші дәрежелі болды. Еті мен бағалы терісі үшін елік, бұлан, суыр аулады. Аңшылық негізінен таулы аймақтарда, балық аулау Байкал жағалауында, Ольхон аралында, кейбір өзен-көлдерде кең таралған. Итбалық аулау кәсіпшілігі болды. Сонымен қатар металл, тері өңдейді.

Буряттардың қол өнерінде сүйек, ағаш және тас ою, құю, металл қуу, зергерлік бұйымдар жасау, кесте тігу, жүн тоқу, теріге, киізге, матаға аппликация жасау үлкен орын алады. Жүннен киіз, киім-кешек, бас киім мен аяқ киім, матрацтар жасалды. Сіңірлерден арқандар мен садақ жасауда пайдаланылған жіп материалы жасалды. Сүйектерден ойыншықтар мен әшекейлер жасалды, жебелер мен садақтар жасалды.

Өмір салты

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Буряттардың дәстүрлі баспанасы - киіз үй, оны көптеген моңғол халықтары гер деп атайды. Бұл халықтың киізден жасалған көшпелі киіз үйлері, бір жерден тігілген ағаштан жасалған киіз үйлері болған.

Забайкалье буряттарының киіз үйінің ішкі көрінісі. 19 ғасырдың соңы.

Киіз үй

Ағаштан тұрғызылған үйлер бөренелер немесе қима ағаштардан жасалды, терезесіз 6 немесе 8 бұрышты болды. Шатырда жарықтандыруға және түтін шығуға арналған үлкен тесік болды. Тұрғын үйдің төбесі 4 бағанаға орнатылып, төбеге ішкі жағы төмен қаратып қылқан жапырақты ағаштың үлкен кесінділері төселді. Үстіне тегіс шым топырақтары төселді.

Киіз үйдің есігін әрқашан оңтүстік жаққа қаратып орнатты. Бөлменің іші екіге бөлінді: оң жағы - ер адам, сол жағы - әйел адамдарға. Ер адамға тиесілі киіз үйдің оң жағында қабырғаға садақ, жебелер, қылыш, мылтық, ат әбзелдері мен ер-тұрмандары ілінген. Ас үй ыдыстары сол жақта орналасқан. Тұрғын үйдің ортасында ошақ, қабырғалардың бойына орындықтар қойылған. Сол жағында сандықтар мен қонақтарға арналған үстел болды. Кіреберістің қарама-қарсы жағында - будда мүсіндері бар сөре болды

Тасымалданатын киіз үйлердің салмағы жеңіл және оңай жиналып, бөлшектеледі. Бұл жайылым іздеп бір жерден екінші жерге көшіп келген көшпелі буряттар үшін өте маңызды болды. Қыста үйді жылыту үшін ошақта от жағылса, жазда тоңазытқыш ретінде пайдаланылды. Тасымалданатын киіз үйдің торлы керегесіне тұз, темекі немесе қышқыл сүт қоспасымен залалсыздандыру мақсатында сіңірілген киіз жабылған. Буряттар ошақтың айналасында сырып тігілген киізге отырды.

19 ғасырда ауқатты буряттар орыс қоныстанушыларынан ағаштан тұрғызылған бөрене үйлер ала бастады. Мұндай үйлерде де буряттардың ұлттық тұрғын үйінің элементтерінің барлық безендірілуі сақталған.

Ұлттық киімдері

Ұлттық костюмі 1856 ж.

Әрбір бурят руының өзіндік ұлттық киімдері бар, олар әсіресе әйелдер арасында өте алуан түрлі. Забайкалье буряттары арасында ұлттық киім дэгэл - қой терісінен тігілген кафтан түрі. Кеуденің жоғарғы бөлігінде үшбұрышты пішінді түкті ойық бар, жеңдері түкті, білекке қарай тарылады. Тері мамықтары әртүрлі, кейде өте құнды мамықтар қолданылған. Белдегі кафтанды мата белбеумен орап буынады. Оған пышақ пен темекі шегуге арналған керек-жарақтар ілінді (темекі дорбасы, шақпақ тас т.б.). Дэгэлдің төс бөлігіне түрлі түсті үш жолақ тігілген: төменгі жағы сары-қызыл, ортасында қара және жоғарғы жағы жасыл, ақ, көк.

Ауа райының қолайсыз күндері дэгэлдің үстіне саба кигізді, бұл мамық жағасы бар пальто түрі. Суық ауа райында, әсіресе буряттар жолға шыққанда, сыртынан теріден тігілген кең даха шапанын киетін.

Жазда дэгэлді шұға матадан жасалған шекпен ауыстыратын. Көбінесе Забайкальеде жазда кедей буряттар үшін мақтадан, ал ауқаттылар үшін жібектен тігілген халаттар киетін.

Буряттар былғарыдан тігілген ұзын және тар шалбар киді, көйлектері көк матадан тігілді. Қыста құлын аяқтарының терісінен тігілген биік түкті етіктерді аяқ киім ретінде кисе, көктем мен күзде гутал деп аталатын ұшы үшкір етік киген. Жазда жылқының қылынан тоқылған, былғары табаны бар аяқ киім киетін.

Бас киім ретінде әйелдер мен ерлер үстіңгі жағы қызыл түкті, кішкентай жиектері бар дөңгелек қалпақшалар киген. Көйлектің түсі мен бөлшектерінің өзіндік мәні мен символикасы бар. Қалпақтың сүйір төбесі амандық пен берекенің символы, қалпақ үстіндегі қызыл маржаны әлемді өз сәулелерімен нұрландыратын күнді бейнелейді. Буряттар көк түсті өте жақсы көреді, олар үшін бұл мәңгілік және көк аспанның символы.

Әйелдер киімі ерлердің киімінен кестелеуі мен әшекейлеуде ерекшеленді. Әйелдер дэгэлі көк шүберекпен оралып, үстіңгі және артқы жағында төртбұрышты пішінді кестемен безендірілген. Дэгэл мыс, күміс түймелермен, тиындармен безендірілген. Әйелдердің халаттары белдемшеге тігілген қысқа жемпірден тұрады.

Шаш үлгісі ретінде қыздар бұрымдарын 10-нан 20-ға дейін өріп, өрілген шаштарына салпыншақ-шашбау тағады. Әйелдер мойынға алтын немесе күміс монеталар, құлақтарына - үлкен сырғалар тағады. Қолдарына мыс немесе күміс бұғақ - құрсау түріндегі білезік киеді.

Дәстүрлі тағамдары

Ет және әртүрлі сүт өнімдері буряттардың диетасының негізгі бөлігі болды. Сүттен варенец (тараг), қатты және жұмсақ ірімшіктер (хурууд, бисла, хезге, аарса), кептірілген сүзбе (айрауыл), көбік (үрме), пахту (айрак) дайындалды.

Бурят буузасы

Бие сүтінен қымыз (гуний айрак), сиыр сүтінен сүт арақ (архи) жасалды. Ең жақсы ет жылқы еті болып саналды, содан кейін олар жабайы ешкінің, бұланның, қоянның және тиіннің етін жеді, кейде аюдың, шошқаның және жабайы су құстарының етін жеді. Қысқа жылқы еті дайындалды. Байкал жағалауының тұрғындары үшін балық ет сияқты маңызды болды. Буряттар жидектерді, өсімдіктерді, тамырларды кеңінен тұтынып, қыста сақтаған. Егіншілік дамыған жерлерде нан және ұн өнімдері, картоп және бақша дақылдары қолданыла бастады.

Бурят асханасында балық, шөптер, дәмдеуіштер мен жидектер, құлпынай мен мойыл маңызды орын алады. Өте танымал ұлттық тағам - ысталған Байкал омульі. Бурят тағамдарының танымалы - бууза, оны орыстар поза деп атайды. Ұлттық тағамдары — арул, хурут (құрт), урмэт, салат, т.б. Етті тұзсыз пісіреді де, шайды тұзбен ішеді.

Бурят көшпелі шаруашылығында өндірілетін барлық сүт өнімдері екі негізгі топқа бөлінеді: тез бұзылатын және ұзақ сақталады. Біріншісіне кілегей (сусгээ), көбік (үрмэ), сүзбе сүт (тараг), ашытқысыз ірімшік (хурууд) және алкогольсіз сүтті сусындар жатады. Олар жасалынған кезде тағамға пайдаланылды.
Ұзақ сақталатын және жыл сайын қыста дайындалған өнімдерге май және кептірілген сүзбенің бірнеше түрлері жатады. Үй шаруашылығында май жақсырақ және ұзақ сақталады. Оны ұсақ және ірі күйіс қайыратын малдардың қарнынан жасалған ыдыстарда сақтайды, олар салыстырмалы түрде шағын болғанымен өте сыйымды. Буряттарда еріген сары майдың екі түрі белгілі: майлы, сары түсті және аз майлы, ақ түсті. Мұндай ақ майға оның тағамдық құндылығын арттыру үшін қант, ұн, сүзбе, кейде жидектер жиі қосылады.

Ұлттық мерекелері

• Сагаалган;
• Эрын Гурбаан Наадан;
• Алтаргана.

Бурятияның жекелеген аймақтарында кездесетін діни мерекелер:

• Цам;
• Дуйнхор (Калачакра);
• Гандан-Шунсэрмэ;
• Майдари-хурал;
• Лхабаб Дуйсэн;
• Зула-хурал;
• Ерда ойындары.

Танымал буряттар

• Михаил Сердюков — Ресейдегі алғашқы гидротехникалық ғалымдардың бірі. Санкт-Петербург пен Вышневолоцк су жүйесін дамытуда маңызды рөл атқарды;
• Даржи-Дошо Итигэлов — XX ғасырдың басындағы бурят ламасы;
• Александр Вампилов — Кеңес жазушысы және драматургі;
• Энгельсина Чешкова — Кеңестік тарихшы-шығыстанушы, Оңтүстік-Шығыс Азия бойынша маман, тарих ғылымдарының кандидаты;
• Вячеслав Мархаев — Ресейлік саясаткер, сенатор;
• Анатолий Михаханов — Орора Сатоси деген атпен танымал сумо күрескері.

Сілтеме

• Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Буряттар

Дереккөздер

1. Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года Мұрағатталған 5 маусымның 2016 жылы.
2. China Radio International, 2006
3. National Census 2010
4. Буряттар. Тексерілді, 21 шілде 2024.
5. Буряты - Буряадууд. Тексерілді, 21 шілде 2024.
6. Буряттардың антропологиясы. Тексерілді, 21 шілде 2024.
7. Буряттар – мәдениет, руханият, қонақжайлылық. Тексерілді, 21 шілде 2024.
8. Буряттар. Тексерілді, 21 шілде 2024.
9. Буряттар. Тексерілді, 21 шілде 2024.
10. Строганова Е.А. Буряттардың діни сенімдері. Тексерілді, 21 шілде 2024.
11. J. Miyawaki. History of Dzungars: Introductory survey. History of civilizations of Central Asia, v. 5. Multiple History Series UNESCO Publishing.
12. Батур Убаши Тюмень. Сказание о дербен ойратах.
13. Из отписки в Москву томских воевод Ивана Шеховского и Максима Радилова об отправке за рубеж послов Тархана Лобы с товарищами, о полученных вестях о готовящемся нападении на Томск и Кузнецк порубежных народов и о недостатке служилых людей и запасов в Томске.
14. Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 142. — ISBN 978-601-7472-88-7.
15. Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
16. Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
17. Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
18. Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
19. Демоскоп Weekly.
20. Демоскоп Weekly.
21. Демоскоп Weekly.
22. Демоскоп Weekly.
23. Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
24. Приложение Демоскопа Weekly
25. Фазаллах Рашид-Ад-Дин. Тексерілді, 22 маусым 2019.
26. Буряттар. Тексерілді, 21 шілде 2024.
27. Буряттар, елді мекендер мен тұрғын үйлер.. Тексерілді, 21 шілде 2024.
28. Буряттар - Байкалдың ең көне халқы. Тексерілді, 21 шілде 2024.
29. Михайлов Т.М. Буряттар. Этникалық топқа сипаттама.. Тексерілді, 21 шілде 2024.
30. Буряттар, тағам және аспаздық дәстүрлері. Тексерілді, 21 шілде 2024.
31. Буряттар. Тексерілді, 22 шілде 2024.
32. Буряттар - Байкал халқы. Тексерілді, 22 шілде 2024.

Ескертпелер