Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қабарда-Балқар Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы ( Къэбэрдей-Балъкъэр АССР; қараш.-малқ. Къабарты-Малкъар АССР) – РКФСР-дің құрамында 1936 жылынан 1992 жылға дейін болған автномиялық республика. 1992 жылдың 16 мамырында жойылып, қазіргі Қабарда-Балқарияға айналады. Әкімшілігі жағынан 8 ауданға бөлінеді. 7 қала, 7 қала тектес посёлогі бар. Астанасы Нальчик.
| Қабарда-Балқар Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы Къэбэрдей-Балъкъэр АССР қараш.-малқ. Къабарты-Малкъар АССР Автономиялы республика | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
 Қабарда-Балқар АКСР-і РКФСР картасында | |||||||||
| Астанасы | Нальчик | ||||||||
| Тіл(дер)і | орыс, қарашай-малқар мен | ||||||||
| Кіреді |  РКФСР | ||||||||
| Аумағы | 142,9 | ||||||||
| Халқы | 3 943 100 | ||||||||
| ← Қабарда-Балқария → | |||||||||
Табиғаты
Қабарда-Балқар Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы Үлкен Кавказдың солтүстік беткейі мен Қабарда жазығында орналасқан. Оңтүстік-батысы мен оңтүстігін Бүйір жотасы бас немесе Су айрық жоталардың шыңдары (Эльбрус 5642 м, 5203 м, Шхара 5068 м) алып жатыр.
Республика жері солтүстік шығысқа қарай ойыстап, Малка өзенінің Терекке құяр өңірінде рельефтік биіктігі 200 метрге дейін төмендейді. Қабарда-Балқар Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының батыс-солтүстік-батыс және шығыс-оңтүстік-шығыс жақтарындағы тау жоталарында куэст және Карст құбылыстарын кеңінен байқалады.
Пайдалы қазбалары: молибден, , (Тырныауызда), полиметалл рудасы, алтын, тас көмір, құрылыс материалдары, минералды су көздері кездеседі.
Климаты: континенттік, Қабарда жазығының орташа температурасы қаңтар айында -4°С, шілде айында 23°С, тауда қаңтар айында -12°С, шілдеде 4°С; Жауын-шашынның жылдық мөлшері 500 мм-ден (Қабарда жазығында) -200 мм-ге дейін. Қабарда-Балқан – Үлкен Кавказдағы басты мұзды аймақтардың бірі ірі мұздықтары – Безенги, Дыхсу, Өзендері Терек алабына жатады. Олардың бастылары Терек, Малка, Баксан, Чегем, Черек. Қабарда-Балқан жері қара топырақты келеді. Терек, Малка өзендерінің аңғары шалғынды, бұталы және орманды. Тау беткейлерінде жалпақ жапырақты орман, таудың жоғары бөлігінде субальпілік шалғын өседі. Орманының (емен, қайын, қарағай) жалпы ауданы 180 мың га. Таулы өңірінде сілеусін, сусар, қоңыр, аю, қабан, елік, жабайы өгіз, құстардың алуан түрлері кездеседі.
Халқы
Қабарда-Балқарияның байырғы тұрғындары – қабардалар (265 мың, 1970 жыл), балқарлар (51 мың, 1970 жыл), орыстар (219 мың), украиндар (10 мың), осетиндер (9 мың) тұрады. 1926-1972 жылдар халқының саны 2,7 есе өсті. Халқының орташа тығызыдығы 1 км² жерге 49,1 адамнан, қала халқы 53 пайызды құрады. Басты қалалары Нальчик (171 мың адам, 1972 жыл), Прохладный (43), Майский (20).
Тарихы
Қабарда-Балқар жеріне адам өте ерте заманда мекендеген. Бақсан шатқалығындағы Сосруко және Сос үңгірлері Чегем шатқалындағы Қала Төбе үңгірі мезолит дәуірінен (біздің заманнан бұрын 8-5 ғасыр) қалған ескерткіштер ал неолит дәуірінің ескерткіштері Агубек қонысыныан, Кенже өзені жағасындағы ескі жұрттан тағы басқа табылған.
Қола дәуірінің ескерткіштері Майкоп мәдениетінің (Долин қонысы, Нальчик обалары) Солтүстік Кавказ[мәдениетінен (Тас көпір зираты, Жемталы қазынасы тағы басқа) орын алады. Ертедегі темір дәуірінде Қабарда-Балқар жерінде скифтер мен мәдениетінің элементтері болғаны байқалады. Кейін скиф, Синд, Сармат, меот, зих, керкет тайпаларына зор ықпалын тигізді. деген жиынтық атауымен әйгілі болған бұл тайпалар Азов, Қара теңіз жағалауында мекендеген адыгей, қабарда, черкес халықтарының ата тегіне жатады. Біздің заманнан бұрынғы І ғасырдың орта кезінде Таман түбегінде тайпаларының өзіндік мемлекеті бірлестігі болды. Ол кейін Боспар мемлекетінің құрамына енді. Синдтер егіншілікті, қолөнерді, теңізде жүзуді кәсіп етті. Біздің заманның 4 ғасырында гұндардың шапқыншылығы адыг тайпаларының шаруашылығы мен мәдениетін күйзелетіп кетті.
Балқар халқы Солтүстік Кавказ, алаң тайпалары мен бұлғарлардың және Кавказ тауларына қоныстанған қыпшақтардың өзара араласуынан пайда болған. Қабарда-черкес тілі түркі тілдері семьясының қыпшақ тілі тобына жатады. Моңғол-татар шапқыншылығына байланысты 13 ғасырдың басында ұзақ жылға созылған табан тірескен күрестен кейін балқарлардың арғы аталары тауға барып қоныстаңған. 13-14 ғасырда адығтардың бір бөлігі қабарда атанды да өздерінің қазіргі тұрған жеріне мекендеді. Моңғол-татар шапқыншылығы дәуірінде қазіргі Қабарда мен Балқарияның жерінде күйзеліске ұшырады, халқының быразы қырылды. Моңғол-татар шапқынышылығына дейін тұған феодал қатынастардан одан әрі дамуына байланысты 17 ғасырда Қабарданың феодал бөлшектенуі (Үлкен Қабарда, Кіші Қабарда) күшейді, халықтың әлеуметтік құрамында таптық сословиелік күрделі иеархия пайда болды. Шаруалар княздар мен Байдарға бекітіліп берді. Тау шатқалындағы балқарлар 5 түрлі тау қоғамына бөлінді. Қабарда-Балқар жеріне Қырым татарлары шабуыл жасап, оларды құлдыққа түсіру, жаппай қырғынға ұшырату қаупін туғызып тұрды. Қырым хандығы құлағаннан (1556 жылы) кейін 1557 жылы Қабарда (Темрюк билеген тұста) өз еркімен Орыс мемлекетінің құрамына енді. Иван ІҮ Грозныйдың Қабарда князы Темрюк қызы Марияға үйленуіне байланысты Қабарда мен Ресей арасындағы қарым қатынас нығая түсті. Қара теңізге шығу жолындағы күрестеріне белсене қатысты. Қабарданың ақсүйектері патша сарайында, әскерде жоғарғы қызметтер атқарды. Терек пен Сунжа өзендерінде Солтүстік Кавказды Қырым және түрік шапқыншылығынан қорғау үшін тірек пункіттері салынды. Олар Ресейдің, Грузия, Армения, Әзірбайжан мен байланыс орнатуына жағдай жасады.
1735-1739 жылдар орыс-түрік соғысынан кейін 1739 жылы жасалған Белград бітім шарты бойынша Қабарда бейтарап ел болып жарияланды, ал Кічік-Қайнарджа бітімі (1774 жылы) бойынша Түркия оның ресейдің құрамына кіретіндігін мойындады. 1827 жылы Балқарияның Ресейге қосылудың Қабарда мен Балқария үшін үлкен прогрессивтік мәні өте зор болды.
19 ғасырда өзіндік ерекшіліктерімен көзге түсті, патриархалдық феодалдарға тәуелділік дәрежесі әр түрлі болды. Басыбайлы тәуелділіктегі қанаудың күшеюі 1804 жылы, 1824-1825 жылдары, 1837 жылы, 1854 жылдарғы шаруалар көтерілістеріне акеліп соқты. 1860 жылдары Қабарда мен Балқария құрамына кірді. Ресей мен мәдени байланысты нығайтуға қабарда халқының тұңғыш ағартушысы зор үлес қосты. 1867 жылы Ресейдегі буржуазиялық реформдарға байланысты Қабарда мен Балқарияда басыбайлы құқықтар жойылды. Шаруалар реформасы патриархиалдық федол қатынастардың іргесін шайқалты, бырақ оны бір жола жоя алмады. Капиталистік қатынастар жаңа ғана туа бастады. Орталық Ресей мен экономикалық қарым қатынастың күшеюіне және 1870 жыл Владивкавказ темір жолының (- аралығы) салынуына байланысты Қабардада капиталистік қатынастардың даму қарқын күшейді. Шаруалар арасында экономикалық және таптық жіктеу процессі жүріп жатты.
1961 жылы бүкіл жердің 50 пайызы астамы помещиктер мен кулактардың қолында болды. Шаруалардың 40 пайызында ат-көлігі болмады. 1917 жылы қарсаңында Қабарда-Балқар капиталист даму процесі аяақталмаған еді. 1905-1907 жылдары Ресейдегі революция еңбекші халық бүқарасын оятып, революциялық күреске жігерлендірді. РСДЖП Кавказ одақтық комитетінің Владикавказ темір жолы ереуіл бюросының және Минеральные воды с.д ұйымдарының қолдауымен 1905-1907 жылдары жауынгерілік жасақтар құрылды. 1905 жылы желтоқсанында Нальчикте Екатериноград станциясында және басқа жерлерде демонстациялар, митингілер өтті, қарулы бас көтерулер болды. 1905 жылы 26-28 желтоқсанда Нальчикте өкімет билігі көтерісшілер қолында болды. 1905 жылдың желтоқсанда Қабарда соғыс жағдайында деп жарияланды. 1906 жылғы аграрлық қозғалыс «Жер шаруаларға берілсін» деген ұранмен өтті. Еңбекшілердің бас көтеруімен өкімет орындары қаталықпен басты. 1917 жылы ақпан революциясының кейін 27 наурызда құрылған Нальчик округтық азаматтық контрреволюциалық комитет буржуазия Уақытша өкіметінің билігін жүзеге асырды. 1917 жылы наурыз аяағында Нальчикте РСДЖП-нің алғашқы ұйымы құрылды. Сәуір айында Нальчикте және Прохладная станциясында жұмысшы және солдат депутаттарының Советі пайда болды. Терск облысында Совет республикасы жарияланғаннан кейін (1918 жылдың 4 наурыз) Қабарда мен Балқарияда Совет өкімет орнады. Советтер 1 халықтық съезін (1918 жылы 18-23 наурызда) Қабарда мен Балқарияда совет өкіметін жариялады. 1918 жылғы шілде айында Совет өкіметіне қарсы Г.Бичерахов бастаған бүлік шықты. Ақ гвардияшылар қазан айында Нальчикті басып алды. Қызыл Армия бөлімдері Қабарда мен Балқариядың отряддарының жәрдеміне сүйеніп, 1918 жылдың қараша айында бүлікті басты. 1919 жылы қаңтар айында Қабарда мен Балқария жерін генерал А.И Деникиннің гвардияшыл әскерлері басып алды. 1920 жылдың 24 наурызында Қызыл армияның қолдауымен партизан отрядтары Қабарда мен Балқария жерін ақ гвардия мен ұлтшылардың бандысынан толық тазартты. Совет өкіметін қалпына келтірді. 1921 жылы қаңтар айында Қабарда мен Балқария әкімшілігі округ ретінде Таулық АССР құрамына енді. Қабарды округы Советтерінің 4 съезі (1921 жылы 10 маусым айында) автономит облыс құруды жақтаған ұсыныс жасады. 1921 жылдың 1 қыркүйегінде БОАК РКФСР құрамында Қабарда АО-н құру туралы декретті бекітті. Орыс халқының және КСРО-дегі өзге халықтардың арқасында қабарда, балқарияда халықтары соғысқа дейінгі бесжылдықтар кезінде (1929-1940 жылдар) шаруашылықтың патриархалдық феодалдық формасының капитализмге соқпастан социализмге аяқ басты, 70-тен астам ірі өнеркәсіп орындары салынды. Өнеркәсіптік өндіріс 1913 жылымен салыстарғанда 1941 жылы 152 есе өсті. 1934 жылы дихандар шаруашылықтарының 99,5 пайызы колхоздарға бірікті. 1932 жылы егістік жері 1913 жылға қарағанда 68 пайыз артты. Ауыл шаруашылық саласындағы жетістіктері үшін Қабарда-Балқария 1934 жыл 3 қаңтарда Ленин орденімен марапатталды. 1940 жылға дейін сауатсыздық негізі жойылды, ұлттық жазу жүйесі жасалды. 1936 жылғы КСРО конституциясы бойынша Қабарда-Балқария АО Қабарда-Балқария АКСР-на айналды. Қабарда-Балқария Кеңестіктерінің 10 төтенше съезі 1937 жылы 24 маусымда республиканың конституциясын қабылдады.
Ұлы Отан соғысы (1941-1945 жылдар) кезінде республика жері кескілескен ұрыстардың аренасына айналды. Қабарда мен Балқария жауынгерлері майданда жаумен шайқасты, еңбекшілері тылда жан аямай еңбек етті. 1943 жыл қаңтарда республикалық жер басқыншылардан босатылды. Қабарда мен Балқариядан 15 мыңнан астам жауыңгерлер марапатталды, 20 адам Совет Одағының батыры атанды. Республикалық шаруашылығын қалпына келтіру жұмыстарына 1943 жылы 11.350 мың сом қаржы босатылды. Социалистік заңдылықты бұзудың салдарынан 1944 жылы балқар халқы Орта Азия мен Қазақстанға қоныс аударылды. Соғыстан кейінгі жылдарда Қабарда мен Балқарияда шаруашылық пен мәдениеттің даму саласында елеулі табыстарға жетті. Қабарданың Ресейге қосылуына 400 жыл толуына байланысты 1957 жылы 4 шілдеде Қабарда мен Балқарияда еңбекшілерінің шаруашылық пен мәдениет саласындағы қол жеткен табыстары үшін республика екінші рет Ленин орденімен марапаттады.
Халық шаруашылығы
Совет өкіметі жылдарында Қабарда мен Балқариядакөп салалы өнеркәсіпті және мол өнімді ауыл шаруашылығы дамыған республикаға айналды. Халық шаруашылығындағы өнеркәсіп өнімінің үлесі 1970 жылы 78 пайызға жетті. Қабарда мен Балқария экономикасының басты салаларының бірі ретінде курорт шаруашылығы дамуда. Туризм мен альпинизмде дамуда. Өнеркәсібі: Өнеркәсіп өнімі 1971 жылы 1940 жылғы жалпы өнеркәсіп өнімінің 89,5 пайызын өңдеу өндірісі, 10,5 пайызын өндіру кәсіпорындар береді. Энергетика саласында су электр станцияларының үлесі басым ең ірі станциясы - Баксан СЭС-і лениндік ГОЭЛРО жоспарына сай салынған. 1971 жылы республикада 179 мың квт.сағат электр энергиясы өндірілді. Ауыр өнеркәсіп салаларынан машина жасау және металл өңдеу ісі өркендеді, оның ірі орталықтары Нальчик (Севкавэлектроприбор, телемеханикалық аппаратура, станок жасау, жоғары вольтты аппаратура зауаттары), Прохладный (кабель зауаты), Майский (рентген аппаратура зауыты) қалалары. Қабарда мен Балқарияда түсті металургия дамыды; оның ірі кәсіпорындары Тырныауз, Таукен металлургиялық комбинаты, Нальчик гидрометалургия зауаты.
Ауылшарушылығы
Басты саласы астық дақылдарын егу және етті, сүтті мал өсіру. 1972 жылы республикада 75 колхоз және 36 кеңшар болды. Егістік жері 332 мың га (1971 жылы), негізінен бидай және жүгері егіледі. Қабарда мен Балқарияда еліміздің тұқымдық жүгері өндіретін басты өлкелердің бірі. Егін шаруашылығының 1971 жылғы өнімі (мың.т) бидай 196,8; жүгері 99,5; 99,5 жеміс жидек; 21,1 жүзім 9,3; 1971 жылдың соңында мал саны (мың) мүйізді ірі қара 270, оның ішінде сиыр 100, шошқа 106. қой 384, олардан 31,1 мың. т ет, 200,4 мың.т сүт, 1247 т жүн өндірілді.
Транспорт
Темір жолының ұзындығы 133 км, (1971 жылы), Қабарда мен Балқария жерінен Солтүстік Кавказ темір жолы өтеді. Республика экономикасы үшін автомобиль транспортының маңызы зор. Жолдарының жалпы ұзындығы 1633 км (1971 жылы), оның ішінде тас жолы 1386 км. Республика аумағынан Мәскеу-Тбилиси автомагистраль өтеді. Нальчик қаласы әуе жолы арқылы Ростов, Орджоникидзе, Грозный тағы басқа қаларымен байланысады.
Денсаулық сақтау ісі
Қазіргі Қабарда мен Балқария АКСР–і жерінде 1913 жылы 20 төсектік 2 аурухана, 1 амбултория, 9 фельдшерілік пункт болып, оларда не бары 11 дәрігер жұмыс істеген. 1972 жылы Республикада 5,3 мың төсектік (100 адамға 8,6 төсек) 49 ауруханасы, 79 поликлиника мен амбултория, 46 әйелдер консультациясы болды. Оларда 1,7 мың дәрігер (367 адамға 1 дәрігер) 5 мыңнан аса орта білімді медициналық қызметкерлері жұмыс істейді.
Халық ағарту және мәдени-ағарту мекемелері
1914/1915 оқу жылында 112 мектепке 6,7 оқушы оқыды. Жоғары және орта оқу орындары болмады. 1971/1972 жылдары 299 жалпы білім беру мектептерде 146,1 мың оқушы, 22 кәсіптік тех. Училищеде 6,7 мың, 10 арнауқу орындарында 10,3 мың оқушы Қабарда мен Балқария университетінде 9,5 мың студент оқиды. 1972 жылы 230 кітапхана (кітап қоры 3321 мың дана), Нальчикте өлке танужәне бейнелеу өнері музейлері, 231 клубтық мекеме 216 кино қондырғы, 11 пионер сарайы мен үйлері 9 балалар спорт мектебі тағы басқа мәдени мекемелер бар.
Баспасөз, радиохабары, телевизиясы
Қабарда мен Балқарияда 11 газет 6 журнал басылымдар шығады. Республикалық басылымдар қабарда-черкес тілінде «Ленин гуэгу» (Ленин жолы, 1921 жылдан); орыс тілінде «Кабардино-Балкарская правда» (1921 жылдан), «Советская молодежь» (1939 жылдан), қабарда-черкес тілінде «Ошхамахо» (Эльбрус 1958 жылдан) журналы шығады. Республикалық телевизиясы мен радиохабары қабарда-черкес, қарашай-балқар, орыс тілінде хабар жүргізеді. Телеорталық Нальчик қаласында.
Әдебиет
Қабарда және балқар халықтары тарихи тағдырлас болғандықтан тілдеріндегі айырмашылықтарына қарамастан олардың әдебиеті бір арнада қатар дамыды. 1923 жылы қабарда-черкес тілінің, 1924 жылы қарашай-балқар тілінің жазуы қабылданды. Қабалда мен Балқар әдебиетінің негізі фольклор болып саналады. 19 ғасырда Қабарда ақыны және филолог Шора Ногмов (1794-1844 жылдары) қабарда-черкес тілінің әліппесін және граматикасын құрастырып, «Адигей халқының тарихы»-н (1861 жылы) жазды.
Дереккөздер
- Халық санауы, 1939 жылы (орысша).
- Халық санауы, 1979 жылы (орысша).
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қabarda Balkar Avtonomiyaly Kenestik Socialistik Respublikasy Keberdej Balker ASSR karash malk Kabarty Malkar ASSR RKFSR din kuramynda 1936 zhylynan 1992 zhylga dejin bolgan avtnomiyalyk respublika 1992 zhyldyn 16 mamyrynda zhojylyp kazirgi Қabarda Balkariyaga ajnalady Әkimshiligi zhagynan 8 audanga bolinedi 7 kala 7 kala tektes posyologi bar Astanasy Nalchik Қabarda Balkar Avtonomiyaly Kenestik Socialistik Respublikasy Keberdej Balker ASSR karash malk Kabarty Malkar ASSR Avtonomiyaly respublika1936 16 mamyr 1992Қabarda Balkar AKSR i RKFSR kartasyndaAstanasy NalchikTil der i orys karashaj malkar menKiredi RKFSRAumagy 142 9Halky 3 943 100 Қabarda Balkariya TabigatyҚabarda Balkar Avtonomiyalyk Kenestik Socialistik Respublikasy Үlken Kavkazdyn soltүstik betkeji men Қabarda zhazygynda ornalaskan Ontүstik batysy men ontүstigin Bүjir zhotasy bas nemese Su ajryk zhotalardyn shyndary Elbrus 5642 m 5203 m Shhara 5068 m alyp zhatyr Respublika zheri soltүstik shygyska karaj ojystap Malka ozeninin Terekke kuyar onirinde releftik biiktigi 200 metrge dejin tomendejdi Қabarda Balkar Avtonomiyaly Kenestik Socialistik Respublikasynyn batys soltүstik batys zhәne shygys ontүstik shygys zhaktaryndagy tau zhotalarynda kuest zhәne Karst kubylystaryn keninen bajkalady Pajdaly kazbalary molibden Tyrnyauyzda polimetall rudasy altyn tas komir kurylys materialdary mineraldy su kozderi kezdesedi Klimaty kontinenttik Қabarda zhazygynyn ortasha temperaturasy kantar ajynda 4 S shilde ajynda 23 S tauda kantar ajynda 12 S shildede 4 S Zhauyn shashynnyn zhyldyk molsheri 500 mm den Қabarda zhazygynda 200 mm ge dejin Қabarda Balkan Үlken Kavkazdagy basty muzdy ajmaktardyn biri iri muzdyktary Bezengi Dyhsu Өzenderi Terek alabyna zhatady Olardyn bastylary Terek Malka Baksan Chegem Cherek Қabarda Balkan zheri kara topyrakty keledi Terek Malka ozenderinin angary shalgyndy butaly zhәne ormandy Tau betkejlerinde zhalpak zhapyrakty orman taudyn zhogary boliginde subalpilik shalgyn osedi Ormanynyn emen kajyn karagaj zhalpy audany 180 myn ga Tauly onirinde sileusin susar konyr ayu kaban elik zhabajy ogiz kustardyn aluan tүrleri kezdesedi HalkyҚabarda Balkariyanyn bajyrgy turgyndary kabardalar 265 myn 1970 zhyl balkarlar 51 myn 1970 zhyl orystar 219 myn ukraindar 10 myn osetinder 9 myn turady 1926 1972 zhyldar halkynyn sany 2 7 ese osti Halkynyn ortasha tygyzydygy 1 km zherge 49 1 adamnan kala halky 53 pajyzdy kurady Basty kalalary Nalchik 171 myn adam 1972 zhyl Prohladnyj 43 Majskij 20 TarihyҚabarda Balkar zherine adam ote erte zamanda mekendegen Baksan shatkalygyndagy Sosruko zhәne Sos үngirleri Chegem shatkalyndagy Қala Tobe үngiri mezolit dәuirinen bizdin zamannan buryn 8 5 gasyr kalgan eskertkishter al neolit dәuirinin eskertkishteri Agubek konysynyan Kenzhe ozeni zhagasyndagy eski zhurttan tagy baska tabylgan Қola dәuirinin eskertkishteri Majkop mәdenietinin Dolin konysy Nalchik obalary Soltүstik Kavkaz mәdenietinen Tas kopir ziraty Zhemtaly kazynasy tagy baska oryn alady Ertedegi temir dәuirinde Қabarda Balkar zherinde skifter men mәdenietinin elementteri bolgany bajkalady Kejin skif Sind Sarmat meot zih kerket tajpalaryna zor ykpalyn tigizdi degen zhiyntyk atauymen әjgili bolgan bul tajpalar Azov Қara teniz zhagalauynda mekendegen adygej kabarda cherkes halyktarynyn ata tegine zhatady Bizdin zamannan buryngy I gasyrdyn orta kezinde Taman tүbeginde tajpalarynyn ozindik memleketi birlestigi boldy Ol kejin Bospar memleketinin kuramyna endi Sindter eginshilikti kolonerdi tenizde zhүzudi kәsip etti Bizdin zamannyn 4 gasyrynda gundardyn shapkynshylygy adyg tajpalarynyn sharuashylygy men mәdenietin kүjzeletip ketti Balkar halky Soltүstik Kavkaz alan tajpalary men bulgarlardyn zhәne Kavkaz taularyna konystangan kypshaktardyn ozara aralasuynan pajda bolgan Қabarda cherkes tili tүrki tilderi semyasynyn kypshak tili tobyna zhatady Mongol tatar shapkynshylygyna bajlanysty 13 gasyrdyn basynda uzak zhylga sozylgan taban tiresken kүresten kejin balkarlardyn argy atalary tauga baryp konystangan 13 14 gasyrda adygtardyn bir boligi kabarda atandy da ozderinin kazirgi turgan zherine mekendedi Mongol tatar shapkynshylygy dәuirinde kazirgi Қabarda men Balkariyanyn zherinde kүjzeliske ushyrady halkynyn byrazy kyryldy Mongol tatar shapkynyshylygyna dejin tugan feodal katynastardan odan әri damuyna bajlanysty 17 gasyrda Қabardanyn feodal bolshektenui Үlken Қabarda Kishi Қabarda kүshejdi halyktyn әleumettik kuramynda taptyk soslovielik kүrdeli iearhiya pajda boldy Sharualar knyazdar men Bajdarga bekitilip berdi Tau shatkalyndagy balkarlar 5 tүrli tau kogamyna bolindi Қabarda Balkar zherine Қyrym tatarlary shabuyl zhasap olardy kuldykka tүsiru zhappaj kyrgynga ushyratu kaupin tugyzyp turdy Қyrym handygy kulagannan 1556 zhyly kejin 1557 zhyly Қabarda Temryuk bilegen tusta oz erkimen Orys memleketinin kuramyna endi Ivan IҮ Groznyjdyn Қabarda knyazy Temryuk kyzy Mariyaga үjlenuine bajlanysty Қabarda men Resej arasyndagy karym katynas nygaya tүsti Қara tenizge shygu zholyndagy kүresterine belsene katysty Қabardanyn aksүjekteri patsha sarajynda әskerde zhogargy kyzmetter atkardy Terek pen Sunzha ozenderinde Soltүstik Kavkazdy Қyrym zhәne tүrik shapkynshylygynan korgau үshin tirek punkitteri salyndy Olar Resejdin Gruziya Armeniya Әzirbajzhan men bajlanys ornatuyna zhagdaj zhasady 1735 1739 zhyldar orys tүrik sogysynan kejin 1739 zhyly zhasalgan Belgrad bitim sharty bojynsha Қabarda bejtarap el bolyp zhariyalandy al Kichik Қajnardzha bitimi 1774 zhyly bojynsha Tүrkiya onyn resejdin kuramyna kiretindigin mojyndady 1827 zhyly Balkariyanyn Resejge kosyludyn Қabarda men Balkariya үshin үlken progressivtik mәni ote zor boldy 19 gasyrda ozindik erekshilikterimen kozge tүsti patriarhaldyk feodaldarga tәueldilik dәrezhesi әr tүrli boldy Basybajly tәueldiliktegi kanaudyn kүsheyui 1804 zhyly 1824 1825 zhyldary 1837 zhyly 1854 zhyldargy sharualar koterilisterine akelip sokty 1860 zhyldary Қabarda men Balkariya kuramyna kirdi Resej men mәdeni bajlanysty nygajtuga kabarda halkynyn tungysh agartushysy zor үles kosty 1867 zhyly Resejdegi burzhuaziyalyk reformdarga bajlanysty Қabarda men Balkariyada basybajly kukyktar zhojyldy Sharualar reformasy patriarhialdyk fedol katynastardyn irgesin shajkalty byrak ony bir zhola zhoya almady Kapitalistik katynastar zhana gana tua bastady Ortalyk Resej men ekonomikalyk karym katynastyn kүsheyuine zhәne 1870 zhyl Vladivkavkaz temir zholynyn aralygy salynuyna bajlanysty Қabardada kapitalistik katynastardyn damu karkyn kүshejdi Sharualar arasynda ekonomikalyk zhәne taptyk zhikteu processi zhүrip zhatty 1961 zhyly bүkil zherdin 50 pajyzy astamy pomeshikter men kulaktardyn kolynda boldy Sharualardyn 40 pajyzynda at koligi bolmady 1917 zhyly karsanynda Қabarda Balkar kapitalist damu procesi ayaaktalmagan edi 1905 1907 zhyldary Resejdegi revolyuciya enbekshi halyk bүkarasyn oyatyp revolyuciyalyk kүreske zhigerlendirdi RSDZhP Kavkaz odaktyk komitetinin Vladikavkaz temir zholy ereuil byurosynyn zhәne Mineralnye vody s d ujymdarynyn koldauymen 1905 1907 zhyldary zhauyngerilik zhasaktar kuryldy 1905 zhyly zheltoksanynda Nalchikte Ekaterinograd stanciyasynda zhәne baska zherlerde demonstaciyalar mitingiler otti karuly bas koteruler boldy 1905 zhyly 26 28 zheltoksanda Nalchikte okimet biligi koterisshiler kolynda boldy 1905 zhyldyn zheltoksanda Қabarda sogys zhagdajynda dep zhariyalandy 1906 zhylgy agrarlyk kozgalys Zher sharualarga berilsin degen uranmen otti Enbekshilerdin bas koteruimen okimet oryndary katalykpen basty 1917 zhyly akpan revolyuciyasynyn kejin 27 nauryzda kurylgan Nalchik okrugtyk azamattyk kontrrevolyucialyk komitet burzhuaziya Uakytsha okimetinin biligin zhүzege asyrdy 1917 zhyly nauryz ayaagynda Nalchikte RSDZhP nin algashky ujymy kuryldy Sәuir ajynda Nalchikte zhәne Prohladnaya stanciyasynda zhumysshy zhәne soldat deputattarynyn Soveti pajda boldy Tersk oblysynda Sovet respublikasy zhariyalangannan kejin 1918 zhyldyn 4 nauryz Қabarda men Balkariyada Sovet okimet ornady Sovetter 1 halyktyk sezin 1918 zhyly 18 23 nauryzda Қabarda men Balkariyada sovet okimetin zhariyalady 1918 zhylgy shilde ajynda Sovet okimetine karsy G Bicherahov bastagan bүlik shykty Ak gvardiyashylar kazan ajynda Nalchikti basyp aldy Қyzyl Armiya bolimderi Қabarda men Balkariyadyn otryaddarynyn zhәrdemine sүjenip 1918 zhyldyn karasha ajynda bүlikti basty 1919 zhyly kantar ajynda Қabarda men Balkariya zherin general A I Denikinnin gvardiyashyl әskerleri basyp aldy 1920 zhyldyn 24 nauryzynda Қyzyl armiyanyn koldauymen partizan otryadtary Қabarda men Balkariya zherin ak gvardiya men ultshylardyn bandysynan tolyk tazartty Sovet okimetin kalpyna keltirdi 1921 zhyly kantar ajynda Қabarda men Balkariya әkimshiligi okrug retinde Taulyk ASSR kuramyna endi Қabardy okrugy Sovetterinin 4 sezi 1921 zhyly 10 mausym ajynda avtonomit oblys kurudy zhaktagan usynys zhasady 1921 zhyldyn 1 kyrkүjeginde BOAK RKFSR kuramynda Қabarda AO n kuru turaly dekretti bekitti Orys halkynyn zhәne KSRO degi ozge halyktardyn arkasynda kabarda balkariyada halyktary sogyska dejingi beszhyldyktar kezinde 1929 1940 zhyldar sharuashylyktyn patriarhaldyk feodaldyk formasynyn kapitalizmge sokpastan socializmge ayak basty 70 ten astam iri onerkәsip oryndary salyndy Өnerkәsiptik ondiris 1913 zhylymen salystarganda 1941 zhyly 152 ese osti 1934 zhyly dihandar sharuashylyktarynyn 99 5 pajyzy kolhozdarga birikti 1932 zhyly egistik zheri 1913 zhylga karaganda 68 pajyz artty Auyl sharuashylyk salasyndagy zhetistikteri үshin Қabarda Balkariya 1934 zhyl 3 kantarda Lenin ordenimen marapattaldy 1940 zhylga dejin sauatsyzdyk negizi zhojyldy ulttyk zhazu zhүjesi zhasaldy 1936 zhylgy KSRO konstituciyasy bojynsha Қabarda Balkariya AO Қabarda Balkariya AKSR na ajnaldy Қabarda Balkariya Kenestikterinin 10 totenshe sezi 1937 zhyly 24 mausymda respublikanyn konstituciyasyn kabyldady Ұly Otan sogysy 1941 1945 zhyldar kezinde respublika zheri keskilesken urystardyn arenasyna ajnaldy Қabarda men Balkariya zhauyngerleri majdanda zhaumen shajkasty enbekshileri tylda zhan ayamaj enbek etti 1943 zhyl kantarda respublikalyk zher baskynshylardan bosatyldy Қabarda men Balkariyadan 15 mynnan astam zhauyngerler marapattaldy 20 adam Sovet Odagynyn batyry atandy Respublikalyk sharuashylygyn kalpyna keltiru zhumystaryna 1943 zhyly 11 350 myn som karzhy bosatyldy Socialistik zandylykty buzudyn saldarynan 1944 zhyly balkar halky Orta Aziya men Қazakstanga konys audaryldy Sogystan kejingi zhyldarda Қabarda men Balkariyada sharuashylyk pen mәdeniettin damu salasynda eleuli tabystarga zhetti Қabardanyn Resejge kosyluyna 400 zhyl toluyna bajlanysty 1957 zhyly 4 shildede Қabarda men Balkariyada enbekshilerinin sharuashylyk pen mәdeniet salasyndagy kol zhetken tabystary үshin respublika ekinshi ret Lenin ordenimen marapattady Halyk sharuashylygySovet okimeti zhyldarynda Қabarda men Balkariyadakop salaly onerkәsipti zhәne mol onimdi auyl sharuashylygy damygan respublikaga ajnaldy Halyk sharuashylygyndagy onerkәsip oniminin үlesi 1970 zhyly 78 pajyzga zhetti Қabarda men Balkariya ekonomikasynyn basty salalarynyn biri retinde kurort sharuashylygy damuda Turizm men alpinizmde damuda Өnerkәsibi Өnerkәsip onimi 1971 zhyly 1940 zhylgy zhalpy onerkәsip oniminin 89 5 pajyzyn ondeu ondirisi 10 5 pajyzyn ondiru kәsiporyndar beredi Energetika salasynda su elektr stanciyalarynyn үlesi basym en iri stanciyasy Baksan SES i lenindik GOELRO zhosparyna saj salyngan 1971 zhyly respublikada 179 myn kvt sagat elektr energiyasy ondirildi Auyr onerkәsip salalarynan mashina zhasau zhәne metall ondeu isi orkendedi onyn iri ortalyktary Nalchik Sevkavelektropribor telemehanikalyk apparatura stanok zhasau zhogary voltty apparatura zauattary Prohladnyj kabel zauaty Majskij rentgen apparatura zauyty kalalary Қabarda men Balkariyada tүsti metalurgiya damydy onyn iri kәsiporyndary Tyrnyauz Tauken metallurgiyalyk kombinaty Nalchik gidrometalurgiya zauaty AuylsharushylygyBasty salasy astyk dakyldaryn egu zhәne etti sүtti mal osiru 1972 zhyly respublikada 75 kolhoz zhәne 36 kenshar boldy Egistik zheri 332 myn ga 1971 zhyly negizinen bidaj zhәne zhүgeri egiledi Қabarda men Balkariyada elimizdin tukymdyk zhүgeri ondiretin basty olkelerdin biri Egin sharuashylygynyn 1971 zhylgy onimi myn t bidaj 196 8 zhүgeri 99 5 99 5 zhemis zhidek 21 1 zhүzim 9 3 1971 zhyldyn sonynda mal sany myn mүjizdi iri kara 270 onyn ishinde siyr 100 shoshka 106 koj 384 olardan 31 1 myn t et 200 4 myn t sүt 1247 t zhүn ondirildi TransportTemir zholynyn uzyndygy 133 km 1971 zhyly Қabarda men Balkariya zherinen Soltүstik Kavkaz temir zholy otedi Respublika ekonomikasy үshin avtomobil transportynyn manyzy zor Zholdarynyn zhalpy uzyndygy 1633 km 1971 zhyly onyn ishinde tas zholy 1386 km Respublika aumagynan Mәskeu Tbilisi avtomagistral otedi Nalchik kalasy әue zholy arkyly Rostov Ordzhonikidze Groznyj tagy baska kalarymen bajlanysady Densaulyk saktau isiҚazirgi Қabarda men Balkariya AKSR i zherinde 1913 zhyly 20 tosektik 2 auruhana 1 ambultoriya 9 feldsherilik punkt bolyp olarda ne bary 11 dәriger zhumys istegen 1972 zhyly Respublikada 5 3 myn tosektik 100 adamga 8 6 tosek 49 auruhanasy 79 poliklinika men ambultoriya 46 әjelder konsultaciyasy boldy Olarda 1 7 myn dәriger 367 adamga 1 dәriger 5 mynnan asa orta bilimdi medicinalyk kyzmetkerleri zhumys istejdi Halyk agartu zhәne mәdeni agartu mekemeleri1914 1915 oku zhylynda 112 mektepke 6 7 okushy okydy Zhogary zhәne orta oku oryndary bolmady 1971 1972 zhyldary 299 zhalpy bilim beru mektepterde 146 1 myn okushy 22 kәsiptik teh Uchilishede 6 7 myn 10 arnauku oryndarynda 10 3 myn okushy Қabarda men Balkariya universitetinde 9 5 myn student okidy 1972 zhyly 230 kitaphana kitap kory 3321 myn dana Nalchikte olke tanuzhәne bejneleu oneri muzejleri 231 klubtyk mekeme 216 kino kondyrgy 11 pioner sarajy men үjleri 9 balalar sport mektebi tagy baska mәdeni mekemeler bar Baspasoz radiohabary televiziyasyҚabarda men Balkariyada 11 gazet 6 zhurnal basylymdar shygady Respublikalyk basylymdar kabarda cherkes tilinde Lenin guegu Lenin zholy 1921 zhyldan orys tilinde Kabardino Balkarskaya pravda 1921 zhyldan Sovetskaya molodezh 1939 zhyldan kabarda cherkes tilinde Oshhamaho Elbrus 1958 zhyldan zhurnaly shygady Respublikalyk televiziyasy men radiohabary kabarda cherkes karashaj balkar orys tilinde habar zhүrgizedi Teleortalyk Nalchik kalasynda ӘdebietҚabarda zhәne balkar halyktary tarihi tagdyrlas bolgandyktan tilderindegi ajyrmashylyktaryna karamastan olardyn әdebieti bir arnada katar damydy 1923 zhyly kabarda cherkes tilinin 1924 zhyly karashaj balkar tilinin zhazuy kabyldandy Қabalda men Balkar әdebietinin negizi folklor bolyp sanalady 19 gasyrda Қabarda akyny zhәne filolog Shora Nogmov 1794 1844 zhyldary kabarda cherkes tilinin әlippesin zhәne gramatikasyn kurastyryp Adigej halkynyn tarihy n 1861 zhyly zhazdy DerekkozderHalyk sanauy 1939 zhyly oryssha Halyk sanauy 1979 zhyly oryssha