Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Жаңа Зеландия (ағылш. New Zealand, мао. -{Aotearoa}-) — Тынық Мұхиттың оңтүстік-батыс жағында орналасқан екі (Солтүстік және Оңтүстік деп аталатын) аралдан, сонымен қатар басқа да ұсақ аралдардан (, , , Кэмпбелл, т.б.) аралдарда орналасқан тәуелсіз мемлекет.
| Жаңа Зеландия ағылш. New Zealand мао. -{Aotearoa}- | |||||
| |||||
| Әнұран: (тыңдау ) | |||||
 | |||||
| Тарихы | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Тәуелсіздік күні | Доминион: 26 қыркүйек 1907 жыл : 11 желтоқсан 1931 жыл (25 қараша 1947 жылы қабылданды) Конституция жарғысы: 13 желтоқсан 1986 жыл (Британ империясынан) | ||||
| Мемлекеттік құрылымы | |||||
| Ресми тілдері | ағылшын, маори тілдері, | ||||
| Елорда | Веллингтон | ||||
| Ірі қалалары | , Веллингтон, , , , | ||||
| Үкімет түрі | Унитарлы парламенттік конституциялық монархия | ||||
| Патшасы | III Чарльз | ||||
| Мемлекеттік діні | зайырлы мемлекет | ||||
| Географиясы | |||||
| Жер аумағы • Барлығы • % су беті | Әлем бойынша 75- орын 268,021 км² 1.6 | ||||
| Жұрты • Сарап (2023) • Санақ (2018) • Тығыздығы | 5,142,140 адам (120-) 4,699,755 адам 18.2 адам/км² (203-) | ||||
| Экономикасы | |||||
| ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды • Жан басына шаққанда | 199 млрд. $ (2018) 40.266 $ | ||||
| ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2018) • Жан басына шаққанда | 206 млрд. $ 41.616 $ | ||||
| АДИ (2017) | ▲ 0.917 (өте жоғары) (16-) | ||||
| Валютасы | (NZD, Код 554) | ||||
| Қосымша мәліметтер | |||||
| Интернет үйшігі | |||||
| ISO коды | NZ | ||||
| ХОК коды | NZL | ||||
| Телефон коды | +64 | ||||
| Уақыт белдеулері | UTC−12:00 | ||||
Жергілікті Маори ұлты Жаңа Зеландияны Аотиароа (Ұзын Ақ Бұлт Елі) деп атайды. Жаңа Зеландия қарамағына сонымен қатар Куук аралдары Найю (өзін-өзі басқарғанымен еркін құрамында); Токелау; Росс Тәуелділігі (Жаңа Зеландияның Антарктикадағы территориясы).
Халқының басым бөлігі Еуропалықтар, ал ежелгі Маори тұрғындары ең ірі кіші ұлттардың бірі, Азиялықтар мен Маориге жатпайтын Полинезиліктер көбінесе урбанды аудандарда кезедеседі.
Жер аумағы – 270,5 мың км². Бұған қоса Жаңа Зеландия Антарктиканың бір бөлігін (жалпы аумағы 414,4 мың км²) сырттай меншіктенеді. Астанасы – Веллингтон. Халқы – 4,9 млн. адам (2021). Тұрғындардың 79,5%-ы – жаңазеландықтар (негізінен, Ұлыбританиядан шыққан еуропалықтар), 14,5%-ы – маорилер (жергілікті тұрғындар), 6%-ы – азиялықтар, полинезиялықтар, т.б. этникалық топтар. Ресми тілі – ағылшын тілі. Халқының көпшілігі христиан дінінің протестант тармағын ұстанады. Жаңа Зеландия – Британ Достастығына кіретіндіктен, мемлекет басшысы Ұлыбритания королевасы болып есептеледі. Оны 5 жылға генерал-губернатор тағайындайды. Заң шығарушы органы – бір палаталы парламент. Атқарушы билік премьер-министр басқаратын үкіметтің қолында. Министрлер Кабинеті жеңіске жеткен партия мүшелерінен жасақталады. Ақша бірлігі – Жаңа Зеландия доллары. Әкімшілік жағынан 10 провинцияға бөлінеді. Ұлттық мерекесі – Вайтанга күні (6 ақпан). Осы күні (1840 ж.) Ұлыбритания үкіметі мен жергілікті маори тайпалары Вайтанга өзені бойында келісімге келіп, жергілікті тайпалар, еуропалық қоныс аударушылар және Ұлыбритания біріккен корольдігі арасындағы қарым-қатынас анықталды.
Табиғаты
Жаңа Зеландияның географиясы оның Тынық мұхитының оңтүстігінде, су жарты шарының орталығына жақын орналасуымен анықталады. Ел екі негізгі аралдан тұрады, Солтүстік арал (Те Ика-а-Мауи) және Кук бұғазы арқылы бөлінген Оңтүстік арал (Те Вайпоунаму). Екі негізгі аралдың жалпы аумағы 268 000 шаршы шақырымды құрайды, оның ең көп ені 400 шақырым және солтүстік-солтүстік-шығыс осі бойынша ұзындығы 1600 шақырымнан асады.
Жаңа Зеландияда 700-ден астам кішігірім аралдар бар, ең үлкен бес арал - Стюарт аралы, Чатам аралы, Ұлы Барьер аралы, Д'Урвилл аралы және Вайхеке аралдары. Елдің 15 000 шақырымға жуық жағалау сызығы бар және оның ерекше экономикалық аймағы жер аумағынан 15 еседен астам алып жатқан әлемдегі ең ірі аймақтардың бірі болып табылады.
Оңтүстік арал Жаңа Зеландиядағы ең үлкен құрлық болып табылады және оның ұзындығы бойынша Оңтүстік Альпі арқылы бөлінген. 3000 метрден асатын 18 шыңы бар, олардың ең биік шыңы Аораки/Кук тауы 3724 метр. Фиордландтың тік таулары мен терең фиордтары Оңтүстік аралдың осы оңтүстік-батыс бұрышындағы мұз дәуірінің ауқымды мұздануын жазады. Солтүстік арал аз таулы, бірақ вулканизммен ерекшеленеді. Белсенділігі жоғары Таупо жанартау аймағы Солтүстік аралдың ең биік тауы Руапеху тауы арқылы кесілген үлкен жанартаулық үстірт қалыптастырды.
Ел өзінің әр түрлі топографиясына, мүмкін оның толқындардан жоғары шығуына Тынық мұхиты мен Үнді-Австралия плиталары арасындағы динамикалық шекараға қарыздар. Жаңа Зеландия Зеландияның бір бөлігі болып табылады, ол Гондвана суперконтинентінен бөлініп шыққаннан кейін біртіндеп су астында қалған Австралияның жартысына жуығы микроконтинент. Шамамен 25 миллион жыл бұрын плиталардың тектоникалық қозғалыстарының ауысуы аймақты бұза бастады. Бұл қазір Альпі жарылысының жанындағы жер қыртысының қысылуынан пайда болған Оңтүстік Альпіде айқын көрінеді. Басқа жерлерде пластинаның шекарасы бір тақтаның екіншісінің астына түсіп, оңтүстікте Пусегур шұңқырын, Солтүстік аралдан шығысқа қарай Хикуранги шұңқырын және одан әрі солтүстікте Кермадец және Тонга шұңқырларын шығарады.
Жаңа Зеландия Австралиямен бірге Аустралазия деп аталатын аймақтың бөлігі болып табылады және ол Полинезия деп аталатын географиялық және этнографиялық аймақтың оңтүстік-батыс шеткі бөлігін құрайды. Океания - Австралия континентін, Жаңа Зеландияны және жеті континенттік модельге кірмейтін Тынық мұхитындағы әртүрлі аралдық елдерді қамтитын кеңірек аймақ.
Жаңа Зеландияның әртүрлі пейзаждары Квинстаун маңындағы ауылдық көріністерді, Батыс жағалаудағы Хокитика шатқалын, Тонгариро тауындағы Изумруд көлдерін және Ганн көлін қамтитын көріністермен бүкіл әлемнен туристерді тартады.
Биоәртүрлілік
Жаңа Зеландияның биоәртүрлілігіне оның ұзақ оқшаулану кезеңі әсер етеді, бұл әлемнің басқа бөліктерінде кездесетін жыртқыштар мен бәсекелестер болмаған кезде бірегей түрлердің дамуы мен әртараптануына мүмкіндік берді. Елдің оқшаулануы сонымен қатар оның жергілікті түрлерінің көпшілігі эндемикалық екенін білдіреді, яғни олар Жердің басқа еш жерінде кездеспейді.
Жаңа Зеландияның флорасы ерекше және әртүрлі, жергілікті тамырлы өсімдіктердің 2000-нан астам түрі бар. Бұл өсімдіктердің шамамен 82% эндемикалық болып табылады, олардың көпшілігі елдің ерекше экологиялық жағдайларына, мысалы, жауын-шашынның көп түсуіне және аз қоректік топыраққа бейімделуін көрсетеді. Жаңа Зеландияның туған ормандары да ерекше назар аударады, оның екі негізгі түрі бар, оларда подокарптары бар кең жапырақты ағаштар немесе салқын климатта оңтүстік бук басым болады.
Жаңа Зеландияның фаунасы да ерекше және алуан түрлі, құстардың, бауырымен жорғалаушылардың, жәндіктердің және теңіз сүтқоректілерінің әлемнің басқа ешбір жерінде кездеспейтін көптеген түрлері бар. Елдің ормандарында бір кездері құстар басым болды, көптеген түрлер сүтқоректілердің жыртқыштарының болмауына байланысты ұшуға қабілетсіздік сияқты ерекше бейімделулерге ие болды. Дегенмен, адамдардың келуі және егеуқұйрықтар, күзендер және қарақұйрықтар сияқты жергілікті емес түрлердің енгізілуі көптеген жергілікті құс түрлерінің, соның ішінде әйгілі моа мен Хааст қыранының жойылып кетуіне немесе қатты төмендеуіне әкелді.
Жаңа Зеландиядағы бауырымен жорғалаушылар да назар аудартады, оның бірегей морфологиясы мен мәртебесіне байланысты тірі қазба ретінде қарастырылған иконалық туатара ежелгі тәртіптің соңғы аман қалған мүшесі. Елдегі бақа түрлері де ерекше қызықты, қарабайыр және эндемикалық Leiopelmatidae тұқымдасы небәрі төрт түрден тұрады. Вета сияқты омыртқасыздар Жаңа Зеландияда да кездеседі, олардың көпшілігі елдің қоршаған орта жағдайына бірегей бейімделулерін көрсетеді.
Жаңа Зеландия өзінің биоәртүрлілігіне қарамастан, адам әрекетінің салдарынан түрлердің айтарлықтай жоғалуына ұшырады. Адам келген сәттен бастап елдегі омыртқалы жануарлар түрлерінің шамамен жартысы жойылып кетті немесе айтарлықтай азайып кетті, олардың көпшілігі тіршілік ету ортасының бұзылуы, енгізілген жыртқыштар және аң аулау салдарынан жойылды. Дегенмен, ел сонымен қатар аралдағы қорықтар, зиянкестермен күресу, жабайы табиғатты көшіру, қоректену және қорғалатын аумақтарды экологиялық қалпына келтіру сияқты қалған жабайы табиғатты қорғаудың бірнеше инновациялық стратегияларын бастады.
Тарихы
Жаңа Зеландияға 10 – 14-ғасырларда Полинезиядан қазіргі маорилердің арғы аталары келіп қоныстанған. Еуропалықтардан ең бірінші барған адам голландиялық теңізші Абел Тасман (1642) болды. Екінші рет 18-ғасырдың 2-жартысында ағылшын теңізшісі Джеймс Кук барып, зерттеу (1769) жүргізді. 19-ғасырда аралдарға еуропалықтар қоныс теуіп, жергілікті тұрғындарды қуғынға ұшыратты. 1840 ж. Ұлыбритания өз отарына айналдырды. Маорилердің көтерілістері (1843 – 72) қатал басып-жаншылды. Алтын кендерінің ашылуына байланысты қоныстанушылар көбейіп кетті. Ел 1907 ж. доминион мәртебесіне ие болып, 1931 ж. ішкі-сыртқы дербестігі күшейтілді. 1945 ж. БҰҰ-ның мүшелігіне өтті. 2-дүниежүзілік соғыс жылдарында Жаңа Зеландия әскерлері Грекиядағы, Солтүстік Африкадағы және Жапонияға қарсы соғыс қимылдарына қатысқан. Соғыстан кейін елдің Ұлыбританиямен саяси байланысы нашарлап, АҚШ-пен саяси және әскери ынтымағы күшейді. АҚШ жағында Корея соғысына (1950 – 53), Вьетнаммен соғысқа (1965 – 70) қатысты.
Экономикасы
Жаңа Зеландия – өндірісі мен ауыл шаруашылығы дамыған ел. Ішкі жиынтық өнім жеке адамға шаққанда 16786 АҚШ долларын құрайды. Өнеркәсібінің негізгі салалары: тамақ, қағаз шығару, машина жасау, химия, тігін, т.б. Соңғы жылдары экспортқа балық шығару жедел дамып келеді. Жаңа Зеландия ет-сүт өнімдерін өндіруден, қой өсіруден дүние жүзінде жетекші орында. Әлемдегі сүт өнімдерінің 25%-ын шығарады. Жыл сайын миллион тоннадан аса ет, 200 мың тонна жүн (Австралиядан кейін 2-орын) өндіреді. Экспортқа тауар шығарудан жан басына шаққанда Жаңа Зеландия дүние жүзінде 1-орын алады. Өндірілген өнімдердің 30%-ы экспортқа шығарылады. Олар, негізінен: ет, сүт, жүн, жеміс-жидек, балық, ағаш өнімдері. Импорттың 40%-ын машина, құрал-жабдықтар, көлік құралдары құрайды. Қалған бөлігі шикізаттар мен мұнай, химия өнімдеріне тиесілі. Қазақстан мен Жаңа Зеландия арасында дипломатиялық қарым-қатынас 1993 ж. 10-тамызда орнады.
Сыртқы саясаты
Тарих
Тарихтың алғашқы кезеңінде сыртқы сауда мен сыртқы саясат британдық отаршылдық Үкіметке берілді. 1923 және 1926 жылдардағы империялық конференцияларда Жаңа Зеландия саяси келісімдерге қол қоя алады деп шешілді және алғашқы осындай келісім (Жапониямен) 1928 жылы ратификацияланды. 1939 жылы 3 қыркүйекте Жаңа Зеландия Ұлыбританияға қосылып, Германияға соғыс жариялады. 1951 жылы Ұлыбритания Еуропадағы мүдделеріне көбірек көңіл бөле бастады, ал Жаңа Зеландия, Австралия және АҚШ АНЗЮС шартын жасасты.
Жаңа Зеландияның Тынық мұхитындағы арал мемлекеттерінің саяси өміріне қатысуы байқаланды. Жаңа Зеландияға гуманитарлық көмектің едәуір бөлігі осы елдерге барды, көптеген жергілікті тұрғындар жұмыс іздеп Жаңа Зеландияға көшті.
Сауда қатынастары
Жаңа Зеландияның сыртқы саясаты басқа елдермен сауда қатынастарын кеңейтуге бағытталған. Сыртқы саясаттағы ең маңызды жетістіктердің бірі премьер-министр Хелен Кларк (1999-2008) кезінде Қытаймен еркін сауда туралы келісімнің жасалуы болды. МакГроу бұл Кларк үкіметінің сыртқы саясат саласындағы ең үлкен жетістігі болуы мүмкін деп санайды. Сонымен қатар, Кларк үкіметі Австралиямен және АСЕАН-ның он елімен (Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің қауымдастығы) еркін сауда туралы келісім жасады.
Қазіргі уақытта Жаңа Зеландияның Австралия, Бруней, Чили, Қытай, Гонконг, Сингапур, Таиланд және Ұлыбританиямен еркін сауда туралы келісімдері бар. Жаңа еркін сауда келісімдері АСЕАН және Малайзиямен келіссөздер жүргізілуде. Ел сонымен қатар ДСҰ-ның Доха даму күн тәртібіне қатысады және 2006 жылдың шілдесіндегі соңғы келіссөздердің сәтсіз аяқталуына көңілі қалды.
Лейборист-НЗ Бірінші коалициялық үкіметі Ұлыбритания, Австралия, Канада және басқа елдермен жақынырақ Достастық экономикалық қатынастары (CCER) туралы келісімге бастамашылық жасауға, сондай-ақ Ресей-Беларусь-Қазақстан Кеден одағымен Еркін сауда туралы келісімге жұмыс істеуге міндеттенді.
Жаңа Зеландияның негізгі экспорты азық-түлік, әсіресе сүт өнімдері, ет, жеміс-жидек және балық болып табылады. Еліміздегі ауыл шаруашылығы өнімдерінің 95 пайызы экспортталады. Басқа маңызды экспортқа ағаш, механикалық және электр жабдықтары жатады. Экспорттың шамамен 46%-ы ауыл шаруашылығына жатпайды. Туризм халықаралық сауданың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады, көлік пен саяхат елдің экспорттық саудасының шамамен 20% құрайды. Жаңа Зеландияда минералды ресурстардың көп мөлшері болмаса да, ол көмір, мұнай, алюминий және табиғи газ өндіреді.
Қытай Жаңа Зеландияның ең үлкен импорт көзі, одан кейін Австралия, АҚШ, Жапония және Сингапур. Экспорттың ең үлкен бағыттары Австралия, Қытай, АҚШ, Жапония және Оңтүстік Корея болып табылады. Жаңа Зеландияның ең ірі сауда серіктестерімен 2011 жылғы сауда көрсеткіштері төмендегідей:
| Ел | Импорттар | Экспорт | Ел | Импорттар | Экспорт |
|---|---|---|---|---|---|
 Аустралия | 7,377 | 10,858 |  Сауд Арабиясы | 918 | 691 |
 Қытай | 7,439 | 5,887 |  Сингапур | 2,163 | 812 |
 Германия | 1,993 | 775 |  Корея Республикасы | 1,453 | 1,674 |
 Жапония | 2,921 | 3,439 |  Тайланд | 1,330 | 731 |
 Малайзия | 1,478 | 874 |  Ұлыбритания | 1,267 | 1,544 |
 Катар | 1,041 | 2 |  АҚШ | 5,025 | 3,997 |
 Ресей | 1,204 | 280 | Барлығы (әлем) | 46,857 | 47,710 |
Сыртқы байланыстар
Жаңа Зеландия көпжақтылықты, аймақшылдықты және халықаралық құқық пен адам құқықтарын ұстануды бірінші орынға қоятын өзінің ерекше сыртқы саяси көзқарасымен танымал.
Жаңа Зеландияның көпжақты көзқарасының ең көрнекті мысалдарының бірі оның Біріккен Ұлттар Ұйымына ұзақ уақыт бойы қатысуы болып табылады. Жаңа Зеландия 1945 жылы құрылғаннан бері БҰҰ-ның мүшесі болды және БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінде бірнеше рет қызмет етті, оның ішінде 2015-2016 жылдар аралығында тұрақты емес мүше ретінде. Ел сонымен қатар қарусыздану және қарусыздану мәселелерін белсенді жақтаушы болды. таралуды қамтамасыз етті және 1990 жылдары Ядролық сынақтарға жаппай тыйым салу туралы шартқа (ЯСЖТШ) келіссөздер жүргізуде маңызды рөл атқарды.
Тынық мұхиты аймағында Жаңа Зеландия шағын аралдық мемлекеттерді қолдауда және аймақтық тұрақтылықты ілгерілетуде тарихи жетекші рөл атқарды. Ел климаттың өзгеруі, тұрақты даму және қауіпсіздік сияқты аймақтық мәселелерді шешу үшін Тынық мұхиты аралдарының 18 елін біріктіретін Тынық мұхиты аралдары форумының негізін қалаушы мүшесі болып табылады. Жаңа Зеландия сондай-ақ Тынық мұхиты аралдары елдеріне дамуға елеулі көмек көрсетті және аймақтық сауда-экономикалық интеграцияны ілгерілету үшін бірнеше бағдарламаларды жүзеге асырды.
Жаңа Зеландияның Австралиямен қарым-қатынасы оның сыртқы саясатының тағы бір маңызды аспектісі болып табылады. Екі ел бір-бірімен тығыз тарихи және мәдени байланыста және аймақтық және жаһандық мәселелер кешенінде ынтымақтасады. ANZUS қауіпсіздік келісіміне қосымша, Жаңа Зеландия мен Австралия екі ел арасында еркін сауда аймағын құрған Австралия-Жаңа Зеландия тығыз экономикалық байланыстар сауда келісімі (ANZCERTA) сияқты бастамалар бойынша ынтымақтасады.
Жаңа Зеландияның Америка Құрама Штаттарымен қарым-қатынасы күрделірек болды. Екі ел тығыз экономикалық байланыстарды бөлісіп, лаңкестікпен күрес және барлау мәліметтерін алмасу сияқты бірқатар мәселелер бойынша ынтымақтаса отырып, Жаңа Зеландияның ядролық қаруға қарсы саясаты қарым-қатынаста мерзімді шиеленістерге әкелді. 1980 жылдары Америка Құрама Штаттары Жаңа Зеландияның өз порттарынан ядролық және ядролық қарулы кемелерге тыйым салу туралы шешіміне жауап ретінде ANZUS бойынша өзінің міндеттемелерін тоқтатты. ANZUS келісімі техникалық тұрғыдан Австралия мен Америка Құрама Штаттары арасында күшінде болғанымен, Жаңа Зеландия мен Америка Құрама Штаттары арасында одақ толығымен қалпына келтірілген жоқ.
Ақырында, Жаңа Зеландияның әскери күштері бітімгершілік операциялар мен жауынгерлік миссияларға қатысуды қоса алғанда, халықаралық қатысудың ұзақ тарихы бар. Қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан бері Жаңа Зеландия Босния, Шығыс Тимор және Ауғанстан сияқты қақтығыс аймақтарына персоналын орналастырып, жаһандық бітімгершілік күш-жігерінде белсенді рөл атқарды. Соңғы жылдары Жаңа Зеландия да аймақтық қауіпсіздік пен тұрақтылықты ілгерілету жөніндегі кең ауқымды күш-жігерінің бөлігі ретінде Жапония және Сингапур сияқты аймақтық серіктестермен қорғаныс саласындағы ынтымақтастығын арттырды.
Әскери
Жаңа Зеландия өзінің географиясын ескере отырып, оның аумақтық тұтастығы мен оның территориясына тікелей қауіп төндірмейді.
Дереккөздер
- New Zealand. International Monetary Fund. Тексерілді, 9 қазан 2018.
- Human Development Report 2018. Human Development Report United Nations Development Programme. Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.
- Walrond Carl Natural environment – Geography and geology // Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand.
- Cooper, R.; Millener, P. (1993). "The New Zealand biota: Historical background and new research". Trends in Ecology & Evolution 8 (12): 429–33. :10.1016/0169-5347(93)90004-9. 0169-5347. 21236222.
- New Zealand Wild Life — . — ISBN 9780143568896.
- Collins Field Guide to New Zealand Wildlife — . — P. 14. — ISBN 978-1-86950-300-0.
- Frequently asked questions about New Zealand plants. (May 2010).
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Koordinattar 41 35 00 o e 173 03 00 sh b 41 58333 o e 173 05000 sh b 41 58333 173 05000 G O Ya Zhana Zelandiya agylsh New Zealand mao Aotearoa Tynyk Muhittyn ontүstik batys zhagynda ornalaskan eki Soltүstik zhәne Ontүstik dep atalatyn araldan sonymen katar baska da usak araldardan Kempbell t b araldarda ornalaskan tәuelsiz memleket Zhana Zelandiya agylsh New Zealand mao Aotearoa Әnuran tyndau akp TarihyTәuelsizdik kүni Dominion 26 kyrkүjek 1907 zhyl 11 zheltoksan 1931 zhyl 25 karasha 1947 zhyly kabyldandy Konstituciya zhargysy 13 zheltoksan 1986 zhyl Britan imperiyasynan Memlekettik kurylymyResmi tilderi agylshyn maori tilderi Elorda VellingtonIri kalalary Vellington Үkimet tүri Unitarly parlamenttik konstituciyalyk monarhiyaPatshasy III CharlzMemlekettik dini zajyrly memleketGeografiyasyZher aumagy Barlygy su beti Әlem bojynsha 75 oryn 268 021 km 1 6Zhurty Sarap 2023 Sanak 2018 Tygyzdygy 5 142 140 adam 120 4 699 755 adam 18 2 adam km 203 EkonomikasyZhIӨ AҚT Қorytyndy Zhan basyna shakkanda 199 mlrd 2018 40 266 ZhIӨ nominal Қorytyndy 2018 Zhan basyna shakkanda 206 mlrd 41 616 ADI 2017 0 917 ote zhogary 16 Valyutasy NZD Kod 554 Қosymsha mәlimetterInternet үjshigiISO kody NZHOK kody NZLTelefon kody 64Uakyt beldeuleri UTC 12 00 Zhergilikti Maori ulty Zhana Zelandiyany Aotiaroa Ұzyn Ak Bult Eli dep atajdy Zhana Zelandiya karamagyna sonymen katar Kuuk araldary Najyu ozin ozi baskarganymen erkin kuramynda Tokelau Ross Tәueldiligi Zhana Zelandiyanyn Antarktikadagy territoriyasy Halkynyn basym boligi Europalyktar al ezhelgi Maori turgyndary en iri kishi ulttardyn biri Aziyalyktar men Maorige zhatpajtyn Polinezilikter kobinese urbandy audandarda kezedesedi Zher aumagy 270 5 myn km Bugan kosa Zhana Zelandiya Antarktikanyn bir boligin zhalpy aumagy 414 4 myn km syrttaj menshiktenedi Astanasy Vellington Halky 4 9 mln adam 2021 Turgyndardyn 79 5 y zhanazelandyktar negizinen Ұlybritaniyadan shykkan europalyktar 14 5 y maoriler zhergilikti turgyndar 6 y aziyalyktar polineziyalyktar t b etnikalyk toptar Resmi tili agylshyn tili Halkynyn kopshiligi hristian dininin protestant tarmagyn ustanady Zhana Zelandiya Britan Dostastygyna kiretindikten memleket basshysy Ұlybritaniya korolevasy bolyp esepteledi Ony 5 zhylga general gubernator tagajyndajdy Zan shygarushy organy bir palataly parlament Atkarushy bilik premer ministr baskaratyn үkimettin kolynda Ministrler Kabineti zheniske zhetken partiya mүshelerinen zhasaktalady Aksha birligi Zhana Zelandiya dollary Әkimshilik zhagynan 10 provinciyaga bolinedi Ұlttyk merekesi Vajtanga kүni 6 akpan Osy kүni 1840 zh Ұlybritaniya үkimeti men zhergilikti maori tajpalary Vajtanga ozeni bojynda kelisimge kelip zhergilikti tajpalar europalyk konys audarushylar zhәne Ұlybritaniya birikken koroldigi arasyndagy karym katynas anyktaldy TabigatyZhana Zelandiya garyshtan korinediZhana Zelandiyadagy Wharariki zhagazhajy Microsoft korporaciyasynyn Windows 10 operaciyalyk zhүjesindegi zhumys үsteli tuskagazdarynyn әdepki kulyptau ekranyndagy keskinderinin biri retinde tanymal Zhana Zelandiyanyn geografiyasy onyn Tynyk muhitynyn ontүstiginde su zharty sharynyn ortalygyna zhakyn ornalasuymen anyktalady El eki negizgi araldan turady Soltүstik aral Te Ika a Maui zhәne Kuk bugazy arkyly bolingen Ontүstik aral Te Vajpounamu Eki negizgi araldyn zhalpy aumagy 268 000 sharshy shakyrymdy kurajdy onyn en kop eni 400 shakyrym zhәne soltүstik soltүstik shygys osi bojynsha uzyndygy 1600 shakyrymnan asady Zhana Zelandiyada 700 den astam kishigirim araldar bar en үlken bes aral Styuart araly Chatam araly Ұly Barer araly D Urvill araly zhәne Vajheke araldary Eldin 15 000 shakyrymga zhuyk zhagalau syzygy bar zhәne onyn erekshe ekonomikalyk ajmagy zher aumagynan 15 eseden astam alyp zhatkan әlemdegi en iri ajmaktardyn biri bolyp tabylady Ontүstik aral Zhana Zelandiyadagy en үlken kurlyk bolyp tabylady zhәne onyn uzyndygy bojynsha Ontүstik Alpi arkyly bolingen 3000 metrden asatyn 18 shyny bar olardyn en biik shyny Aoraki Kuk tauy 3724 metr Fiordlandtyn tik taulary men teren fiordtary Ontүstik araldyn osy ontүstik batys buryshyndagy muz dәuirinin aukymdy muzdanuyn zhazady Soltүstik aral az tauly birak vulkanizmmen erekshelenedi Belsendiligi zhogary Taupo zhanartau ajmagy Soltүstik araldyn en biik tauy Ruapehu tauy arkyly kesilgen үlken zhanartaulyk үstirt kalyptastyrdy El ozinin әr tүrli topografiyasyna mүmkin onyn tolkyndardan zhogary shyguyna Tynyk muhity men Үndi Avstraliya plitalary arasyndagy dinamikalyk shekaraga karyzdar Zhana Zelandiya Zelandiyanyn bir boligi bolyp tabylady ol Gondvana superkontinentinen bolinip shykkannan kejin birtindep su astynda kalgan Avstraliyanyn zhartysyna zhuygy mikrokontinent Shamamen 25 million zhyl buryn plitalardyn tektonikalyk kozgalystarynyn auysuy ajmakty buza bastady Bul kazir Alpi zharylysynyn zhanyndagy zher kyrtysynyn kysyluynan pajda bolgan Ontүstik Alpide ajkyn korinedi Baska zherlerde plastinanyn shekarasy bir taktanyn ekinshisinin astyna tүsip ontүstikte Pusegur shunkyryn Soltүstik araldan shygyska karaj Hikurangi shunkyryn zhәne odan әri soltүstikte Kermadec zhәne Tonga shunkyrlaryn shygarady Zhana Zelandiya Avstraliyamen birge Australaziya dep atalatyn ajmaktyn boligi bolyp tabylady zhәne ol Polineziya dep atalatyn geografiyalyk zhәne etnografiyalyk ajmaktyn ontүstik batys shetki boligin kurajdy Okeaniya Avstraliya kontinentin Zhana Zelandiyany zhәne zheti kontinenttik modelge kirmejtin Tynyk muhityndagy әrtүrli araldyk elderdi kamtityn kenirek ajmak Zhana Zelandiyanyn әrtүrli pejzazhdary Kvinstaun manyndagy auyldyk korinisterdi Batys zhagalaudagy Hokitika shatkalyn Tongariro tauyndagy Izumrud kolderin zhәne Gann kolin kamtityn korinistermen bүkil әlemnen turisterdi tartady Bioәrtүrlilik Kivi kusy Zhana Zelandiyanyn ulttyk simvoly bolyp tabylady Zhana Zelandiyanyn bioәrtүrliligine onyn uzak okshaulanu kezeni әser etedi bul әlemnin baska bolikterinde kezdesetin zhyrtkyshtar men bәsekelester bolmagan kezde biregej tүrlerdin damuy men әrtaraptanuyna mүmkindik berdi Eldin okshaulanuy sonymen katar onyn zhergilikti tүrlerinin kopshiligi endemikalyk ekenin bildiredi yagni olar Zherdin baska esh zherinde kezdespejdi Zhana Zelandiyanyn florasy erekshe zhәne әrtүrli zhergilikti tamyrly osimdikterdin 2000 nan astam tүri bar Bul osimdikterdin shamamen 82 endemikalyk bolyp tabylady olardyn kopshiligi eldin erekshe ekologiyalyk zhagdajlaryna mysaly zhauyn shashynnyn kop tүsuine zhәne az korektik topyrakka bejimdeluin korsetedi Zhana Zelandiyanyn tugan ormandary da erekshe nazar audarady onyn eki negizgi tүri bar olarda podokarptary bar ken zhapyrakty agashtar nemese salkyn klimatta ontүstik buk basym bolady Zhana Zelandiyanyn faunasy da erekshe zhәne aluan tүrli kustardyn bauyrymen zhorgalaushylardyn zhәndikterdin zhәne teniz sүtkorektilerinin әlemnin baska eshbir zherinde kezdespejtin koptegen tүrleri bar Eldin ormandarynda bir kezderi kustar basym boldy koptegen tүrler sүtkorektilerdin zhyrtkyshtarynyn bolmauyna bajlanysty ushuga kabiletsizdik siyakty erekshe bejimdelulerge ie boldy Degenmen adamdardyn kelui zhәne egeukujryktar kүzender zhәne karakujryktar siyakty zhergilikti emes tүrlerdin engizilui koptegen zhergilikti kus tүrlerinin sonyn ishinde әjgili moa men Haast kyranynyn zhojylyp ketuine nemese katty tomendeuine әkeldi Zhana Zelandiyadagy bauyrymen zhorgalaushylar da nazar audartady onyn biregej morfologiyasy men mәrtebesine bajlanysty tiri kazba retinde karastyrylgan ikonalyk tuatara ezhelgi tәrtiptin songy aman kalgan mүshesi Eldegi baka tүrleri de erekshe kyzykty karabajyr zhәne endemikalyk Leiopelmatidae tukymdasy nebәri tort tүrden turady Veta siyakty omyrtkasyzdar Zhana Zelandiyada da kezdesedi olardyn kopshiligi eldin korshagan orta zhagdajyna biregej bejimdelulerin korsetedi Zhana Zelandiya ozinin bioәrtүrliligine karamastan adam әreketinin saldarynan tүrlerdin ajtarlyktaj zhogaluyna ushyrady Adam kelgen sәtten bastap eldegi omyrtkaly zhanuarlar tүrlerinin shamamen zhartysy zhojylyp ketti nemese ajtarlyktaj azajyp ketti olardyn kopshiligi tirshilik etu ortasynyn buzyluy engizilgen zhyrtkyshtar zhәne an aulau saldarynan zhojyldy Degenmen el sonymen katar araldagy koryktar ziyankestermen kүresu zhabajy tabigatty koshiru korektenu zhәne korgalatyn aumaktardy ekologiyalyk kalpyna keltiru siyakty kalgan zhabajy tabigatty korgaudyn birneshe innovaciyalyk strategiyalaryn bastady TarihyZhana Zelandiyaga 10 14 gasyrlarda Polineziyadan kazirgi maorilerdin argy atalary kelip konystangan Europalyktardan en birinshi bargan adam gollandiyalyk tenizshi Abel Tasman 1642 boldy Ekinshi ret 18 gasyrdyn 2 zhartysynda agylshyn tenizshisi Dzhejms Kuk baryp zertteu 1769 zhүrgizdi 19 gasyrda araldarga europalyktar konys teuip zhergilikti turgyndardy kugynga ushyratty 1840 zh Ұlybritaniya oz otaryna ajnaldyrdy Maorilerdin koterilisteri 1843 72 katal basyp zhanshyldy Altyn kenderinin ashyluyna bajlanysty konystanushylar kobejip ketti El 1907 zh dominion mәrtebesine ie bolyp 1931 zh ishki syrtky derbestigi kүshejtildi 1945 zh BҰҰ nyn mүsheligine otti 2 dүniezhүzilik sogys zhyldarynda Zhana Zelandiya әskerleri Grekiyadagy Soltүstik Afrikadagy zhәne Zhaponiyaga karsy sogys kimyldaryna katyskan Sogystan kejin eldin Ұlybritaniyamen sayasi bajlanysy nasharlap AҚSh pen sayasi zhәne әskeri yntymagy kүshejdi AҚSh zhagynda Koreya sogysyna 1950 53 Vetnammen sogyska 1965 70 katysty EkonomikasyZhana Zelandiya ondirisi men auyl sharuashylygy damygan el Ishki zhiyntyk onim zheke adamga shakkanda 16786 AҚSh dollaryn kurajdy Өnerkәsibinin negizgi salalary tamak kagaz shygaru mashina zhasau himiya tigin t b Songy zhyldary eksportka balyk shygaru zhedel damyp keledi Zhana Zelandiya et sүt onimderin ondiruden koj osiruden dүnie zhүzinde zhetekshi orynda Әlemdegi sүt onimderinin 25 yn shygarady Zhyl sajyn million tonnadan asa et 200 myn tonna zhүn Avstraliyadan kejin 2 oryn ondiredi Eksportka tauar shygarudan zhan basyna shakkanda Zhana Zelandiya dүnie zhүzinde 1 oryn alady Өndirilgen onimderdin 30 y eksportka shygarylady Olar negizinen et sүt zhүn zhemis zhidek balyk agash onimderi Importtyn 40 yn mashina kural zhabdyktar kolik kuraldary kurajdy Қalgan boligi shikizattar men munaj himiya onimderine tiesili Қazakstan men Zhana Zelandiya arasynda diplomatiyalyk karym katynas 1993 zh 10 tamyzda ornady Syrtky sayasatyTarih Tarihtyn algashky kezeninde syrtky sauda men syrtky sayasat britandyk otarshyldyk Үkimetke berildi 1923 zhәne 1926 zhyldardagy imperiyalyk konferenciyalarda Zhana Zelandiya sayasi kelisimderge kol koya alady dep sheshildi zhәne algashky osyndaj kelisim Zhaponiyamen 1928 zhyly ratifikaciyalandy 1939 zhyly 3 kyrkүjekte Zhana Zelandiya Ұlybritaniyaga kosylyp Germaniyaga sogys zhariyalady 1951 zhyly Ұlybritaniya Europadagy mүddelerine kobirek konil bole bastady al Zhana Zelandiya Avstraliya zhәne AҚSh ANZYuS shartyn zhasasty Zhana Zelandiyanyn Tynyk muhityndagy aral memleketterinin sayasi omirine katysuy bajkalandy Zhana Zelandiyaga gumanitarlyk komektin edәuir boligi osy elderge bardy koptegen zhergilikti turgyndar zhumys izdep Zhana Zelandiyaga koshti Sauda katynastary Zhana Zelandiyanyn syrtky sayasaty baska eldermen sauda katynastaryn kenejtuge bagyttalgan Syrtky sayasattagy en manyzdy zhetistikterdin biri premer ministr Helen Klark 1999 2008 kezinde Қytajmen erkin sauda turaly kelisimnin zhasaluy boldy MakGrou bul Klark үkimetinin syrtky sayasat salasyndagy en үlken zhetistigi boluy mүmkin dep sanajdy Sonymen katar Klark үkimeti Avstraliyamen zhәne ASEAN nyn on elimen Ontүstik Shygys Aziya elderinin kauymdastygy erkin sauda turaly kelisim zhasady Қazirgi uakytta Zhana Zelandiyanyn Avstraliya Brunej Chili Қytaj Gonkong Singapur Tailand zhәne Ұlybritaniyamen erkin sauda turaly kelisimderi bar Zhana erkin sauda kelisimderi ASEAN zhәne Malajziyamen kelissozder zhүrgizilude El sonymen katar DSҰ nyn Doha damu kүn tәrtibine katysady zhәne 2006 zhyldyn shildesindegi songy kelissozderdin sәtsiz ayaktaluyna konili kaldy Lejborist NZ Birinshi koaliciyalyk үkimeti Ұlybritaniya Avstraliya Kanada zhәne baska eldermen zhakynyrak Dostastyk ekonomikalyk katynastary CCER turaly kelisimge bastamashylyk zhasauga sondaj ak Resej Belarus Қazakstan Keden odagymen Erkin sauda turaly kelisimge zhumys isteuge mindettendi Zhana Zelandiyanyn negizgi eksporty azyk tүlik әsirese sүt onimderi et zhemis zhidek zhәne balyk bolyp tabylady Elimizdegi auyl sharuashylygy onimderinin 95 pajyzy eksporttalady Baska manyzdy eksportka agash mehanikalyk zhәne elektr zhabdyktary zhatady Eksporttyn shamamen 46 y auyl sharuashylygyna zhatpajdy Turizm halykaralyk saudanyn manyzdy kuramdas boligi bolyp tabylady kolik pen sayahat eldin eksporttyk saudasynyn shamamen 20 kurajdy Zhana Zelandiyada mineraldy resurstardyn kop molsheri bolmasa da ol komir munaj alyuminij zhәne tabigi gaz ondiredi Қytaj Zhana Zelandiyanyn en үlken import kozi odan kejin Avstraliya AҚSh Zhaponiya zhәne Singapur Eksporttyn en үlken bagyttary Avstraliya Қytaj AҚSh Zhaponiya zhәne Ontүstik Koreya bolyp tabylady Zhana Zelandiyanyn en iri sauda seriktesterimen 2011 zhylgy sauda korsetkishteri tomendegidej 2011 tauar importy men eksporty milliondagan zhana zonalyk dollar El Importtar Eksport El Importtar Eksport Australiya 7 377 10 858 Saud Arabiyasy 918 691 Қytaj 7 439 5 887 Singapur 2 163 812 Germaniya 1 993 775 Koreya Respublikasy 1 453 1 674 Zhaponiya 2 921 3 439 Tajland 1 330 731 Malajziya 1 478 874 Ұlybritaniya 1 267 1 544 Katar 1 041 2 AҚSh 5 025 3 997 Resej 1 204 280 Barlygy әlem 46 857 47 710Syrtky bajlanystar Zhana Zelandiya kopzhaktylykty ajmakshyldykty zhәne halykaralyk kukyk pen adam kukyktaryn ustanudy birinshi orynga koyatyn ozinin erekshe syrtky sayasi kozkarasymen tanymal Zhana Zelandiyanyn kopzhakty kozkarasynyn en kornekti mysaldarynyn biri onyn Birikken Ұlttar Ұjymyna uzak uakyt bojy katysuy bolyp tabylady Zhana Zelandiya 1945 zhyly kurylgannan beri BҰҰ nyn mүshesi boldy zhәne BҰҰ Қauipsizdik Kenesinde birneshe ret kyzmet etti onyn ishinde 2015 2016 zhyldar aralygynda turakty emes mүshe retinde El sonymen katar karusyzdanu zhәne karusyzdanu mәselelerin belsendi zhaktaushy boldy taraludy kamtamasyz etti zhәne 1990 zhyldary Yadrolyk synaktarga zhappaj tyjym salu turaly shartka YaSZhTSh kelissozder zhүrgizude manyzdy rol atkardy Tynyk muhity ajmagynda Zhana Zelandiya shagyn araldyk memleketterdi koldauda zhәne ajmaktyk turaktylykty ilgeriletude tarihi zhetekshi rol atkardy El klimattyn ozgerui turakty damu zhәne kauipsizdik siyakty ajmaktyk mәselelerdi sheshu үshin Tynyk muhity araldarynyn 18 elin biriktiretin Tynyk muhity araldary forumynyn negizin kalaushy mүshesi bolyp tabylady Zhana Zelandiya sondaj ak Tynyk muhity araldary elderine damuga eleuli komek korsetti zhәne ajmaktyk sauda ekonomikalyk integraciyany ilgeriletu үshin birneshe bagdarlamalardy zhүzege asyrdy Zhana Zelandiyanyn Avstraliyamen karym katynasy onyn syrtky sayasatynyn tagy bir manyzdy aspektisi bolyp tabylady Eki el bir birimen tygyz tarihi zhәne mәdeni bajlanysta zhәne ajmaktyk zhәne zhaһandyk mәseleler kesheninde yntymaktasady ANZUS kauipsizdik kelisimine kosymsha Zhana Zelandiya men Avstraliya eki el arasynda erkin sauda ajmagyn kurgan Avstraliya Zhana Zelandiya tygyz ekonomikalyk bajlanystar sauda kelisimi ANZCERTA siyakty bastamalar bojynsha yntymaktasady Zhana Zelandiyanyn Amerika Қurama Shtattarymen karym katynasy kүrdelirek boldy Eki el tygyz ekonomikalyk bajlanystardy bolisip lankestikpen kүres zhәne barlau mәlimetterin almasu siyakty birkatar mәseleler bojynsha yntymaktasa otyryp Zhana Zelandiyanyn yadrolyk karuga karsy sayasaty karym katynasta merzimdi shielenisterge әkeldi 1980 zhyldary Amerika Қurama Shtattary Zhana Zelandiyanyn oz porttarynan yadrolyk zhәne yadrolyk karuly kemelerge tyjym salu turaly sheshimine zhauap retinde ANZUS bojynsha ozinin mindettemelerin toktatty ANZUS kelisimi tehnikalyk turgydan Avstraliya men Amerika Қurama Shtattary arasynda kүshinde bolganymen Zhana Zelandiya men Amerika Қurama Shtattary arasynda odak tolygymen kalpyna keltirilgen zhok Akyrynda Zhana Zelandiyanyn әskeri kүshteri bitimgershilik operaciyalar men zhauyngerlik missiyalarga katysudy kosa alganda halykaralyk katysudyn uzak tarihy bar Қyrgi kabak sogys ayaktalgannan beri Zhana Zelandiya Bosniya Shygys Timor zhәne Auganstan siyakty kaktygys ajmaktaryna personalyn ornalastyryp zhaһandyk bitimgershilik kүsh zhigerinde belsendi rol atkardy Songy zhyldary Zhana Zelandiya da ajmaktyk kauipsizdik pen turaktylykty ilgeriletu zhonindegi ken aukymdy kүsh zhigerinin boligi retinde Zhaponiya zhәne Singapur siyakty ajmaktyk seriktestermen korganys salasyndagy yntymaktastygyn arttyrdy Әskeri Zhana Zelandiya ozinin geografiyasyn eskere otyryp onyn aumaktyk tutastygy men onyn territoriyasyna tikelej kauip tondirmejdi DerekkozderNew Zealand International Monetary Fund Tekserildi 9 kazan 2018 Human Development Report 2018 Human Development Report United Nations Development Programme Tekserildi 14 kyrkүjek 2018 Walrond Carl Natural environment Geography and geology Te Ara The Encyclopedia of New Zealand Cooper R Millener P 1993 The New Zealand biota Historical background and new research Trends in Ecology amp Evolution 8 12 429 33 10 1016 0169 5347 93 90004 9 0169 5347 21236222 New Zealand Wild Life ISBN 9780143568896 Collins Field Guide to New Zealand Wildlife P 14 ISBN 978 1 86950 300 0 Frequently asked questions about New Zealand plants May 2010 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet