Дәрілік өсімдіктер

Дәрілік өсімдіктер (лат. plantae medicinalis), шипалы өсімдіктер — медицинада және мал дәрігерлігінде емдеу және аурудың алдын алу мақсатында қолданылатын өсімдіктер. Дәрілік өсімдіктердің емдік қасиеті олардың құрамында стероид, тритерпен, алкалоид пен гликозидтердің, витаминдердің, эфир майлары мен тұтқыр заттар сияқты түрлі химиялық қосылыстардың болуына байланысты. Қазақстанда өсетін алты мыңнан астам өсімдік түрінің бес жүздей түрі дәрілік өсімдіктерге жатады.Дәрілерді дайындау үшін шикізат ретінде пайдаланылатын дәрілік өсімдіктер бөлек іріктеледі.Дәріні көбінесе жабайы өсімдіктерден алады.

Дәрілік өсімдіктер кептірілген шөп, тұнба, қайнатынды, шай, ұнтақ, т.б. түрінде қолданылады. Дәрілерді дайындау үшін шикізат ретінде пайдаланылатын дәрілік өсімдіктер бөлек іріктеледі. Дәріні, көбінесе, жабайы өсімдіктерден алады.

Көптеген өсімдіктердің емдік қасиеттері бар. Оларды дәрілік өсімдіктер дейді. Осы заманғы кейбір ең таңдаулы дәрілер жабайы шөптерден жасалған.

Соған қарамастан адамдар пайдаланып жүрген дәрілік шөптердің бәрі бірдей медициналық тұрғыдан өз бағасын алған жоқ, ал ондай шөп қолында барлар кебіне оны қате пайдаланады. Өз өлкеңіздегі осындай шөптерді зерттеуге тырысыңыз және қайсысының емдік қасиеті бар екенін анықтаңыз.

Кейбір дәрілік шөптер, егер оларды ұсынылғанынан артық мөлшерде қабылдаған жағдайда, өте улы келеді. Бұл орайда, осы заманғы дәрілер әлдеқайда қауіпсіз, себебі олардың мөлшерін оңай анықтауға болады.

Дәрілік өсімдік шикізаттың түрлері

Өсімдік шикізаты балауса (немесе балғын) және кептірілген күйде қолданылады.

Жер асты органдары:

• Тамырлар (лат. Radices) - тұтас немесе кесілген, кептірілген, сирек жаңа, қабығы аршылған немесе топырақтан жуылған, өсімдіктің басқа бөліктерінен босатылған, ерте көктемде немесе кеш күзде жиналған тамырлар.
• Тамырсабақтар (Rhizomata) - тұтас немесе кесілген, кептірілген, сирек жаңа, аршылған немесе топырақтан жуылған, өсімдіктің басқа бөліктерінен босатылған, ерте көктемде немесе кеш күзде жиналған тамырсабақтар.
• Тамырлары бар тамырсабақтар (Rhizomata cum radicibus) – тұтас немесе кесек, кептірілген, сирек жаңа піскен, қабығы аршылған немесе жерден жуылған, өсімдіктің басқа бөліктерінен босатылған, тамырлары тамырсабақтардан таралатын, ерте көктемде немесе кеш күзде жиналған тамырсабақтар.
• Тамырсабақтар мен тамырлар (Rhizomata et radices) – тұтас немесе кесек, кептірілген, сирек жаңа піскен, қабығы аршылған немесе жерден жуылған, өсімдіктің басқа бөліктерінен тазартылған, ерте көктемде немесе кеш күзде жиналған тамырсабақтар мен тамырлар, бір-бірінен бөлінген. .
• Түйнектер (Tubera).

Жер үсті органдары:

• Шөп (Herba) - жер асты мүшелерінен босатылған, гүлдену кезеңінде жиналған шөптесін өсімдіктердің кептірілген немесе сирек кездесетін жаңа жер үсті бөлігі.
• Өркендер (Cormus) кептірілген, сирек жаңа, гүлдену кезеңінде жиналған ағаштар мен бұталардың жас өркендері немесе өскіндері.
• Жапырақтар (Folia) - кептірілген, сирек жаңа, гүлдену кезеңінде жиналған жапырақтар.
• Гүлдер (Flores) - кептірілген, сирек кездесетін жаңа гүлшоғырлар немесе жеке гүлдер.
• Гул бүршіктері (Alabastra)
• Бүршіктер (Gemmae)
• Қабық (Cortex) - ерте көктемде жиналған кептірілген немесе сирек жаңа піскен қабықтың бөліктері.
• Жемістер (Fructus)
• Тұқым (Semina)
• Жидектер (Baccae)

Тұтас өсімдік дәстүрлі түрде гомеопатияда қолданылады.

Қазақстанда өсетін дәрілік өсімдіктер

Қазақстанда өсетін алты мыңнан астам өсімдік түрінің бес жүздей түрі дәрілік өсімдіктерге жатады:

• Айыр;
• Алоэ;
• Аралия;
• Арша;
• Асқабақ;
• Ақшайыр;
• Аюқұлақ;
• Бақалақ;
• Бәрпі;
• Дәрмене;
• Дермене;
• Диоcкорея;
• Долана;
• Жалбыз;
• Жалбызтікен;
• Жалынгүл;
• Женьшень;
• Жерқонақ;
• Жолжелкен;
• Жөке;
• Жуа;
• Жусан;
• Жүгері;
• Итбүлдірген;
• Итжидек;
• Итжүзім;
• Итмұрын;
• Итошаған;
• Көкшегүл;
• Қаражоңышқа;
• Қалақай;
• Қаражидек;
• Қасқыржидек;
• Қырықбуын;
• Қырыққұлақ;
• Қыша;
• Лапыз;
• Ламинария;
• Левзея;
• Меруертгүл;
• Мия;
• Наперстянка;
• Ойраншөп;
• Олеандр;
• Өгейшөп;
• Раувольфия;
• Рауғаш;
• Сарыағаш;
• Секуринега;
• Сенна;
• Скумпия;
• Таңқурай;
• Томағашөп;
• Шай;
• Шайқурай;
• Шалфей;
• Шәңкіш;
• Шөпшай;
• Шүйгіншөп;
• Шытыр;
• Эвкалипт;
• Элеутерококк т.б.

Дереккөздер

1. Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9
2. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған профессор Е. Арын – Павлодар: 2007 - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3