Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Британ империясы (ағылш. Brіtіch Empіre) — Ұлыбритания мен оның отар иеліктерінің жалпы атауы. Термин ретінде 19 ғасырдың 70-жылдарынан бастап қолданыла бастады. Англия ең алдымен Ирландияны басып алды. 16 — 17 ғасырларда теңізде үстемдік жүргізу үшін алдымен Испанияның, кейіннен Голландияның соғыс флотын талқандап, Португалия мен оның отарларын өзіне тәуелді етті. 1607 жылы Солтүстік Америкада тұңғыш ағылшын иелігі пайда болды. Жетіжылдық соғыста (1756 — 63) ол Францияға күйрете соққы беріп, Испанияның отарлық қуатын жойды. Көп ұзамай француздар билеген Канаданы басып алып, Солтүстік Америкада өз үстемдіктерін орнатты. 1757 жылы Үндістан түбегіндегі басып алды.
| Британ империясы ағылш. British Empire Отарлық империя | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Ұраны «Dieu et mon droit» қаз. Құдайым және құқұғым | |||||||||
 Британ империясының бөлігі болған аумақтар. | |||||||||
| Астанасы | Лондон | ||||||||
| Ірі қалалары | Лондон, Дели, Калькутта, Сидней, Монреаль | ||||||||
| Тіл(дер)і | ағылшынша | ||||||||
| Ақша бірлігі | фунт стерлинг | ||||||||
| Аумағы | 31,878,965 км² | ||||||||
| Халқы | 480 000 000 адам (24%) | ||||||||
| Басқару формасы | Монархия | ||||||||
Отар елдерді тонау есебінен Англияда үлкен ақша қоры пайда болып, өнеркәсіп төңкерісі жасалынды. Бірақ 18 ғасырдың аяғында Британ империясы дағдарысқа ұшырап, Солтүстік Америкада 13 отарынан айрылды. Соған қарамастан 19 ғасырдың 1-жартысында Үндістанды толығымен, Австралияны, Жаңа Зеландияны, Оңтүстік Африканы жаулап алды, апиын соғыстарынан кейін Қытайды Гонконг аралын жалға беруге көндірді. Ал 19 ғасырдың 80 — 90-жылдары Африканың батыс және шығыс жағалауларын басып алып, Кипр аралына, Мысырға, Бирма мен Ауғанстанға бақылау орнатты. 20 ғасырдың бас кезінде Иранға, Иракқа, Осман империясынан бөлініп шыққан араб мемлекеттеріне үстемдік етті. 19 ғасырдың аяқ кезінен бастап Ұлыбритания дүние жүзінде өз позициясын жоғалта бастады да кейбір отарларына (Канада, Австралия, Жаңа Зеландия) өзін-өзі басқару құқығын беріп, Британия доминионына айналдырды. 1-дүниежүзілік соғыстан кейінгі Британ империясының экономикалық дағдарысқа ұшырауын пайдаланып, доминиондар сыртқы саясатта да тәуелсіздікке қол жеткізді. Отарларда ұлт-азаттық қозғалыс күшейіп, Ауғанстан, кейіннен Ирак пен Египет тәуелсіздік алды.
2-дүниежүзілік соғыс Британ империясына күйрете соққы берді. Жапониямен соғыс нәтижесінде Англияның Оңтүстік-Шығыс Азиядағы отарларында ұлт-азаттық соғыс қатты күшейіп, соғыстан кейін іле-шала Үндістан мен Пәкстан, Бирма мен Цейлон тәуелсіздікке қол жеткізді. 50 — 60-жылдары күрт күшейген ұлт-азаттық қозғалыстар нәтижесінде Британ империясына кіретін Азия мен Африка елдері түгелге жуық тәуелсіздік алды. Бірақ, бұрыннан қалыптасқан саяси-экономикалық байланыстардың үзілуі, жаңадан тәуелсіздік алған елдерді өз ішінде дағдарысқа ұшыратты. Діни қақтығыстар, тайпалар арасында қақтығыстар күшейді. Бөлініп шыққан елдермен өзара байланысты үзіп алмас үшін әрі саяси-экономикалық үстемдікті сақтау мақсатында Британ Достастығы құрылды. Өз ішіндегі қақтығыстарды өршітпеу үшін және экономикалық байланыстарды үзіп алып, елді дағдарысқа ұшыратпас үшін бұрынғы отарлардың көпшілігі өз еріктерімен досдастыққа мүше болды. Бұл достастыққа кіретін елдер сөз жүзінде болса да Ұлыбритания королевасын ел басшысы ретінде мойындайды және өзара тығыз экономикалық байланыстар орнатқан.
Шолу
Британ империясы екі жүз жылдан астам уақыт бойы дамыды. басы алып мемлекеттің кеңеюінің шарықтау шегі болып саналады. Осы уақытта барлық континенттердегі әр түрлі аумақтардың әртүрлілігін «күн ешқашан шықпайтын империя» деп атаған.
Қоныстандыру мен жаулап алудың кең кезеңдері сауда мен дипломатияның салыстырмалы бейбіт кезеңінен басталды. Империя британдық технологияны, сауданы, ағылшын тілін және үкіметті бүкіл әлемге таратуға көмектесті. Империялық гегемония Ұлыбританияның экономикалық өсуі мен көптеген елдердің саясатына ықпалы үшін өте маңызды. Колониялардың құрылымынан британдық империяның әсері бір мәнді болмағаны анық. Колония ағылшын тілін енгізді, бұл Ұлыбританиядан үлгі алған әкімшілік-құқықтық негіз. Біріккен Корольдікті кезінде парламенттің демократиясын және бұрынғы колонияларда әр түрлі жетістіктермен болса да, заңдылықты енгізуге әрекет жасалды. Колониялардың көпшілігі Ұлттар достастығы империяны психологиялық тұрғыдан ауыстырады деп шешті.
Британдық отарлар ең алдымен Ұлыбританияның экономикалық мүдделеріне қызмет етті. Тәуелсіз экономиканы қалыптастыру үшін инфрақұрылым эмигранттардың колонияларында құрылғанымен, Африка мен Азияның тропикалық аймақтарында олар тек шикізат жеткізушілердің рөлін атқарды және инфрақұрылымның минималды бөлігін алды. Қазіргі кезде көптеген дамымаған елдердің (ағыл. Less developed countries) экономикасы көбінесе шикізат экспортына тәуелді.
Британ Империясы этникалық ерекшелігіне, жаулап алушылар нәсілінің үстемдік принципіне негізделген. Британдық отаршылдық құқықтың негізгі тіректерінің бірі — әртүрлі этникалық топтар арасындағы қақтығыстар отаршылдық үстемдікті сақтауға қызмет етті. Бұл классикалық "бөліп ал да биле" қағидасы қазіргі заманғы көптеген қақтығыстардың себебі болып табылады, мысалы, Солтүстік Ирландия, Үндістан, Зимбабве, Судан, Уганда немесе Ирак. Кәдімгі мысал Кениядағы 1952 жылдан 1957 жылға дейін, сол кездегі шағын көтерілістер дамыған тайпалардың қанды соғыстарына айналды. Жалпы алғанда, 22 ақ адам қайтыс болды, ал байырғы тайпаларда 18000-нан 30000-ға дейін құрбан болды.
Еуропалық иеліктер (ерте кезең)
Орта ғасырларда Англия негізінен аралдық мемлекет болғанмен, XVI ғасырға дейін әскери-теңіз күштері болған жоқ және көбінесе континенттен шабуылдардың нысаны болды. Англдар мен сакстердің өздері Британдық аралдарға Германиядан келді. Алдымен олардың әскери отрядтарын Рим империясынан тәуелсіздік алғанға дейін жергілікті британдық билеушілер шақырды, бірақ оны қорғауға жеткілікті күштері болмады, содан кейін мұнда өз патшалықтарын құрды. Англияны тағы бір жаулап алуды 1066 жылы француз нормандары жүзеге асырды, содан кейін оларды басқарған Норман герцогі жаңа әулет құрды және барлық англо-саксондық жерлерді Француз барондары арасында бөлді. Англо-саксондар мен британдықтардың иеліктерімен шектелмей, Вильгельм мұрагерлері кейіннен Уэльс патшалығына қосылды (1282 ж.) және 1169 жылы бастады. Шотландия XVII ғасырда Англияға тең мемлекет ретінде қосылды. Құрлықта ағылшын патшалары Францияның жартысын иемденіп, Жүз жылдық соғыс кезінде Англия өзіне бағынышты барлық француз аумақтарын жоғалтқанға дейін француз тағына ие болды. Францияның күшеюі ағылшын ақсүйектерінің арасында бөлінумен сәйкес келді, содан кейін Алқызыл мен Ақ раушан соғысы және Тюдор әулетінің негізін қалаушы Генри VII елдің жаңа жаулап алуы болды.
Дереккөздер
- https://ru.wikipedia.org/wiki/Британская_империя#CITEREFFerguson2004b, p. 3.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Britan imperiyasy agylsh Britich Empire Ұlybritaniya men onyn otar ielikterinin zhalpy atauy Termin retinde 19 gasyrdyn 70 zhyldarynan bastap koldanyla bastady Angliya en aldymen Irlandiyany basyp aldy 16 17 gasyrlarda tenizde үstemdik zhүrgizu үshin aldymen Ispaniyanyn kejinnen Gollandiyanyn sogys flotyn talkandap Portugaliya men onyn otarlaryn ozine tәueldi etti 1607 zhyly Soltүstik Amerikada tungysh agylshyn ieligi pajda boldy Zhetizhyldyk sogysta 1756 63 ol Franciyaga kүjrete sokky berip Ispaniyanyn otarlyk kuatyn zhojdy Kop uzamaj francuzdar bilegen Kanadany basyp alyp Soltүstik Amerikada oz үstemdikterin ornatty 1757 zhyly Үndistan tүbegindegi basyp aldy Britan imperiyasy agylsh British Empire Otarlyk imperiya1497 1948bajrak EltanbasyҰrany Dieu et mon droit kaz Қudajym zhәne kukugymBritan imperiyasynyn boligi bolgan aumaktar Astanasy LondonIri kalalary London Deli Kalkutta Sidnej MonrealTil der i agylshynshaAksha birligi funt sterlingAumagy 31 878 965 km Halky 480 000 000 adam 24 Baskaru formasy Monarhiya1919 zh Britandyk imperiyasynyn ajmaktary Otar elderdi tonau esebinen Angliyada үlken aksha kory pajda bolyp onerkәsip tonkerisi zhasalyndy Birak 18 gasyrdyn ayagynda Britan imperiyasy dagdaryska ushyrap Soltүstik Amerikada 13 otarynan ajryldy Sogan karamastan 19 gasyrdyn 1 zhartysynda Үndistandy tolygymen Avstraliyany Zhana Zelandiyany Ontүstik Afrikany zhaulap aldy apiyn sogystarynan kejin Қytajdy Gonkong aralyn zhalga beruge kondirdi Al 19 gasyrdyn 80 90 zhyldary Afrikanyn batys zhәne shygys zhagalaularyn basyp alyp Kipr aralyna Mysyrga Birma men Auganstanga bakylau ornatty 20 gasyrdyn bas kezinde Iranga Irakka Osman imperiyasynan bolinip shykkan arab memleketterine үstemdik etti 19 gasyrdyn ayak kezinen bastap Ұlybritaniya dүnie zhүzinde oz poziciyasyn zhogalta bastady da kejbir otarlaryna Kanada Avstraliya Zhana Zelandiya ozin ozi baskaru kukygyn berip Britaniya dominionyna ajnaldyrdy 1 dүniezhүzilik sogystan kejingi Britan imperiyasynyn ekonomikalyk dagdaryska ushyrauyn pajdalanyp dominiondar syrtky sayasatta da tәuelsizdikke kol zhetkizdi Otarlarda ult azattyk kozgalys kүshejip Auganstan kejinnen Irak pen Egipet tәuelsizdik aldy I Elizaveta patshajym 2 dүniezhүzilik sogys Britan imperiyasyna kүjrete sokky berdi Zhaponiyamen sogys nәtizhesinde Angliyanyn Ontүstik Shygys Aziyadagy otarlarynda ult azattyk sogys katty kүshejip sogystan kejin ile shala Үndistan men Pәkstan Birma men Cejlon tәuelsizdikke kol zhetkizdi 50 60 zhyldary kүrt kүshejgen ult azattyk kozgalystar nәtizhesinde Britan imperiyasyna kiretin Aziya men Afrika elderi tүgelge zhuyk tәuelsizdik aldy Birak burynnan kalyptaskan sayasi ekonomikalyk bajlanystardyn үzilui zhanadan tәuelsizdik algan elderdi oz ishinde dagdaryska ushyratty Dini kaktygystar tajpalar arasynda kaktygystar kүshejdi Bolinip shykkan eldermen ozara bajlanysty үzip almas үshin әri sayasi ekonomikalyk үstemdikti saktau maksatynda Britan Dostastygy kuryldy Өz ishindegi kaktygystardy orshitpeu үshin zhәne ekonomikalyk bajlanystardy үzip alyp eldi dagdaryska ushyratpas үshin buryngy otarlardyn kopshiligi oz erikterimen dosdastykka mүshe boldy Bul dostastykka kiretin elder soz zhүzinde bolsa da Ұlybritaniya korolevasyn el basshysy retinde mojyndajdy zhәne ozara tygyz ekonomikalyk bajlanystar ornatkan SholuBritan imperiyasy eki zhүz zhyldan astam uakyt bojy damydy basy alyp memlekettin keneyuinin sharyktau shegi bolyp sanalady Osy uakytta barlyk kontinentterdegi әr tүrli aumaktardyn әrtүrliligin kүn eshkashan shykpajtyn imperiya dep atagan Қonystandyru men zhaulap aludyn ken kezenderi sauda men diplomatiyanyn salystyrmaly bejbit kezeninen bastaldy Imperiya britandyk tehnologiyany saudany agylshyn tilin zhәne үkimetti bүkil әlemge taratuga komektesti Imperiyalyk gegemoniya Ұlybritaniyanyn ekonomikalyk osui men koptegen elderdin sayasatyna ykpaly үshin ote manyzdy Koloniyalardyn kurylymynan britandyk imperiyanyn әseri bir mәndi bolmagany anyk Koloniya agylshyn tilin engizdi bul Ұlybritaniyadan үlgi algan әkimshilik kukyktyk negiz Birikken Koroldikti kezinde parlamenttin demokratiyasyn zhәne buryngy koloniyalarda әr tүrli zhetistiktermen bolsa da zandylykty engizuge әreket zhasaldy Koloniyalardyn kopshiligi Ұlttar dostastygy imperiyany psihologiyalyk turgydan auystyrady dep sheshti Britandyk otarlar en aldymen Ұlybritaniyanyn ekonomikalyk mүddelerine kyzmet etti Tәuelsiz ekonomikany kalyptastyru үshin infrakurylym emigranttardyn koloniyalarynda kurylganymen Afrika men Aziyanyn tropikalyk ajmaktarynda olar tek shikizat zhetkizushilerdin rolin atkardy zhәne infrakurylymnyn minimaldy boligin aldy Қazirgi kezde koptegen damymagan elderdin agyl Less developed countries ekonomikasy kobinese shikizat eksportyna tәueldi Britan Imperiyasy etnikalyk ereksheligine zhaulap alushylar nәsilinin үstemdik principine negizdelgen Britandyk otarshyldyk kukyktyn negizgi tirekterinin biri әrtүrli etnikalyk toptar arasyndagy kaktygystar otarshyldyk үstemdikti saktauga kyzmet etti Bul klassikalyk bolip al da bile kagidasy kazirgi zamangy koptegen kaktygystardyn sebebi bolyp tabylady mysaly Soltүstik Irlandiya Үndistan Zimbabve Sudan Uganda nemese Irak Kәdimgi mysal Keniyadagy 1952 zhyldan 1957 zhylga dejin sol kezdegi shagyn koterilister damygan tajpalardyn kandy sogystaryna ajnaldy Zhalpy alganda 22 ak adam kajtys boldy al bajyrgy tajpalarda 18000 nan 30000 ga dejin kurban boldy Europalyk ielikter erte kezen Tolyk makalasy Orta gasyrlarda Angliya negizinen araldyk memleket bolganmen XVI gasyrga dejin әskeri teniz kүshteri bolgan zhok zhәne kobinese kontinentten shabuyldardyn nysany boldy Angldar men saksterdin ozderi Britandyk araldarga Germaniyadan keldi Aldymen olardyn әskeri otryadtaryn Rim imperiyasynan tәuelsizdik alganga dejin zhergilikti britandyk bileushiler shakyrdy birak ony korgauga zhetkilikti kүshteri bolmady sodan kejin munda oz patshalyktaryn kurdy Angliyany tagy bir zhaulap aludy 1066 zhyly francuz normandary zhүzege asyrdy sodan kejin olardy baskargan Norman gercogi zhana әulet kurdy zhәne barlyk anglo saksondyk zherlerdi Francuz barondary arasynda boldi Anglo saksondar men britandyktardyn ielikterimen shektelmej Vilgelm muragerleri kejinnen Uels patshalygyna kosyldy 1282 zh zhәne 1169 zhyly bastady Shotlandiya XVII gasyrda Angliyaga ten memleket retinde kosyldy Қurlykta agylshyn patshalary Franciyanyn zhartysyn iemdenip Zhүz zhyldyk sogys kezinde Angliya ozine bagynyshty barlyk francuz aumaktaryn zhogaltkanga dejin francuz tagyna ie boldy Franciyanyn kүsheyui agylshyn aksүjekterinin arasynda bolinumen sәjkes keldi sodan kejin Alkyzyl men Ak raushan sogysy zhәne Tyudor әuletinin negizin kalaushy Genri VII eldin zhana zhaulap aluy boldy Derekkozderhttps ru wikipedia org wiki Britanskaya imperiya CITEREFFerguson2004b p 3