Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Шығыс Еуропа жазығы — Жер шарындағы аса ірі жазықтардың бірі. Қазақстанға оңтүстік-шығыс бөлігі енеді. Жазықтың казақстандық бөлігі Мұғалжар және Үстіртпен, оңтүстігінде Маңғыстаумен шектеседі. Республика аумағындағы Жалпы Сырт қыраты, Каспий маңы ойпаты және Орал алды (Жем) үстірті осы аймақтың құрамына енеді.
| Шығыс Еуропа жазығы | |
 | |
| Шығыс Еуропа жазығы | |
| Сипаттамасы | |
|---|---|
| Теңiз деңгейiнен биіктігі | 170 м |
| Солтүстіктен оңтүстікке дейінгі қашықтық | ~ 2500 км |
| Батыстан шығысқа дейінгі қашықтық | ~ 1000 км |
| Ауданы | ~ 4000000 км² |
| Өзендер | Еділ, , Днепр, Дунай, Висла, Батыс Двина |
| Көлдер | , , Сайма, |
| Орналасуы | |
| 54° с. е. 37° ш. б. / 54° с. е. 37° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 54° с. е. 37° ш. б. / 54° с. е. 37° ш. б. (G) (O) (Я) | |
| Елдер |  Ресей Украина Беларусь Қазақстан Латвия Литва Эстония Финляндия Польша Болгария |
 Шығыс Еуропа жазығы Ортаққорда | |
Геологиялық құрылысы мен жер бедері
Бұл аймақ геологиялық дамуы мен тектоникалық құрылымы жөнінен ежелгі Шығыс Еуропа платформасының оңтүстік-шығыс бөлігі болып табылады. Платформа фундаменті архей мен протерозойда қалыптасып, кристалды қатты жыныстарынан қалыптаскан. Оның бетін кейінгі эралардың (палеозой, мезозой, кайнозой) шөгінді жыныстары жапқан. Шығыс Еуропа платформасының қазақстандық бөлігі ұзақ уакыт су астында жатып, біртіндеп көтерілу нәтижесінде қазіргі қалпына келген. Каспий маңындағы бөлігі майысуға көп ұшыраған. Сондықтан мұнда әр түрлі жастағы шөгінді жыныстардың өте қалың кабаты таралған. Ұзақ геологиялық даму кезеңінде әрбір табиғи ауданның өзіне тән жер бедері, топырағы және өсімдік жамылғысы қалыптасқан. Жем үстірті жоғарғы бор дәуірінде, Жалпы Сырт палеогендік теңіздің тартылуынан кейін шегінуінен, ал Каспий маңы ойпаты антропогенде, соңғы мұз басу кезеңінен кейін ғана қазіргі жер бедері калыптасқан. Бұл аймақтың географиялық орнының, жер бедерінің ерекшеліктері, ауа массаларының алмасуы жағдайының ұқсастықтары жалпы солтүстіктен оңтүстікке қарай ылғалдың азая беруі құрғақ континентті климаттың қалыптасуына себепші болған.
Жалпы Сырт
Жалпы Сырт - Оңтүстік Орал мен Еділ өзенінің аралығында орналасқан кең жазық қырат. Қыраттың жер бедерін Жайық өзеніне оң жақтан келіп құятын Деркөл, Шаған, Елек, Ростошь және т.б. өзендердің арналарымен тілімделген. Қыраттың қазақстандық бөлігі негізінен бірімен-бірі жалғасып жатқан жалдардан тұрады. Ол солтүстіктен (100-150 м) оңтүстікке қарай (60-70 м) еңіс тартып, аласара береді.
Орал алды үстірті
Орал алды үстірті Каспий маңы ойпаты мен Мұғалжар тауларының аралығын қамтиды. Оның солтүстік-шығыс бөлігі 400-450 м-ге дейін көтерілген. Жем, Қайнар, Сағыз, Ойыл, Елек, Ор, Сарықобда, Үлкенқобда, Бұлдырты, Өлеңті өзендері басын осы жерден алады. Үстірт оңтүстік-батысқа қарай аласарады (100-150 м).
Каспий маңы ойпаты
Каспий маңы ойпаты Жалпы Сырт қыраты, Орал алды үстірті мен Каспий теңізінің аралығында орналасқан. Ойпаттың солтүстік жағы теңіз деңгейінен жоғары. Ойпат - жекелеген жондар мен өзен бойларында қақ, сорлар, құмды аудандары бар кең жазық дала. Ол палеогеннің аяғында басталған Каспий трансгрессияларының құм аралас сазды шөгінділерінен түзілген. Ойпаттың оңтүстік беті – теңіз деңгейінен төмен жатқан жазық. Бірақ мұнда тұз күмбездері ұшырасады, солтүстік бөлігіне қарағанда тұзды сорлар, қақтар көбірек. Ойпат арқылы Жайық өзені мен оған құятын шағын салалар Деркөл, Көшім, Үлкен Өзен және Кіші Өзен, Шежін бірінші және екінші Шежін, Шідерті, Жымпиты, қалдығайты жәнө т.б. ағып өтеді. Олардың біразы жазда тартылып, бөлек-бөлек көлшіктер мен қарасуларға айналады. Сонымен бірге ойпатта Шалқар, Балықты, Аралсор, Бесоба сияқты көлдер де бар.
Каспий маңы ойпаты бергі дәуірдің өзінде теңіз табаны болған. XIX ғасырдың 70-жылдарының өзінде Доссор мен Мақат мұнай кеніштері орналасқан Тентек соры су астында жатқан. Қайдақ, Комсомол шығанақтары судан XIX ғасырдың 30-жылдары ғана босаған. Теңіз табаны судан біртіндеп босап, құрғап ойпатқа айналған. Жер асты сулары тұщыланған. Ойпаттың қазіргі жер бедерінің пішіні, топырағы мен өсімдік жамылғысы қалыптасқан. Алайда ойпаттың климатының құрғақтығы өсімдіктер дүниесінің дамуына кері әсерін тигізуде.
Каспий маңы ойпатының оңтүстігінде 60 мың км² жерді алып жаткан құмды аймақ (Қарақұм) бар. Бұл өлкенің жастығына қарамай, жел жер бетін құрғатып, өсімдігі сирек кездесетін шөлге айналдырған. Ондағы құм төбелерді бар төбешіктері деп атайды. Және төбешіктер ұйырғы болады.
Пайдалы қазбалары
Каспий маңы ойпатының негізгі байлығы - мұнай мен газ. Олар жер қабаттарындағы тұзды күмбездердің көтерілуіне байланысты пайда болған жарықшақтарға жиналған. Пермь, триас, юра, бор және палеоген қабаттарында сақталған. Қазір бұл ауданда Теңіз, Қарашығанақ, Жаңажол сияқты мұнай мен газ кен орындары жұмыс істейді. Пайдалы казбалардан ас тұзы, бор, құрылыс материалдары (құм, саз балшық және т.б.) өндіріледі.
Климаты
Шығыс Еуропа жазығының климаты, жоғарыда айтылғандай, құрғақ, континентті. Оған бұл ауданның мұхиттар мен теңіздерден алыс жатуы себеп болады. Қысы суық, қаңтардың орташа температурасы солтүстігінде -15°С, оңтүстігінде -8°С. Сібір мен Арктикадан суық ауа енген кезде температура -40°С-қа дейін төмендейді. Көктемде, күзде үсік жүріп тұрады. Жазы ыстық, қапырық, шілденің орташа температурасы 22°-24°С. Аңызақ желдер жиі соғады. Жауын-шашынның орташа мөлшері солтүстікте 350 мм, оңтүстікте 140 мм.
Өзендері мен көлдері
Қазақстан аумағындағы Шығыс Еуропа жазығының ірі өзендері - Жайық, Ойыл, Жем. Жайық өзені Орал тауының оңтүстік беткейінен басталып, Каспий маңы ойпатына ағып шыққан соң, кең арналы өзенге айналады. Ені 300-500 м шамасында. Көктемде су тасыған кезде ондаған км-ге жайылып, кең жайылымдар мен ұсақ көлдер пайда болады. Өзен бойында тоғайлар, жайылмасында шабындық өседі. Өзен суын каналдар арқылы егістік пен жайылымдарды суландыруға пайдаланады.
Ойыл (ұзындығы 800 км) - Жайық өзенінің бір саласы. Ол да Орал тауынан басталып, Жайыққа құйған. Кейінгі жылдары шаруашылыққа суын көбірек пайдаланудан жазда арнасы құрғап, Жайыққа жетпей қалып жүр. Негізінен, қар суымен қоректенеді. Суы егістікке, жайылымға пайдаланылады.
Жем өзені (ұзындығы 712 м) - Мұғалжар тауының батыс беткейінен бастау алады. Каспий теңізіне құяды. Соңғы жылдары ол да теңізге 50-60 км жетпей тартылып калады. Қар суымен қоректенеді.
Көлдердің ең үлкені - Каспий теңізі. Ол аумағының үлкендігіне байланысты теңіз деп аталады. Жер шарындағы ең үлкен тұйық көл. Қазақстанға көлдің солтүстігі мен солтүстік-шығыс бөлігі кіреді. Негізінен өзендер суымен қоректенеді. Қыста қатады. Бағалы балыққа бай.
Дереккөздер
- Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Shygys Europa zhazygy Zher sharyndagy asa iri zhazyktardyn biri Қazakstanga ontүstik shygys boligi enedi Zhazyktyn kazakstandyk boligi Mugalzhar zhәne Үstirtpen ontүstiginde Mangystaumen shektesedi Respublika aumagyndagy Zhalpy Syrt kyraty Kaspij many ojpaty zhәne Oral aldy Zhem үstirti osy ajmaktyn kuramyna enedi Shygys Europa zhazygyShygys Europa zhazygySipattamasyTeniz dengejinen biiktigi170 mSoltүstikten ontүstikke dejingi kashyktyk 2500 kmBatystan shygyska dejingi kashyktyk 1000 kmAudany 4000000 km ӨzenderEdil Dnepr Dunaj Visla Batys DvinaKolder Sajma Ornalasuy54 s e 37 sh b 54 s e 37 sh b 54 37 G O Ya Koordinattar 54 s e 37 sh b 54 s e 37 sh b 54 37 G O Ya T Elder Resej Ukraina Belarus Қazakstan Latviya Litva Estoniya Finlyandiya Polsha BolgariyaShygys Europa zhazygyShygys Europa zhazygy OrtakkordaGeologiyalyk kurylysy men zher bederiBul ajmak geologiyalyk damuy men tektonikalyk kurylymy zhoninen ezhelgi Shygys Europa platformasynyn ontүstik shygys boligi bolyp tabylady Platforma fundamenti arhej men proterozojda kalyptasyp kristaldy katty zhynystarynan kalyptaskan Onyn betin kejingi eralardyn paleozoj mezozoj kajnozoj shogindi zhynystary zhapkan Shygys Europa platformasynyn kazakstandyk boligi uzak uakyt su astynda zhatyp birtindep koterilu nәtizhesinde kazirgi kalpyna kelgen Kaspij manyndagy boligi majysuga kop ushyragan Sondyktan munda әr tүrli zhastagy shogindi zhynystardyn ote kalyn kabaty taralgan Ұzak geologiyalyk damu kezeninde әrbir tabigi audannyn ozine tәn zher bederi topyragy zhәne osimdik zhamylgysy kalyptaskan Zhem үstirti zhogargy bor dәuirinde Zhalpy Syrt paleogendik tenizdin tartyluynan kejin sheginuinen al Kaspij many ojpaty antropogende songy muz basu kezeninen kejin gana kazirgi zher bederi kalyptaskan Bul ajmaktyn geografiyalyk ornynyn zher bederinin erekshelikteri aua massalarynyn almasuy zhagdajynyn uksastyktary zhalpy soltүstikten ontүstikke karaj ylgaldyn azaya berui kurgak kontinentti klimattyn kalyptasuyna sebepshi bolgan Zhalpy SyrtZhalpy Syrt Ontүstik Oral men Edil ozeninin aralygynda ornalaskan ken zhazyk kyrat Қyrattyn zher bederin Zhajyk ozenine on zhaktan kelip kuyatyn Derkol Shagan Elek Rostosh zhәne t b ozenderdin arnalarymen tilimdelgen Қyrattyn kazakstandyk boligi negizinen birimen biri zhalgasyp zhatkan zhaldardan turady Ol soltүstikten 100 150 m ontүstikke karaj 60 70 m enis tartyp alasara beredi Tolyk makalasy Zhalpy SyrtOral aldy үstirtiOral aldy үstirti Kaspij many ojpaty men Mugalzhar taularynyn aralygyn kamtidy Onyn soltүstik shygys boligi 400 450 m ge dejin koterilgen Zhem Қajnar Sagyz Ojyl Elek Or Sarykobda Үlkenkobda Buldyrty Өlenti ozenderi basyn osy zherden alady Үstirt ontүstik batyska karaj alasarady 100 150 m Tolyk makalasy Oral aldy үstirtiKaspij many ojpatyKaspij many ojpaty Zhalpy Syrt kyraty Oral aldy үstirti men Kaspij tenizinin aralygynda ornalaskan Ojpattyn soltүstik zhagy teniz dengejinen zhogary Ojpat zhekelegen zhondar men ozen bojlarynda kak sorlar kumdy audandary bar ken zhazyk dala Ol paleogennin ayagynda bastalgan Kaspij transgressiyalarynyn kum aralas sazdy shogindilerinen tүzilgen Ojpattyn ontүstik beti teniz dengejinen tomen zhatkan zhazyk Birak munda tuz kүmbezderi ushyrasady soltүstik boligine karaganda tuzdy sorlar kaktar kobirek Ojpat arkyly Zhajyk ozeni men ogan kuyatyn shagyn salalar Derkol Koshim Үlken Өzen zhәne Kishi Өzen Shezhin birinshi zhәne ekinshi Shezhin Shiderti Zhympity kaldygajty zhәno t b agyp otedi Olardyn birazy zhazda tartylyp bolek bolek kolshikter men karasularga ajnalady Sonymen birge ojpatta Shalkar Balykty Aralsor Besoba siyakty kolder de bar Kaspij many ojpaty bergi dәuirdin ozinde teniz tabany bolgan XIX gasyrdyn 70 zhyldarynyn ozinde Dossor men Makat munaj kenishteri ornalaskan Tentek sory su astynda zhatkan Қajdak Komsomol shyganaktary sudan XIX gasyrdyn 30 zhyldary gana bosagan Teniz tabany sudan birtindep bosap kurgap ojpatka ajnalgan Zher asty sulary tushylangan Ojpattyn kazirgi zher bederinin pishini topyragy men osimdik zhamylgysy kalyptaskan Alajda ojpattyn klimatynyn kurgaktygy osimdikter dүniesinin damuyna keri әserin tigizude Kaspij many ojpatynyn ontүstiginde 60 myn km zherdi alyp zhatkan kumdy ajmak Қarakum bar Bul olkenin zhastygyna karamaj zhel zher betin kurgatyp osimdigi sirek kezdesetin sholge ajnaldyrgan Ondagy kum tobelerdi bar tobeshikteri dep atajdy Zhәne tobeshikter ujyrgy bolady Tolyk makalasy Kaspij many ojpatyPajdaly kazbalaryKaspij many ojpatynyn negizgi bajlygy munaj men gaz Olar zher kabattaryndagy tuzdy kүmbezderdin koteriluine bajlanysty pajda bolgan zharykshaktarga zhinalgan Perm trias yura bor zhәne paleogen kabattarynda saktalgan Қazir bul audanda Teniz Қarashyganak Zhanazhol siyakty munaj men gaz ken oryndary zhumys istejdi Pajdaly kazbalardan as tuzy bor kurylys materialdary kum saz balshyk zhәne t b ondiriledi KlimatyShygys Europa zhazygynyn klimaty zhogaryda ajtylgandaj kurgak kontinentti Ogan bul audannyn muhittar men tenizderden alys zhatuy sebep bolady Қysy suyk kantardyn ortasha temperaturasy soltүstiginde 15 S ontүstiginde 8 S Sibir men Arktikadan suyk aua engen kezde temperatura 40 S ka dejin tomendejdi Koktemde kүzde үsik zhүrip turady Zhazy ystyk kapyryk shildenin ortasha temperaturasy 22 24 S Anyzak zhelder zhii sogady Zhauyn shashynnyn ortasha molsheri soltүstikte 350 mm ontүstikte 140 mm Өzenderi men kolderiҚazakstan aumagyndagy Shygys Europa zhazygynyn iri ozenderi Zhajyk Ojyl Zhem Zhajyk ozeni Oral tauynyn ontүstik betkejinen bastalyp Kaspij many ojpatyna agyp shykkan son ken arnaly ozenge ajnalady Eni 300 500 m shamasynda Koktemde su tasygan kezde ondagan km ge zhajylyp ken zhajylymdar men usak kolder pajda bolady Өzen bojynda togajlar zhajylmasynda shabyndyk osedi Өzen suyn kanaldar arkyly egistik pen zhajylymdardy sulandyruga pajdalanady Ojyl uzyndygy 800 km Zhajyk ozeninin bir salasy Ol da Oral tauynan bastalyp Zhajykka kujgan Kejingi zhyldary sharuashylykka suyn kobirek pajdalanudan zhazda arnasy kurgap Zhajykka zhetpej kalyp zhүr Negizinen kar suymen korektenedi Suy egistikke zhajylymga pajdalanylady Zhem ozeni uzyndygy 712 m Mugalzhar tauynyn batys betkejinen bastau alady Kaspij tenizine kuyady Songy zhyldary ol da tenizge 50 60 km zhetpej tartylyp kalady Қar suymen korektenedi Kolderdin en үlkeni Kaspij tenizi Ol aumagynyn үlkendigine bajlanysty teniz dep atalady Zher sharyndagy en үlken tujyk kol Қazakstanga koldin soltүstigi men soltүstik shygys boligi kiredi Negizinen ozender suymen korektenedi Қysta katady Bagaly balykka baj DerekkozderҚazakstannn fizikalyk geografiyasy Almaty Atamura 2008 ISBN 9965 34 809 H