Әбдіжәміл Кәрімұлы Нұрпейісов (1924 жылы 22 қазанда Қызылорда облысы, Арал ауданының Құланды поселкесінің Үшкөң ауылы — 2022 жылы 5 ақпан) — Қазақстанның халық жазушысы, XX ғасырда қазақ әдебиетіне зор үлес қосқан суреткерлердің бірі, қоғам қайраткері. 1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысы ардагері, Оңтүстік және Прибалтика майданында, Луганск түбінде миномёт ротасында саяси қызметкер, кейін штабист ретінде Балтық маңында Курляндия плацдармындағы шайқастарға қатысқан.
Әбдіжәміл Кәрімұлы Нұрпейісов | |
Туған күні | |
---|---|
Туған жері | Үшкөң ауылы, Құланды поселкесі, Арал ауданы, Қызылорда облысы |
Қайтыс болған күні | |
Азаматтығы | |
Ұлты | қазақ |
Мансабы | |
Жанры | |
Шығармалардың тілі | |
Дебюті | "Курляндия" романы |
Марапаттары | Екінші дәрежелі Ұлы Отан соғысы, |
Өмірбаяны
Тегі
Әлімұлы тайпасының Шекті руының Жақайым тайпасынан.. Ата-тегі Арал маңын ежелден қоныс еткен. Жетінші атасы Тайқожа батыр, одан Қалдан, одан Арғынбай би, одан өз заманында асқан байлығымен танылған Сыланбай, одан туған Нұрпейіс болыс болған. Нұрпейістен Кәрім, Нәжім, Қали деген ұлдар туған. Осы үшеуі, Кәрімнен туған Әбдіжәміл төртеуі 1941-45 жж. Ұлы Отан соғысына қатысқан. Бұлардан аман қалғаны Әбдіжәміл ғана. Әкесі Кәрім қыран салып саяттаған, ауылнай қызметін атқарған кісі. Соғыс қарсыңында балық колхозында істеген. 1944 жылы 21 сәуір күні Тернополь түбіндегі ұрыста қаза тапқан.
Өмір жолы
Жазушы өзі туралы сыр-сұхбатында: «Біздің ру жақайым, одан Бәйдібек, одан Бәйімбет шығады. Бәйдібек батыр, бір тайпа елдің басшысы, көсем болған кісі. Әбілқайырмен бірде тіл табысып, бірде тіл табыса алмай, алшайысып жүретін өркөкірек, өзімшіл жан болыпты. Орыс офицерінің жазуында 1745 жылы қайтыс болды делінген. Батырды жерлеуге Нұралы хан және Есет Көкіұлы батыр келіпті. Алтыншы атамыз Қалдан жуас, қой аузынан шөп алмас момын кісі болыпты. Дегенмен, өз жөнін ақылына бағындырып отырады екен. Бесінші атамыз Арғынбай заманында би болған, сөз білетін, от ауызды кісі деседі. Бірде жол жүріп келе жатқан Арғынбай ауыл шетіндегі үйге келіп түседі. Үй иесі дастарқан жайып: “Ареке, алдыңызға жібек дастарқан жайдық, зерен қойдық, сол зерендегі асқа ат қойып ішіңіз”, – депті. Ыдыстағысы боза болса керек. Сонда Арғынбай тұрып: “Мынау мойтап деген ас екен, Ішіп ал да ой тап деген ас екен, Ақылды ішсе – дана болатын ас екен, Ақымақ ішсе – диуана болатын ас екен”, – деп сусынды ерніне тигізіп, қайтарып беріпті деседі. Арғынбайдың басында құлпытас бар, оны баласы Сыланбай кірешілерге ілесіп Орынборға барған кезінде әкеліп орнатқан. Сыланбайдан – Нұрпейіс, Нұрпейістен – Кәрім, Кәрімнен – өзім. Өзім туған 1923 жылымды білгеніммен, айы-күнін білмеймін. Соғыстың алдында әкемнен: “Қай күні тудым?” – деп сұраған едім, “Оны қайтесің?” – деді. “Комсомолға өтейін деп едім”. “Ит біліп пе. Теңіз жағасына қар жауды. Кешкісін ауылдың сиырына қасқыр тиді. Қасқыр қарнын жарған қара өгіздің етінен шешеңе қалжа жасап бердік. Ойымша, шамамен қараша болуы мүмкін”, – деген еді жарықтық. Нұрпейіс екі сайлауда болыс болған, екінші сайлаудың ортасында мешіт ұстаған. Имамы Бұхарадан бітіріп келген Үмбет ақын. Беларан деген аласа тау бар. Қатпар-қатпар тас, алқа бел ұзын, бір тұмсығын теңізге сұғып жатады. Сол жердегі ауылда оқыдым. Бізде Арқадағыдай аштық болған жоқ, теңіз жағалап балық аулағанның өзегі талмайды екен. Зәт дегеннің үйін жалдап оқыдық. Кейде әйелі шығып: “Бүгін сабақ болмайды. Қожайын ауырып қалды”, – дейтін. Ол күні қуанып үйге қайтамыз. Ақерке есімді сұлу апайымыз сабақ берді. Нұрпейіс ерте 53 жасында қайтыс болды. Қаңтарда әжем бақилыққа аттанды. Мен де шешемді мойындаған жоқпын. Нұрпейістің кенжесі болып өстім. Сол жылы өзім жалаңаяқ болған соң мектепке бармадым. Келесі жылы 2-сыныптан оқыдым. 3-сыныпты Құландыда, 4-сыныпты Көкаралда бітірдім. Менің оқуым ит тістеген терідей болды. 5-сыныптан бастап дұрыстап оқыдым. 6-сыныпта интернатта жаттым», – дейді.
«Сәбит Мұқановтың “Адасқандар”, “Жұмбақ жалау”, Мұхтар Әуезовтің “Абай” романындағы алғашқы екі кітабы (эпопеяның екінші кітабы кейінше шықты), Сервантестің “Дон-Кихот” романының қазақша аудармасы қол сөмкемізден түспеуші еді”.
10-сыныпты оқып жүріп повесть жазғалы бел будым. Әскерден қайта оралсам – баяғы жазғандарымның бәрі жоқ. Қатесі көп еді, жоғалғаны жақсы болды.» – дейді жазушы естелігінде.
1942 жылы орта мектепті тәмамдасымен армия қатарына шақырылып, Ұлы Отан соғысына қатысқан. Қысқа мерзімді курстарды бітіргеннен кейін Оңтүстік және Прибалтика майданында, Луганск түбінде миномёт ротасында саяси қызметкер, кейін штабист ретінде Балтық маңында Курлянд плацдармындағы шайқастарға қатысты. «Біраз жасадым. Еш уақытта бұл жасқа келемін деп ойламаппын. Тәркілеу болып жатқан уақыт есімде. Сол кездегі көп нәрсе көз алдымда. Ашаршылықты көрдім: өмірге өкпем жоқ. Қайғы-қасіреті, қуаныш-қызығы да көп болды. Аштықта есектің етін жегендер болыпты. Мектепте оқып жүргенімде күнде маған сүтке салып, бір кесе сөк беретін. Әкемнің екі әйелі болды. Кешқұрым туыстар біздің үйге жиналады. Көшелі атамыз кіріп келіп, екі келіні тазалап отырған шикі қаздың басын алып, тұмсығынан ұстап, аузына салып, ұзақ талмап шайнайтыны есімде қалыпты. Бұл аштықтың тіршілігі еді. 1943 жылы наурызда лейтенант болдым. Әуелі ұшқыштар курсын оқытты. Курс маған қиын болды. Әуеге көтерілген кезде көп құсатын едім. Ұшақты қондыру да маған қиынға соғатын. – дейді жазушы.
1946 жылы желтоқсанда әскерден босанған Әбдіжәміл армия қатарында жүріп бастаған «Курляндия» романын жазуға кіріседі. Оны бітіріп баспаға берген соң, бір жыл Қазақ мемлекеттік университетінде оқиды. 1954 жылы Мәскеудегі М.Горький атындағы Әдебиет институтына түсіп, 1956 жылы бітіреді. Тырнақалды кітабы үшін Жамбыл атындағы республикалық сыйлықтың лауреаты атанады. Проза саласында үзбей еңбектенуімен қатар, өткір сынымен, публицистикалық мақалаларымен де көзге түседі. 1962-1964 жылдары Қазақстан Жазушылар одағының органы – «Жұлдыз» журналының бас редакторы болып істейді, Қазақ ССР-і Жоғарғы Кеңесінің депутаты болды. 1964 жылдан бері ұзақ жылдар бойы бірыңғай шығармашылық қызметпен шұғылданып, нарық заманында халықаралық қазақ ПЕН клубын ұйымдастырып, оның президенттігіне сайланады. 2000 жылы ПЕН клуб жанынан «Таң-Шолпан» журналын шығарады. Көп жылдардан бері осы әдеби-көпшілік журналының редакторлар кеңесінің төрағасы. Өткен XX ғасыр қазақ әдебиетіне мол сыбаға қосқан суреткерлердің бірі – Әбдіжәміл Нұрпейісовтің «Қан мен тер» трилогиясы, басқа да шығармалары отыз шақты шетел тіліне аударылып, ұлттық әдебиетімізді дүние жүзіне танытып, әлем әдебиетшілері қасқа-жайсаңдарының үздік бағасына ие болды. Француз Луи Арагон, ресейлік Юрий Казаков, Сергей Баруздин, Анатолий Ким, Николай Афанасьев, Лев Аннинский, Леонид Теракопян, Валентин Оскоцкий, испандық Август Видаль, қырғыз Шыңғыс Айтматов, башқұрт Мұстай Карим, немістер Лео Кошут, Ральф Шредер, қазақстандық Мұқтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Мұхамеджан Қаратаев, Тахауи Ахтанов, Серік Қирабаев, Зейнолла Қабдолов, Герольд Бельгер, Ақселеу Сейдімбек, т.б. ол туралы тебірене жазды.
« | «...Әбдіжәмілдің өмір бойы жазғаны біртұтас, бір ғана эпопея десе лайық. Ол эпопеяны «XX ғасыр және қазақ әлемі» деп атауға да болар еді. Ғасыр басындағы сергелдең («Қан мен тер»), ғасыр ортасындағы сұрапыл («Курляндия»), ғасыр соңындағы сүргін («Соңғы парыз») біртұтас сабақтастығымен көркем полотно құрайды».
| » |
Қуатты қалам иесінің жазып жүрген естеліктері де көркем мемуарға жаңа леп әкелді. Қаламгердің жанкештілігі сондай, дүние жүзіне әйгілі шығармаларының өзін әр басылымы сайын қатаң сын тезіне салып, ұштап, сүргілеп, қырнап, мінеп отырады. Бұл – көркем сөз құдыреттілігі алдында бас ию. Әдебиетке сүйіспендікті, ар ісіне берілгендікті ұлы [[Абай]] айтқан «жар ісіне» теңгеру. «Қорлығына», «мазағына», азабына көну. Әдебиеттің жауапшылығы зор дүние екендігін байыбына бара түсінгендік.
«Қан мен тер» трилогиясы, «Соңғы парыз» дилогиясы Нұрпейісовтің ғана емес, күллі қазақ әдебиетінің табысы. Жазушының ерен еңбегі елдің, мемлекеттің жоғары бағасына ие болды. Жазушы ретінде «Еңбек Қызыл Ту», «Құрмет белгісі», Қазақстан мемлекетінің «Отан» орденімен марапатталған.
Ол – КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты. Бұл мәртебелі сыйлықты жазушылардан Қазақстанда үш қаламгер: Мұхтар Әуезов, Әбдіжәміл Нұрпейісов, Жұбан Молдағалиев қана алған.
Марапаттары
- Екінші дәрежелі Ұлы Отан соғысы, «Қызыл Жұлдыз» ордендері;
- «Еңбек Қызыл Ту» ордені;
- «Құрмет Белгісі» ордені;
- КСРО Мемлекеттік сыйлығы;
- Қазақ ССР-і Халық жазушысы. 200 томдық Бүкіләлемдік кітапхананы дайындап басып шығаруды жүзеге асыруға белсене атсалысқаны үшін, оның ішінде осы сериядағы Мұхтар Әуезовтың екі томдығына арналған алғысөзді мұқияттылықпен жазып шыққаны үшін РКФСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет Грамотасы;
- Қазақстанның «Отан» ордені;
- 1985 жылы «Қазақ КСР халық жазушысы» құрметті атағы берілді.
Шығармашылығы
Әбдіжәміл әдебиеттегі алғашқы қадамын бірден сүйекті жанр – романнан бастады. Ұлы Отан соғысынан жаңа оралған майдангер іштен тебіндеген албырт шабыты қолына қалам ұстатқанда, ақ қағазға алдымен қанды ұрыстан, өмір мен өлім айқасынан алған әсерін түсіреді. Ол әсердің молдығы сонша, әскерден босанысымен, төрт-бес жыл бойы табан аудармай істеген еңбегі «Курляндия» атты қалың романды дүниеге келтіреді (1950). Көркемдік бітімі көңіл тойғандай шықпады десек те, бұл шығарма әдебиетке өз қазынасымен, тың суреттерімен қосылды. Қазақ оқырманын окоп шындығына қанықтырып, жауынгер тірлігінің тереңінде жылап аққан ағысын, тыныс-лебін тікелей үрыс шебінен елестетті. «Курляндия» кейін толықтырылып, әрі ықшамдалып «Күткен күн» (1958) атымен қайта шықты.
Жазылған дүние шығарманың көркемдік сапасын жетілдіру мақсатында өнделді. Кейбіреулер «Курляндия» «сын көтермейтін нашар» шығарма десті. Авторының өзі тіптен тұқыртып: «...1947 жылы әскер қатарынан босанып қайтқан шала сауатты қалпыммен роман жаздым. Әрине, шала сауатты баладан шала сауатты роман шығатыны белгілі», – деп атүсті сынды растағандай болды. Жөнін айтқан – жазушы, сыншы Тахауи Ахтанов. «Курляндия» романында, – деп жазды ол, – жас жазушы ең алдымен өзінің талантын, шебер суреткерлігін танытты. Соғыс өмірін оқушылардың көз алдына көркем елестете білді.
Сонымен бірге азды-көпті шын мағынасындағы жанды, көркем бояулы образдар жасай алды. Біз өмірде кездестіріп жүрген замандастарымыздың ой-арманын, іс-әрекетін ғана емес, түр келбетін, дағдысын, мінез-құлқын, біраз жағдайда ішкі дүниесін сол бір бояуы сембеген ыстық жанды күйде көз алдымызға елестетіп берді. Тағы бір әсіресе айтып кететін қасиет – жас жазушы қазақ тілін жақсы білетінін және оны көркем шығарма есебінде сәтті қолдана алатынын көрсетті».
Майданнан қайтқан жас офицер Әбдіжәміл туған жерімен қаншама сағынып қауышса, оған деген махаббатын роман жанрының кең байтақ өрісінде шын жүректен жырлап шығуға соншама ынтыққандығын шығармашылығынан айқын аңғартады.
«...Әлі күнге бір бүйірің ауыл өміріне бұрып тұрады. Қанша қашыққа шырқап кетсең де, бойыңдағы бір тамырың туған жеріңнің топырағында бүлк-бүлк етіп соғып жатқандай. Кей күні... сен әлденеге өзек аузында жалғыз үй отырған балықшы шалдың қамыс қосын, жұпыны жиһазын, жалпылдақ шамын есіңс аласың. Өз үйің жайнап тұрса да, саған осынау балық сасыған кішкентай қос ыстық. Қос ішінде, ақ иық қылған ауыр еңбектен болар, жан әкең сілесі қатып шаршаған. Күнге күйген жылтыр қара бетінде қалжыраған ажар бар. Үні де қалжырап ақырын шығады. Сол кезде қара пұшық бала әлдеқайдан жүгіре кеп отырса болғаны, оның әжім беті іштей нұрланып елжіреп қоя береді»– дейді жазушы.
Жазушының «Қан мен тер» романының дүниеге келу сыры осы сөздерде жатыр. «Қан мен тер» трилогиясын құрайтын «Ымырт» (1961), «Сергелдең» (1964), «Күйреу» (1970) романдарынан, атының өзінен-ақ байқалып тұрғандай, төбеден жарқырап тұрған күнді аз кезіктіреміз. Ал, жарқырап шақырая қалса, кейіпкерлері тағы бір тозаққа ілінді дей бер. Өзінің бас кейіпкері Еламан тәрізді туынды ұдайы дерлік томырылып, үнсіз-түнсіз тұнжырап түнерген қалпынан жазбайды. Соның өзінде де туған өлкеге деген сүйіспеншілік сезімінің орны бөлек.
Прозашының туған халқына, оның жазира даласына деген сүйіспендігі елінің кең қолтық мінезін, шалқар әнін, салқар көштей шұбатылған тарихын эпостық құзарға көтере суреттеуінен аңғарылады.
«Қан мен тер» трилогиясы – ел, халық, оның әлеуметтік тағдыры туралы шығарма. Уақыты өзгергенімен, заманалық зәрулігі өзгермейтін туынды. Соңғы жетпіс жылғы алтын әдебиетімізді мысқа балағысы келетін қайсыбір неонигилист даңғойлар бұл романға тап күресін жазғандықтан ескірді деп мін де тақты.
«Қан мен тер» трилогиясын қазіргі тәуелсіздік мұнарасынан, демократиялық көзқарас тұрғысынан оқығанда, оның қазақ шындығынан бұра тартқан жерін табылмайды. Қайта коммунистік үстем идеологияға қайшы пікірлерді жолықтырып, «бұны қырағы цензура қалай жіберді екен?» деп қалуға негіз бар.
Романның «Күйреу» аталатын үшінші, соңғы кітабында комиссар Дьяков насихаттайтын болашақ коммунистік қоғамның басты принципінің дұрыстығына Еламан әжептәуір күмән келтіреді.
«...Ол кезде жер басқан адамның бәрі бірдей болады дейді. Жә, жарайды, адам баласының көкірегінде алалық болмас. Осы жұрттың ішер асы, киер киімі, сөйлер сөзі бірдей-ақ болсын. Бірақ құдай бірдей жаратпаса қайтеді? Басқаны қойғанда бір оттың басында бір қазаннан ас ішіп, бірге жатып, бірге тұрып жүрген, бауырлас кісілердің арасында бірдейлік бола қоймаушы еді ғой. Олардың арасында да бірінің сөзі үстем, бірінің өзі үстем. Бірі ертеден қара кешке дейін қоңынан күн өтіп, сылпылдап қой соңында жүрсе, енді бірі алшайып ат үстінен түспейді.
Түсінбеймін...Қара борбай кедейлер теңдік алсын. Бірдейлік орнасын. Бірақ, бәтір-ау, осы халықтың киер киімі, ішер асы бірдей болғанмен, құлқы бірдей бола ма?» Жазушының алғашқы романымен салыстырғанда «Қан мен тер» – тірлік-тынысы әлдеқайда кең шығарма. Жанрлық жағынан да басқаға ұқсамайды. «Курляндия» оқиғалы роман санатына жатса, бұл – әлеумеітік-психологиялық типті шығарма. Ізденіс салмағы характерге түскен. Бар суреткерлік қабілетін ата-бабалардың мінез-кескінін ашуға жұмсаған. Характер – Нұрпейісов романының қозғаушы күші. Ел қазанында қайнап піскен характер өз тарапыпан ел тамырының соғуына, тонус, райына ықпал етеді. Романдағы оқиғаларға мұрындық боп көрінеді. Әрі сюжет ұйтқысы.
Еламанның бүтін бітімді тұлғасы оның жалпы һәм жалқы қасиеттерінің бірлігінен тұрады. Осы екеуінің жұптаса дамуына сай характері толысады, байиды. Трилогияның бастапқы кітабы «Ымыртта» Еламан – қарапайым балықшы. Туа біткен мінезіне өршілдік, қайраттылық тән. Намысқой жігіт. Жұрт Қаратаз деп атайтын Құдайменде байдың қорлығына шыдамай, айбат шеккен, сес көрсетіп, балықшылар арасына кетіп қалған. Бір-екі сөзінен ой түйғіш, көкірегі ояу жан екені байқалып қалады. Жетпей жатқан тұсы әзірше былайғы дүниемен ісі жоқ. Жазушы міне, осындай бұйығы, патриархалдық қапастағы тұңғиық тұлғаның ішіне бірте-бірте әлеуметтік сәуле түсіреді.
Жазушы өмірі жайлы естелігінде: «О заманда қалмақ та, қазақ та көшпелі, бір соғыста атамыздың санына садақ жебесі тиеді. “Жау марқайып кетеді”, – деп жарасын жасырып, оқ тиген санын қанжығаға қайырып байлап, шайқаса берсе керек. Сөйтіп, жарасы асқынып кетеді. Ағасы Қыдырбай дереу сынықшы алып келіп көрсетеді. Сынықшы: “Аяқты кесу керек, әйтпесе өледі. Ол үшін төрт жерге төрт қазық қағып, аяқ-қолын байлап, екі жігіт кеудесінен басып отырсын”, – дейді. Өткір пышақ, тұзды су, түйенің шудасын алдырып, ем-дом жасауға кәдімгідей дайындалады. Сонда Тайқожа: “Көзім тіріде кеудеме ешкімді мінгізбеймін, шыдаймын, төзімім жетеді!” – деп дес бермей, аяқ-қолын кергізбей, тақиясын тістеп, ақырына дейін шыдап жатса керек. Сынықшы оқ тиген аяғын кесіп, байлап, сыртқа шығады. Жігіттер батырдың қарысып қалған жағын қылыштың ұшымен ашса–тістелген тақия қырқылып қалыпты. Содан әлгі атамыз Ақсақбөрі атанған. Бұл кісінің мінезін “Қан мен тер” романындағы Еламанның бәзбір тұстарына қиыстырып келтірдім» – деп Еламанның мінез-бітімін қайдан алып сомдағанынан сыр шертеді.
Еламан өміріндегі ілкі әлеуметтік сілкініс кездейсоқ оқиғадан басталады. Арал промселінің қожайыны «тентек Шодыр» атанған Федоров әлі дұрыстап қата қоймаған теңізге балықшыларды зорлап айдап салады. Жалданған балықшыларды басыбайлы құлы есепті ұрып соғады. Өзіне де қол көтерген соң іштей кіжініп жүрген Еламан суға кеткен балықшыларды сұрастырмай, ауын жоқтап тұрған дүниеқоңызды сүйменмен салып өтеді... Кездейсоқ оқиға. Еламан кісі өлтіремін деп ешқашан ойламаған. Тумысында жуас, ақ пейілді адам. Мына кездейсоқ оқиғаның қажеттілік деп аталатын астары бар. Жазықсыз Андрей мен Жалмұраттың қазасы, көпестің олардың өмірінен дүние боқты жоғары қоюы, адамшылық ар-инабатының жоқтығы адал кеудеде кек отын тұтатады.
Нұрпейісов характер сомдауда әлеуметтік һәм психологиялық талдау тәсілін бір арқанның екі тіні есебінде өреді. Романның алғашқы беттерінен-ақ автор би-төл сөз және төл сөз (несобственно-прямая речь) арқылы Еламанның жанын сөйлетеді. Және психологиялық талдаудың монолог формасын жиі қолданады. Монолог шарты – жалғыздық. Еламан «Жалғыз кісіге ой үйір келеді-ау» – деп түйеді . Ойы үнемі екіге бөлініп жүреді. «Теңіз үстінде әйелі жайында көп ойлайды. Алғашқы кезде ол бір түндік астында бірге тұрғасын бойы үйреніп кетер деп үміттеніп жүрген. Бірақ «Кешкісін үйге кеп әйелінің бетіне бір қарағаннан-ақ көңілі суып сала беретін». Еламан қасында құр сүлдесі жатқан әйелі Ақбаланың тәні ғана өзінікі, ал жаны басқа жақта екенін сезгенде мүлде моқап қалады. Бас кейіпкердің осы күйі үзақ-сонар ішкі монолог, би-төл сөз арқылы беріледі. Кей кейде ғана ішкі монологі ішкі төл сөз пішінін алады. «Бейшара қайтсін, мен кінәлімін. Ие, ие, мен кінәлімін», – деді Еламан ішінен».
Кейіпкер іштей күйінеді, опынады, толғанады. Адамның осы бір ішкі драматизміне жазушы әрдайым құлақ түргіш.
Трилогияның екінші кітабы «Сергелдеңде» Еламанның жеке басының қайғысын ел қайғысы басып кетеді. Екінші кітап халық кенішіне бойлай түседі. Қазақ даласында әлеуметтік қайшылықтардың өршуін тереңнен қопарып көрсетеді.
Ақ патша тағынан құлап, орнына келген Уақытша үкімет те ел тізгініне ие бола алмай, Қос үкімет дейтіннің орнаған кезі. Ел іші дағдарыста. Соғыс ауыртпалығы ес жиғызбай езіп, жаншып әкетіп барады. Бұрынғы майлы, жайлы орнынан тапжыла қоймаған ескілік Петербор жақтан шыққан дүрбелеңнен шошынғанымен, әлі айылын жияр емес. Түрмеге қамалған, айдауда жүрген, одан түріктермен соғысқа қатысқан, майданнан оралғанда Шалқарға келіп теміржол бойына жұмысқа орналасқан Еламан, ендігі жүріс-тұрысында біраз дүниені бағдарлап, байыздайтын өреге көтерілген. Бірақ кейіпкердің әлі де «бір қайнауы ішінде». Әлі де ол оң мен солын айырып жетпеген сергелдең пішінде, әуре-сарсаңда.
Екінші кітаптың сюжеті мен композициясы бас кейіпкер характерінің осы ерекшеліктерінен туындайды. Сюжет әлеуметтік дауылдың қарсаңындағы ісініп-қабына бастаған теңіздей теңселген ахуалды бейнелеу барысында шиыршық атады. Бұрынғы самарқау ырғағынан жаңылған кейіпте. Композиция сюжеттің сабақтас оқиғаларынан құралады. Әлдебір үлкен оқиға аяқтала бере, ширыққан сюжет суреті публицистика әуеніне ауысады. Суреттелген оқиғаларды тың ойлармен түйіндейді. Эпикалық сюжеттің ішкі драмалық, күрделі-психологиялық сипаты өзгеріп, ақырында талдама-жинақтаушылық реңк алады.
«Еламанның сең соққан балықтай сергелдеңге түскен жаны соқтықпалы өмірден соқпақ іздеп, баяғы Шалқарға бет қойды». Романның соңғы редакциясында бұл сөйлем түсіп қалған. Онсыз да түсінікті жайттарды оқырманға шайнап берген астай беруді автор жөн көрмеген тәрізді. Оның бер жағында, Еламанның сең соққан балықтай күй кешіп жүруі рас болғанымен, Шалқарға бет қоюында саналы әрекет барлығы байқалады. Талай елді, жерді аралады. «...Ұйықтап жатқан кеще ойға тас тиіп оятқандай болды; сонан бері өз басының қайғысын ел қасіреті жеңіп, шерлі жүрегі сыздап қайтты». Шалқарға бет алғанда Еламан қара басының қамын ойлаған жоқ. Еліне көмек тиетін көздің қай жерде екенін біліп аттанған.
Характердің сюжеттік арнасы кеңи түседі. Майданнан еңсесін тік көтеріп қайтқан Еламан ешкімге кеудесін бастырмауға, есесін жібермеуге тиіс. Іс жүзінде солай болады да. Майданда казак-орыстармен төбелес үстінде жазым бола жаздаған жерінен арашалап алып, Шалқарға жұмысқа орналастыруға көмектескен, үйінен пәтер берген Мюлгаузенмен жұдырықтасып қалады. Мюлгаузеннің «қорқақсың» деп жұрт көзінше қорлап былапыттағаны жанына батады, намысына тиеді. Кейіпкер характерінің қатайғаны Тәңірбергенмен айырылысқан бетте төркініне қайтуға жүзі шыдамай Шалқарға келген Ақбаламен ойда жоқта ұшырасып қалғанда байқалады. Ескі нұсқада Еламан бұрынғы әйеліне жаны ашығандай, онымен қайта табысқысы келгендей кейіп көрсетуші еді. Жаңа нұсқада оның Ақбалаға қайырылғысы жоқ. Құштарлыққа бой ұрып, емшектен шықпаған баласын тастап, бір кезде айдауға кеткен Еламанға ол да бұрылмастан кетті ғой, – деп қорытады өз шешімін.
Мюлгаузенмен төбелестен кейін ауылға оралған Еламан бастапқы кезде тағы да бұрынғысындай іштен тынып жүрген. Тағы да оқиға ағысында жаңқадай қалқитын тәрізді. Шалқардан әкелген мылтықты жолшыбай бір ескі жұртқа тығып кеткен. Балықшылар арасынан тыныш тірлік іздейтіндей. Қайын атасы Сүйеудің үйіндегі баласын қолына алады. Бірақ бұлайша жеке басының қамын күйттеумен жүруі ұзаққа бармайды. Өмір еркіне қоймай иіріміне тартады. Амалсыз білегін сыбануға мәжбүр. Әлеуметтік тартысқа қайта араласпасына амалы қалмайды. Айдын шалқар теңізді бір өздері иемденіп, балығы көп ойыққа басқаларға ау салдыртпайтын Темірке көпес пен Тәңірберген байдың озбырлығына қарсы тұрады. Жеңілетінін біле тұрса да, топ бастап қайрат көрсетеді. Түрікпендер шабуылдап, бейқам жатқан елдің мал-жанын айдап кеткенде, қол бастап, жаудан өш алады. Мал-жанды үйіріне қосады. Жағдай намысты оятып, кеудеде жігер туғызса, жігер характерді қайрайды. Ар-намыс жетегіндегі характерге оқиға арнасын өз деген жағына бұра алатын қуат бітеді... Бұрынғы жылқышы, балықшы, сарбаз ой-санасының әлеуметтік қабаты қалыңдай түседі. Шодырды өлтірген кездегі Еламан – стихиялы бүлік құрбаны еді. Бұл жолғы Еламан басқа жан. Саналы күрескер. Халқының қолындағы қаһарлы қару. Білек күші жағынан ғана емес, ақылы да пәрменді құралға айналған.
Түрікпен шабуылының құрбандықтарын жерлеп, асын берген Еламан төбе басында жалғыз қалып, «ауыр оймен тұнжырап отыр». Жай ғана қамығып отырған жоқ. Ой ойлап отыр. Бұған дейінгі шертілген ұзын хикая публицистикалық жолмен сығымдалып қорытылады.
«Осы қазақ неге көнгіш? Аштыққа көнуге болар, ал бірақ қорлыққа көнген қасиет пе?..Көненің көзі ғой деп, қариялардан жөн сұраған кезі болды. Қанша жасаса да олардың осы өмірден түйген зәредей де сабағы болмапты... Олар өз елінің тірлігін ұзақ сонарға сап, баяғы заманда өткен даңғой батырын, жезтаңдай биін мақтап, жөн сұраған кейінгі ұрпаққа тірліктің жолын қиындата түседі... Ата-бабасының бір ісіне ырза емес. Үстіне кісі кіргізбейтіндей, кең далаға сыймай, мал жайып жатқаннан не ұтты? Талай заманнан бері жер дауы кішкентай елді жегідей жеп, алауыздық асқына түскен. Соның арқасында ит-құсқа таланып, таяқ жеумен күн кешіп келеді. Кеше де өздерінен он есе күші аз жауға қарсы тұра алмады. Таланды. Тоналды. Алдағы уақытта әлі қанша таланбақ!»
Публицистикалық толғау драмалық сюжет есепті. Іші қазандай қайнаған Еламан тығырықтан шығаратын жол іздейді. Ізденіс үстінде ойы шартарапты шарлайды. Арғы-бергі тарихқа «ат сабылтады». Ауылына қайтқан беттегі қалпы қызық. Көзін алдындағы жалпақ даладан алмай келеді. Ал ойы басқада. Қап тауын, Ресей жерін аралайды, қала берді Түркия майданына кірісіп кетеді. Кезбе ойы кесек ойларға бастай ма, қалай? Сюжет-толғау, сюжет-естелік ащы ішектей шұбатылған ұзақ ішкі монологке ұласады. Еламан іштей түлейді. Оянған, рухани жағынан байыған Еламан санасы жаңарып, ел сөзін ұстайтын өреге көтеріледі... Роман кеңістігі теңіз айдынын елестетіп ұлғая береді...
Еламанның ел-жұртының тағдыры хақында ендігі түйгендерінің бәр-бәрі мінсіз емес. Келісетін де, келіспейтін де жерлері бар. Қазақ халқының өткен күнін, бұрынғы бетке шығарларын түгін қалдырмай сынап-мінеуі сыңаржақтау. Роман жазылған уақыттағы, яки кеңес кезіндегі үстем көзқарастың – социалистік реализмнің салқыны тигендей. Ел тарихын тым кемсітіп жібергенімен келіспейміз. Келісетініміз – Еламанның ел ішінің бірлігі хақындағы түйгендері. Мұның жөні бөлек.
Біріншіден, тарихи шындықты қозғап отыр. Екіншіден, заманалық мағынасы бар. Қазақ елінің күн тәртібінен әлмисақтан бері түспсй келе жатқан ел бірлігі проблемасын қозғайды. Ұлттық идеямызбен үйлесім табады. Еламан жер дауы хақында да көп толғанады. Бұл да – ежелгі дерт.
Көріп отырғаныімыздай, ішкі монолог енді кейіпкердің өзін-өзі қазбалаудан (самоанализ) үлкен өріске, ел жағдайына ауысқан. Еламан көрген-білгенін гүрілдеген жан көрігінде пісіреді. Біреуден шала естігенін малданбайды. Бәрін жүрегінен өткізеді. Трилогияның соңындағы Еламан – өскен, есейген, шыныққан көргенді адам. Қоғам хақындағы ойларында нақтылылық та, пәлсапа да бар. Кейіпкердің идеялық һәм рухани эволюциясы, жаңғырып өзгеруі шырқау биігіне көтерілген. Мұндағы ішкі монолог қайсыбірде ішкі диалогке ауысып, монолог-талқыға айналады. Жас Федоровтың қылышынан қаза болар алдындағы Еламан монологі өзгеше сипатты. Оны монолог-өсиет, монолог-арман десең де сиымды.
«Қан мен терде» айналасына үлкенді-кішілі сюжет тармақтары түйісетін Еламаннан басқа да бір кейіпкер бар. Ол – Тәңірберген. Тәңірберген – жағымсыз тип. Бұрынғы таптық көзқарас, қазіргі парықтық дүниетаным тұрғысынан да оңып тұрған адам емес. Ақбаланың Тәңірбергеннен тапқан ұлының атын Құдайберген деп қояды. Осыны естіген кесір шал Сүйеу осқырына отырып, Тәңірбергеннің бай тұқымына мінездеме береді. «...Құдайберген дсйді, ә? Бұл күшігі – Құдайберген... Әкесі – Тәңірберген. Ал, ал, әнебіреулер Алдаберген... Жасағанберген... – деп ызалы сөздер алқымына тығылғандай, үзіп-үзіп сөйледі. – Әй-әй, о несі? О несі екен?.. Абыралы ауылының балаларын Құдай береді... Алла береді... Тәңір береді... Жасаған береді... Әй, сонда біздің балаларымызды кім берген екен? О несі, әй?». Трилогияны қазір оқығанда да байқалатыны, автор Тәңірбергенді байлығы үшін жерлеп отырған жоқ. Бұл бейне таптық тұрғыдан емес, жалпы адамгершілік тұрғыдан әшкереленген. Перзент ретінде оны Тәңірдің, Құдай тағаланың бергені рас. Малын ше? Оны Құдай берді дей алмайсың. Дей алмайтының – кісі еңбегін жегіш. Оның үстіне ұры ұстайды. Түрікпеннің жылқысын әлденеше рет айдатып алып, көршілес екі елдің арасына от жағады. Түрікмендердің қазақ ауылын шауып жүргені осы байдың кеселінен.
Қалаға тоң балық апаратын кірешілердің тең жартысы – Тәңірбергендікі. Кіре тартқан түйелер сонікі. Романның сынайтыны Тәңірбергеннің бұл тірлігі емес. Оның тым құнығып кеткендігі. Қала байы, промысел қожасы Темірке екеуінің шалқар теңізді меншіктеніп, басқа халыққа күн көрсетпеуі. Көзі топырақтан басқа ештеңеге тоймайтын тиранға айналып бара жатқаны. Сол қаралықтарын роман сықақ тілімен қариды.
Тәңірберген ел бірлігін көп сөз етеді. Адалдықты, тазалықты дәріптеуге құштар. Іс жүзінде ел ішіне іріткі салушы нағыз қызыл көздің өзі. Тып-тыныш отырған балықшылар ауылын екіге жарып, бір-бірімен өштестіріп, қастастырып қояды.
Тұрмыс жағынан да азып біткен. Күйдім-жандым деп алып қашқан Ақбалаға көрсеткен қиянаты, баласынан айырып қоя беруі оның қатыгез келбетін толықтыра түседі. Ақбаланы үйден түріп шыққан күннің ертеңінде қаннен қаперсіз ел аралап кетеді. Бұл дүниеде Ақбала дейтін әйелінің болғанын тарс естен шығарғандай. Бұл қаталдығына Тәңірбергеннің өзі де таң қалады. Құрбандығын жұтып алған қолтырауын екеш қолтырауын да көзіне жас алады екен. Ал, Тәңірберген өз тас бауырлығына өзі тәнті... Және сол мінезін мақтан еткендей ме, қалай?
Еламан іштей жуылса, Тәңірбергенді кір басады. Сол ластығына өзі сүйсінетін мұндай жан – қазақ әдебиетінде бұрын кезікпеген кейіпкер. Құнанбай да қатыгез, бірақ дәл мына Тәңірбергендей сырты бүтін, іші түтін, су жұқпас мүттайым, баянсыз қара жүрек емес.
«Қан мен терді» сынаушылар оның кейіпкерлерін Михаил Шолоховтың «Тынық Дон» эпопеясының қаһармандарымен салыстырып қарайды. Тіпті кейбіреуін содан көшіріп алған деседі. Ал, салыстыра келгенде, қазақ жазушысының трилогиясындағы екі жүзден асып жығылатын кейіпкердің бір де бірі, тіпті орыстарына дейін, еш шығарма образына ұқсамайтыны айқындалады. Тәңірбергенге келсек, мұндай типті қаһарманға ұлы орыс жазушысының романындағы кейіпкерлердің арасынан тіпті тырнағы ұқсастары да кезікпейді. Тәңірберген – қазақ әдебиеті тарапынан әлемдік әдебиет образдар галереясына қосар бейнеге жататын бітімі бөлек характер.
«Қан мен тер» трилогиясы Тәңірберген тағдырының соңғы күндерін суреттейтін үлкен тараумен аяқталады. «Ақтар Аралдан шегінгелі Тәңірберген төтен бір халде». Өстіп басталатын тарау тұтастайын ішкі монологтен тұрады. Тәңірберген бар дүниеден баз кешкен. Аяр залым, айлакер қу бұрын ойына алғанын істемей қоймаушы еді. Иті қырын жүгірген соң амалы құрыды. Не істесе де, ойлағанынан кері шығады. Өзінің халіне көлденеңнен тосырқай қарайтынды шығарған. Ішкі монолог ұйтқыған құйындай.
Кейіпкер қай жерден қапы соқтымға ұшырайды. «Үстіңдегі үйіңді жығатындай беті қатты заман бұны төсегінде тыныш жатқызбады». Шалқарға айдап келді. Осы жерде ұсталып қалды. Шегінген генерал Черновтың әскерін құм арасымен бастап алып шығатын кісі керек болып, опасыз досы Темірке саудагер лайықты ешкімді таба алмағандай, Тәңірбергенді нұсқап иек көтеріпті. Басында ақтарға Алтықұдыққа дейін жол көрсетсем, арғы жағына өздсрі бір лажын істер деп ойлап еді, қателесіпті. Ұлықұм, Кішіқұм бойына баруға тура келді. Ол жерден де аман алып шығып еді, ендігі жолын қырсық шалды... Сусыз қаталаған шақта, бар көз өзіне шұқшиып зәресін алып барады. «Ну, гад! Құдық қайда?» – деп ақ офицер жанын мұрнының ұшына келтіріп тұр.
Нұрпейісов психологизмі бұл тұстарда ерекше шабыт алады. Психологиялық мінездеме көркемдік талдауға ұласқанда бақыты күйген кісінің бар пәлені жазмышқа артуы дұрыс па деген сауал туады. Жақсы болсын, жаман болсын, көп харакет істететін адамның пешенесіне жазылған мінезі – характері. Бәрінсн де бұрынғы өр Тәңірбергенге қосымша жаңа табалаушы Тәңірбергеннің шыға келгенін айтсаңшы. Монолог-тексеріс монолог-айыптауға ұштасып, кейіпкер санасын әбдсн сансыратқан. Сансыраған сананың, мәңгүрттенген ахуалы қандай болушы еді? Тәңірберген өзін-өзі жерлейді. Ақылдымын, айла-амалым мен қулығымды бәрінен асырамын деп жүрген жігіт өзін аяусыз кіналап сөгеді. Заманың түлкі болғанда, тазы боп шалу есіне кірмепті. Сол үшін өзін өзі айыптайды. Әсіресе, қызылдарға қарсы шыққанына өкінеді. «Қызылдарға осынша күшпен Колчак түк істсй алмай жатқанда, есалаң сорлы-ау сен күл шашып пе бітірмексің?»
Жаны күйзелген Тәңірберген өстіп өзімен-өзі ішкі диалогке кірген мезетінде тірі пенденің істеп жүрген ісінің бәрін тәрк ететіндей. Бара-бара өмірдің өзінен түңіледі. «Өмірдің түк қасиеті қалмапты-ау», – деген гөй-гөйге басады. Сүлесоқ, енжар, құлықсыз. Көкірегіндсгі ежелгі жауларына деген кектен де ада. Осы дүниеде өзінің де бар-жоғы, өлі-тірісі бәрібір. «Иә, маған, бәрібір» – деді Тәңірберген». Жынды кісіше өзімен-өзі сөйлесетін кейіпкер әуеніне автордың мұңды мақамы қосылып, психологизмнің ең бір күрделі сатысына көтеріледі. Ішкі монолог жиі-жиі ішкі диалогке ауысады. Тәңірберген «өң мен түстей бір халде». Тайталас ойының кезбейтін жері қалмаған тәрізді. Дүниенің төрт бұрышын аралайды. Кербаланың шөлінде қаталаған Хұсайын туралы қиссадағы аңыздарды есіне түсіреді. Әркіммен қызу айтысқа түседі. Бір жұлқысуға жарамаған ақ патшаға наразы. Тағы бірде «бар пейілі малға, байлыққа ауып, болған үстіне болса екен деп құнығып жүргендерді» кекетіп мысқылдайды. Өзі ше? Өзінің олардан асқан жері қайсы? – деп кейіпкер өзін де аямайды.
Сана ағымы күшейе келе машықты кенересінен асып төгіледі. Үлкен философиялық арнаға бет қояды. Жалпы адамзат хақындағы толғанысын еселете түседі. Роман енді адам атаулының бір тұтам тірлігін дұрыс пайдаланып отырғанына күмән келтіреді. Өйтпесе қамшының сабындай қысқа ғұмырында талай күнәға батып үлгіретіні қалай? «Әркім өз күлшесіне күл тартқан заман. Оның бергі жағында өзіміз де құдайдың кең дүниесін қолдан тарылтып, көртышқанша бас-басымызға бір-бір ін қазып ап, күнделікті күйкі тірлікпен күйбеңдеп жүріп, үстіміздегі осынау биік аспанды да жөндеп байқамаппыз».
Трилогияға бұл тұстарда ұлттық ая аздық ететіндей. Ойы енді жер шары үстінде қалқып, адамзаттық өреге көтерілген. Сол бойда ұғып жететіні: адамзат қаншама өмір сүрсе де, өмірдің шын мәніне әлі түсініп жетпеген, Құдай жолының сырына қанықпаған.
Кеңестік атеистік заман шығармасы «Қан мен тер» кейіпкері Құдайды көп аузына ала бермейді. Белгілі себептермен Құран Кәрімді оқып түйсініп, Алла жолын білуге шақырмайды. Алланың аты аталмаса да, заты бар. Ол астарлап айтылады. Тәңірберген көк аспанға жиі көз тігеді. Түркі әлемінде аспан, көк, Тәңір ұғымдары мағынасы тең ұғымдар.
Бір ойды екінші ой түртпектеп оятады. Адам опасыз дүниеден әрдайым жаманшылық күтіп зәресі кетіп жүреді. Осының түп себебі неде? Күнәні жамай бсргенше, күнәдан арылуды неге ойламасқа?
Тәңірбергеннің аузынан бір сәтте ғана «Құдай зауалыңды берсін!» – деген сөз шығады. Осы қарғысты ол кімнен есітті? Әлде, мына сырттан келген зауалды асқындырып бара жатқан сол қарғыс па екен? Тәңірбергеннің іші солай шиыршық атып сенделсе, бергі, сыртқы ойы мына қу даладан су іздеп әлек. Талай жүрген таныс жері еді. Тас қараңғы түнде де көзін жұмып жүріп тауып алатын құдықтардың шегенін біреу тарқатып алып, топырақпен көміп кетеді.
«Бір айналдырғанды шыр айналдыратыны» рас екен. Жолда көрген азабы аздай, зауалды күн енді Тәңірбергеннің ауылына төнеді. Жадап-жүдеп титықтаған ақ әскерлері кенет Тәңірбергеннің аулының үстінен шығады. Сусынын қандырып, тамағы тойып, ауылдың бұт артарға жарамдысын сыпырып алған соң, бар сиқынан айырылып, азғындаған әскер әйел атаулының етегін ашып масқаралайды.
Ішкі монолог арғы-бергіні қорытып үлгермей жатқанда қосарланып битөл сөз кетеуі кеткен дүниенің сұмдықтарын үсті-үстіне басады. Тәңірбергеннің есіне түрікпен ауылын шапқан кезі оралады. Түрікпеннің бір жасамыс әйелі құлақты жарған ащы даусын кілт тыйып: «Жалғыз баламнан айырдың. Қартайған шағымда жұлынымды үзіп жерге қаратып отырсың. Қүдай сенің де зауалыңды берсін!» – дегені енді жаңғырық сияқты қайталанып, жүрегін жұлқылап барады. Табиғат екеш табиғат та бұдан теріс айналғандай... Оның өзі де бір түрлі символистік бейнеге айналып, өлмесең өрем қап дейтіндей.
«Тәңірберген бозторғай үнін жақсы көретін. О шеті мен бұ шетіне көз жетпейтін көл-көсір далада салт атпен жолаушылап келе жатқанда жалғыз көңіл ашатын осы ғана». Көмейінен күн төгілген құмық құс жолаушы жанын жабықтырмайтын қасиетінен мына зауалда айырылып қалгандай. Тәңірберген төбесінде бір жоғарылап, бір төмендеп шыр-шыр еткен бозторғай үнін сезген жоқ. Өйткені ауылдан қайта шығып, Қарақалпақстанды бетке алып, құм арасына сіңгенде бұлар тағы да көмілген құдықтарға тап болады. Титығы құрыған өзінің де, өзі жол көрсетіп келе жатқан ақтардың әскерінің де жан созар жағдайы қалмаған-ды.
Шығарманың трагедиялық әуені философиялық ой-толғаққа ұласады. Аспанды торуылдап қаптап кеткен мына қара құс – зауал құсы. Ертеңгі күн кімнің басын торуылдамақ?
Тәңірбергеннің ішкі драмасы шырқау шегіне жеткендей. «Тағдырға тәбділ жоқ» деп мойындатпай қоймайтын қатыгез трагизм дендеп алған. Есі кіресілі-шығасылы. Өзімен-өзі «сен» деп сөйлесетін ішкі диалогі мүдіріңкі, үзік-үзік, сандыраққа ұқсайды.
«Қап-қара тұңғиық дүние кенет қып-қызыл боп алаулап бара жатты.» Бұны өрт екен деп ойлайды. Өртке қарсы жүгіріп бара жатқан оқыған інісіне көзі түсіп: «О, сорлы...есалаң сорлы! Есі дұрыс кісі үстіне келген өртті қарсы жүгіріп өшіре ме? Ха-ха-ха!» Санасы сөнер шағында қайта бір есін жияды. Тәңірберген бойын қайта тіктегендей. Аспанға көзі түседі. Безерген жерден көңілі қалып болған ол бар үмітін зеңгір көкке артатын тәрізді.
«Мына аспанның әділ болмауы мүмкін емес. «Жоқ, мына аспан әділ, шексіз әділ!» – деп ол осынау опасыз жалғанға өзінің кеш байқаған пұшайман бір сырын бар даусымен жар салғысы кеп кетті. Оған бірақ шамасы келмеді. Бұл кезде ол бар дауыстан жұрдай боп айырылған еді».
Ғарышпен тілдесу – романның жер-көкпен астасқан көкжиегін мейлінше кеңейткен. Кішкентай балықшы ауылының тірлігі қазақ елінің үлкен шындығына айналған.
«Мен – қазақпын!» деп тұрған характерлерінің сомдалу сапасының биіктігі Әбдіжәмілдің эпикалық талантын жаңа бір қырынан танытты. Іштей ашылатын Еламан, Тәңірбергендермен қатар, оқиға барысында кескінделетін характерлерге де роман ерекше жомарт. Бұлар – даралығы көзге ұрып тұратын Кәлен, Сүйеу, Ақбала, Айғаным, Мюлгаузен, Федоров, Қарақатын, Судыр Ахмет, т.б. бейнелері.
Кәлен – халық топырағының тереңінен тамыр тартатын образ. Трилогияның басты идеясы тумысынан батыр, жаужүрек, дара тұлға Кәленнің жан сүйсінтер қайрат-жігерімен, үлкен масштабты іс-әрекетімен байытылып отырады. Еламанның, Тәңірбергеннің бейнесі Кәленсіз жүдеп қалар еді.
Кәлен – 1916 жылғы халық көтерілісінің сардары. Трилогияның соңғы нұсқасында оның қолбасшылық ісі кеңірек көрсетілген. Күші басым жау әскері құм ішінде шабуылға шыққанда қорғаныс шебінің алдына киіз үй керегелерін жайып тастайды. Көмулі тұзаққа тап болған дұшпан талай сарбазын жоғалтып, кері шегінуге мәжбүр. Кәлен комиссар Дьяков пен Еламанның тапсырысы бойынша, ақтар әскерлерінің алдына түсіп алып, қу медиен даладағы құдықтарды жауып отырады. Ақ гвардияшыларға жолбасшы боп жүрген Тәңірберген байдан талайдан кеткен кегін қайтарады. Ақ әскер құзғындарын Тәңірберген ауылының үстінен түсіріп, ақыры тұтас бір әскерді судан қаталатып, бір оқ шығармай қырғынға ұшыратқан асқан ерлік иесі – дәл осы Кәлен. Ол құдды Тәңірбергенге тауқымет тартқызбаққа көктен арнайы түскен, көзге шалынбайтын зауал секілді. Кәлен бір өзі мың сан қолды жайпап кететін ертегінің батырындай асқан ерлік танытады. Фольклор кейіпкерінен айырмасы – ерлігінің нанымдылығында, реалистік сипатында. Кәлен образының сомдалуындағы бір ғажап нәрсе – кейіпкер роман сахнасына мүлде шығарылмайды. Ол туралы Тәңірбергеннің аузынан бір-ақ ауыз сөз естиміз. Кәленнің құдықты қалай жауып жүргені суреттелсе, артық болмас еді. Бірақ автор өйтпеген. Тек істеп жүрген орасан қайратының нәтижесін ғана көрсеткен. Қисапсыз «үнемді» тәсіл. Әбдіжәмілдің айтарлықтай олжасы – қазақ романы поэтикасына қосқан жаңалығы. Кәлен қазақ әдебиетінің батырлар галереясына сұранбай-ақ кіріп тұр.
Жазушының шығармашылық жұмысқа әбден беріліп, ысылып алған кезде көріктеуін, бояуын келістіре жасаған образы – Судыр Ахмет, көк мылжың, қуыс кеуде, есі кірмеген пәруайсыз жан. Еңбекке қыры жоқтығы жағынан Қалау мен Төлеуге ұқсас. Айырмашылығы – қолынан дәнеңе келмейтін. Бір бақаннан бір қазық шығара алмайтын, кандай да іске орашолақ, бос белбеу. Бар жақсылықтан жұрдай, бар кеселді мойнына артқан сорлы тәлкекке ұшырайды да жүреді. Байғұсқа басына келіп дұға оқитын мола да бұйырмаған. Ешкім білмейді. Із-түзсіз жоғалып кеткен. Судырдан артында қалған жалғыз белгі ақ киіз қалпағы. Соның өзінде роман жүрегін соқтыруға бұл өте-мөте қажет характер. Ұлт талайы-тағдыры, адамның өмірдегі еңбегі туралы ойға шомдырады. Өлім де адамның қалай өмір сүргеніне сын... Бұрау басын сындырмаған адамның өмірге келдісі не, кеттісі не? дегізеді.
Нұрпейісов романы ұлттық характердің тұтас сілемін жасауымен құнды. 1916-1918 жылдардағы халық қозғалысын әлеуметтік-психологиялық тәсілмен суреттейтін, өрістетілген ішкі монологке құрылған бұл роман нағыз замана эпосы. Кезінде «Қан мен тер» романы жанрын эпопея жанрына қарсы қоюшылар табылды. «Ішкі драматизм сыртқы қабыршақты бұзып, мән-мағынаға бойлатады». Сондықтан бұл таза роман (роман чистых кровей») делінді.
Бұл көзқарасқа дау айтылды. Роман эпос, оның түрлері фольклорды да, лириканы да, тіпті сүреңсіз хабар, хроника, цифрларды да бойына сыйыстырып, жарасым таптырып, тамаша көркем поэзия болып шығатыны жайындағы ежелгі қағида еске алынды. «Қан мен терде» эпостың көп қасиеті табылатыны дәлелденді. Эпосты романға етене жақындататын шешуші белгі – кең құлаштылығы. Халық өмірі өзенінің табанындағы ағыс, жылғаларды көрсететіндігі. Ұлттық һәм адамзаттық проблемаларға шығатын шалқар шығарма екендігі. Тәңірбергеннің ішкі монологінде мынадай бір пікір бар. Әбден әлі құрып, ойы сан саққа жүгіретін Тәңірберген бір уақ көк аспанға көз тастайды. «Ана қарашы, жарықтық, қандай биік және қандай кіршіксіз таза. Адамзат жетпей сорлап жүр. Көре қал, күндердің күнінде көкке қолы жетсе, адам аспанды да былғайды».
Адамзат һәм табиғат, қоршаған орта. Экология... Белгілі себептермен бұл тақырып идеялық-эстетикалық нысанасы басқа «Қан мен тер» романында көп өрістетілмегені түсінікті нәрсе. Адам табиғат-анаға тым қатыгез екендігін айтып үлкен бір әңгіменің шетін шығарды да (қолы жетсе, адам аспанды да былғайды), сол заматында тоқтайды. Бірақ басталған әңгіме аяқсыз қалған жоқ. Жалғасын жаңа шығармадан тапты. Атап айтқанда, маңызы зор экология әңгімесі, табиғат пен адам туралы толғаныс «Соңғы парыз» роман-дилогиясының (1999) өзекті тақырыбына айналды.
Жанры жағынан «Соңғы парыз» дилогиясы «Қан мен тер» трилогиясымен қарайлас: әлеуметтік-психологиялық роман. Сонымен бірге ерекшелігі де бар. Ерекшелігі, кетеуі кеткен қоғамдық-саяси өмірді әжуалап әшкерелеуші роман-памфлет те.
Экранизация
1978 жылы Әзірбайжан Мамбетов пен Юрий Мастюгин Әбдіжәміл Нұрпейісовтің "Қан мен тер" романының желісі бойынша екі бөлімнен тұратын кино түсірді.
- Сценарий авторы: Андрей Михалков-Кончаловский, Родион Тюрин
- Оператор: Асхат Ашрапов
- Суретші: Ыдырыс Қарсақбаев, Р.Каримов
- Композитор: Ғазиза Жұбанова
- Дыбыс операторы: Қадыр Кусаев
Басты рөлдерде: Әнуар Молдабеков, Тұңғышбай Жаманқұлов, Г.Шойбекова, Ыдырыс Ноғайбаев, Н.Рахимов, Ж.Кайрлиев, Е.Евстигнеев, В.Сошальский, Олег Видов, М.Таванов, А.Құланбаева, Әбілқасым Жаңбырбаев, Ш.Хакимжанов, Қасым Жәкібаев, Ю. Герасимов, Ш.Ахметова, Римма Кабдалиева, Айша Абдуллина, Кененбай Қожабеков, А. Собелев, Г. Юдин, В. Гусев, Лола Абдукаримова.
Фильм 1979 жылы Мәскеуде өткен ВДНХ КСРО-ның Алтын медальын және Ашхабад қаласындағы өткен кинофестивальда "Ең үздік тарихи-революциялық фильм" номинациясы бірінші жүлденің ие атанды.
Ескерткіш
2008 жылдың 14-қараша күні Ақтөбе қаласында "Қан мен тер" трилогиясының кейіпкерлеріне арналған Ерік Жауымбаевтың ескерткіші ашылды. Бұл Қазақстандағы әдеби туындының кейіпкерлеріне арналып жасалған алғашқы туынды. Ескерткіш Ақтөбе облыстық Сақтаған Бәйішев атындағы кітапхананың алдында орналастырылған.
Мүсіндік копозицияда "Беларан" аралындағы романның негізгі жеті кейіпкері және ит мүсінделген. Ескерткіш құны 324 000 АҚШ долларын құрайды.
Дереккөздер
- Қазақ шежіресі. 2 том. Орта жүз-жан арыс, Теңізбай Үсенбаев,.
- «Мені тұлғалар өсірді». «Егемен Қазақстан», 2010. 01. 19.
- «Мені тұлғалар өсірді». «Егемен Қазақстан», 2010. 01. 23.
- А.Сейдімбек Суреткер. «Түркістан» газеті, 2000 жыл, 21-27 қаңтар.
- Ә.Нұрпейісов Толғау. Раздумье. Алматы, 1972. 92-бет.
- Т.Ахтанов «Керуен» Алматы, 1969, 27-28 бб.
- Ә.Нұрпейісов Толғау. Раздумье. Алматы, 1972. 90-бет.
- Ә. Нұрпейісов. Төрт томдық шығармалар жинағы, 3-том, Алматы, 1981, 293-394 бб.
- Ә. Нұрпейісов. Төрт томдық шығармалар жинағы, 3-том, Алматы, 1981, 511 бб.
- Ә. Нұрпейісов. Төрт томдық шығармалар жинағы, 3-том, Алматы, 1981, 518-519 бб.
- Ә. Нұрпейісов. Төрт томдық шығармалар жинағы, 3-том, Алматы, 1981, 336 бет.
- Ә. Нұрпейісов. Төрт томдық шығармалар жинағы, 3-том, Алматы, 1981, 299 бет.
- Ә. Нұрпейісов. Төрт томдық шығармалар жинағы, 3-том, Алматы, 1981, 350 бет.
- "Қан мен тер" киносы, "Қазақфильм киностудиясы" АҚ Мұрағатталған 5 наурыздың 2016 жылы.
- Ақтөбеде "Қан мен тер" романының кейіпкерлеріне ескерткіш орнатылды
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Әbdizhәmil Kәrimuly Nurpejisov 1924 zhyly 22 kazanda Қyzylorda oblysy Aral audanynyn Қulandy poselkesinin Үshkon auyly 2022 zhyly 5 akpan Қazakstannyn halyk zhazushysy XX gasyrda kazak әdebietine zor үles koskan suretkerlerdin biri kogam kajratkeri 1941 1945 zhyldardagy Ұly Otan sogysy ardageri Ontүstik zhәne Pribaltika majdanynda Lugansk tүbinde minomyot rotasynda sayasi kyzmetker kejin shtabist retinde Baltyk manynda Kurlyandiya placdarmyndagy shajkastarga katyskan Әbdizhәmil Kәrimuly NurpejisovTugan kүni22 kazan 1924 1924 10 22 Tugan zheriҮshkon auyly Қulandy poselkesi Aral audany Қyzylorda oblysyҚajtys bolgan kүni5 akpan 2022 2022 02 05 97 zhas Azamattygy ҚazakstanҰltykazakMansabyzhazushyZhanryprozaShygarmalardyn tilikazakshaDebyuti Kurlyandiya romanyMarapattaryEkinshi dәrezheli Ұly Otan sogysy Қyzyl Zhuldyz ordenderi Enbek Қyzyl Tu ordeni Қurmet Belgisi orden KSRO Memlekettik syjlygyӨmirbayanyTegi Әlimuly tajpasynyn Shekti ruynyn Zhakajym tajpasynan Ata tegi Aral manyn ezhelden konys etken Zhetinshi atasy Tajkozha batyr odan Қaldan odan Argynbaj bi odan oz zamanynda askan bajlygymen tanylgan Sylanbaj odan tugan Nurpejis bolys bolgan Nurpejisten Kәrim Nәzhim Қali degen uldar tugan Osy үsheui Kәrimnen tugan Әbdizhәmil torteui 1941 45 zhzh Ұly Otan sogysyna katyskan Bulardan aman kalgany Әbdizhәmil gana Әkesi Kәrim kyran salyp sayattagan auylnaj kyzmetin atkargan kisi Sogys karsynynda balyk kolhozynda istegen 1944 zhyly 21 sәuir kүni Ternopol tүbindegi urysta kaza tapkan Өmir zholy Zhazushy ozi turaly syr suhbatynda Bizdin ru zhakajym odan Bәjdibek odan Bәjimbet shygady Bәjdibek batyr bir tajpa eldin basshysy kosem bolgan kisi Әbilkajyrmen birde til tabysyp birde til tabysa almaj alshajysyp zhүretin orkokirek ozimshil zhan bolypty Orys oficerinin zhazuynda 1745 zhyly kajtys boldy delingen Batyrdy zherleuge Nuraly han zhәne Eset Kokiuly batyr kelipti Altynshy atamyz Қaldan zhuas koj auzynan shop almas momyn kisi bolypty Degenmen oz zhonin akylyna bagyndyryp otyrady eken Besinshi atamyz Argynbaj zamanynda bi bolgan soz biletin ot auyzdy kisi desedi Birde zhol zhүrip kele zhatkan Argynbaj auyl shetindegi үjge kelip tүsedi Үj iesi dastarkan zhajyp Areke aldynyzga zhibek dastarkan zhajdyk zeren kojdyk sol zerendegi aska at kojyp ishiniz depti Ydystagysy boza bolsa kerek Sonda Argynbaj turyp Mynau mojtap degen as eken Iship al da oj tap degen as eken Akyldy ishse dana bolatyn as eken Akymak ishse diuana bolatyn as eken dep susyndy ernine tigizip kajtaryp beripti desedi Argynbajdyn basynda kulpytas bar ony balasy Sylanbaj kireshilerge ilesip Orynborga bargan kezinde әkelip ornatkan Sylanbajdan Nurpejis Nurpejisten Kәrim Kәrimnen ozim Өzim tugan 1923 zhylymdy bilgenimmen ajy kүnin bilmejmin Sogystyn aldynda әkemnen Қaj kүni tudym dep suragan edim Ony kajtesin dedi Komsomolga otejin dep edim It bilip pe Teniz zhagasyna kar zhaudy Keshkisin auyldyn siyryna kaskyr tidi Қaskyr karnyn zhargan kara ogizdin etinen sheshene kalzha zhasap berdik Ojymsha shamamen karasha boluy mүmkin degen edi zharyktyk Nurpejis eki sajlauda bolys bolgan ekinshi sajlaudyn ortasynda meshit ustagan Imamy Buharadan bitirip kelgen Үmbet akyn Belaran degen alasa tau bar Қatpar katpar tas alka bel uzyn bir tumsygyn tenizge sugyp zhatady Sol zherdegi auylda okydym Bizde Arkadagydaj ashtyk bolgan zhok teniz zhagalap balyk aulagannyn ozegi talmajdy eken Zәt degennin үjin zhaldap okydyk Kejde әjeli shygyp Bүgin sabak bolmajdy Қozhajyn auyryp kaldy dejtin Ol kүni kuanyp үjge kajtamyz Akerke esimdi sulu apajymyz sabak berdi Nurpejis erte 53 zhasynda kajtys boldy Қantarda әzhem bakilykka attandy Men de sheshemdi mojyndagan zhokpyn Nurpejistin kenzhesi bolyp ostim Sol zhyly ozim zhalanayak bolgan son mektepke barmadym Kelesi zhyly 2 synyptan okydym 3 synypty Қulandyda 4 synypty Kokaralda bitirdim Menin okuym it tistegen teridej boldy 5 synyptan bastap durystap okydym 6 synypta internatta zhattym dejdi Sәbit Mukanovtyn Adaskandar Zhumbak zhalau Muhtar Әuezovtin Abaj romanyndagy algashky eki kitaby epopeyanyn ekinshi kitaby kejinshe shykty Servantestin Don Kihot romanynyn kazaksha audarmasy kol somkemizden tүspeushi edi 10 synypty okyp zhүrip povest zhazgaly bel budym Әskerden kajta oralsam bayagy zhazgandarymnyn bәri zhok Қatesi kop edi zhogalgany zhaksy boldy dejdi zhazushy esteliginde 1942 zhyly orta mektepti tәmamdasymen armiya kataryna shakyrylyp Ұly Otan sogysyna katyskan Қyska merzimdi kurstardy bitirgennen kejin Ontүstik zhәne Pribaltika majdanynda Lugansk tүbinde minomyot rotasynda sayasi kyzmetker kejin shtabist retinde Baltyk manynda Kurlyand placdarmyndagy shajkastarga katysty Biraz zhasadym Esh uakytta bul zhaska kelemin dep ojlamappyn Tәrkileu bolyp zhatkan uakyt esimde Sol kezdegi kop nәrse koz aldymda Asharshylykty kordim omirge okpem zhok Қajgy kasireti kuanysh kyzygy da kop boldy Ashtykta esektin etin zhegender bolypty Mektepte okyp zhүrgenimde kүnde magan sүtke salyp bir kese sok beretin Әkemnin eki әjeli boldy Keshkurym tuystar bizdin үjge zhinalady Kosheli atamyz kirip kelip eki kelini tazalap otyrgan shiki kazdyn basyn alyp tumsygynan ustap auzyna salyp uzak talmap shajnajtyny esimde kalypty Bul ashtyktyn tirshiligi edi 1943 zhyly nauryzda lejtenant boldym Әueli ushkyshtar kursyn okytty Kurs magan kiyn boldy Әuege koterilgen kezde kop kusatyn edim Ұshakty kondyru da magan kiynga sogatyn dejdi zhazushy 1946 zhyly zheltoksanda әskerden bosangan Әbdizhәmil armiya katarynda zhүrip bastagan Kurlyandiya romanyn zhazuga kirisedi Ony bitirip baspaga bergen son bir zhyl Қazak memlekettik universitetinde okidy 1954 zhyly Mәskeudegi M Gorkij atyndagy Әdebiet institutyna tүsip 1956 zhyly bitiredi Tyrnakaldy kitaby үshin Zhambyl atyndagy respublikalyk syjlyktyn laureaty atanady Proza salasynda үzbej enbektenuimen katar otkir synymen publicistikalyk makalalarymen de kozge tүsedi 1962 1964 zhyldary Қazakstan Zhazushylar odagynyn organy Zhuldyz zhurnalynyn bas redaktory bolyp istejdi Қazak SSR i Zhogargy Kenesinin deputaty boldy 1964 zhyldan beri uzak zhyldar bojy biryngaj shygarmashylyk kyzmetpen shugyldanyp naryk zamanynda halykaralyk kazak PEN klubyn ujymdastyryp onyn prezidenttigine sajlanady 2000 zhyly PEN klub zhanynan Tan Sholpan zhurnalyn shygarady Kop zhyldardan beri osy әdebi kopshilik zhurnalynyn redaktorlar kenesinin toragasy Өtken XX gasyr kazak әdebietine mol sybaga koskan suretkerlerdin biri Әbdizhәmil Nurpejisovtin Қan men ter trilogiyasy baska da shygarmalary otyz shakty shetel tiline audarylyp ulttyk әdebietimizdi dүnie zhүzine tanytyp әlem әdebietshileri kaska zhajsandarynyn үzdik bagasyna ie boldy Francuz Lui Aragon resejlik Yurij Kazakov Sergej Baruzdin Anatolij Kim Nikolaj Afanasev Lev Anninskij Leonid Terakopyan Valentin Oskockij ispandyk Avgust Vidal kyrgyz Shyngys Ajtmatov bashkurt Mustaj Karim nemister Leo Koshut Ralf Shreder kazakstandyk Muktar Әuezov Sәbit Mukanov Ғabit Mүsirepov Muhamedzhan Қarataev Tahaui Ahtanov Serik Қirabaev Zejnolla Қabdolov Gerold Belger Akseleu Sejdimbek t b ol turaly tebirene zhazdy Әbdizhәmildin omir bojy zhazgany birtutas bir gana epopeya dese lajyk Ol epopeyany XX gasyr zhәne kazak әlemi dep atauga da bolar edi Ғasyr basyndagy sergelden Қan men ter gasyr ortasyndagy surapyl Kurlyandiya gasyr sonyndagy sүrgin Songy paryz birtutas sabaktastygymen korkem polotno kurajdy Akseleu Sejdimbek Қuatty kalam iesinin zhazyp zhүrgen estelikteri de korkem memuarga zhana lep әkeldi Қalamgerdin zhankeshtiligi sondaj dүnie zhүzine әjgili shygarmalarynyn ozin әr basylymy sajyn katan syn tezine salyp ushtap sүrgilep kyrnap minep otyrady Bul korkem soz kudyrettiligi aldynda bas iyu Әdebietke sүjispendikti ar isine berilgendikti uly Abaj ajtkan zhar isine tengeru Қorlygyna mazagyna azabyna konu Әdebiettin zhauapshylygy zor dүnie ekendigin bajybyna bara tүsingendik Қan men ter trilogiyasy Songy paryz dilogiyasy Nurpejisovtin gana emes kүlli kazak әdebietinin tabysy Zhazushynyn eren enbegi eldin memlekettin zhogary bagasyna ie boldy Zhazushy retinde Enbek Қyzyl Tu Қurmet belgisi Қazakstan memleketinin Otan ordenimen marapattalgan Ol KSRO Memlekettik syjlygynyn laureaty Bul mәrtebeli syjlykty zhazushylardan Қazakstanda үsh kalamger Muhtar Әuezov Әbdizhәmil Nurpejisov Zhuban Moldagaliev kana algan MarapattaryEkinshi dәrezheli Ұly Otan sogysy Қyzyl Zhuldyz ordenderi Enbek Қyzyl Tu ordeni Қurmet Belgisi ordeni KSRO Memlekettik syjlygy Қazak SSR i Halyk zhazushysy 200 tomdyk Bүkilәlemdik kitaphanany dajyndap basyp shygarudy zhүzege asyruga belsene atsalyskany үshin onyn ishinde osy seriyadagy Muhtar Әuezovtyn eki tomdygyna arnalgan algysozdi mukiyattylykpen zhazyp shykkany үshin RKFSR Zhogargy Kenesinin Қurmet Gramotasy Қazakstannyn Otan ordeni 1985 zhyly Қazak KSR halyk zhazushysy kurmetti atagy berildi ShygarmashylygyӘbdizhәmil әdebiettegi algashky kadamyn birden sүjekti zhanr romannan bastady Ұly Otan sogysynan zhana oralgan majdanger ishten tebindegen albyrt shabyty kolyna kalam ustatkanda ak kagazga aldymen kandy urystan omir men olim ajkasynan algan әserin tүsiredi Ol әserdin moldygy sonsha әskerden bosanysymen tort bes zhyl bojy taban audarmaj istegen enbegi Kurlyandiya atty kalyn romandy dүniege keltiredi 1950 Korkemdik bitimi konil tojgandaj shykpady desek te bul shygarma әdebietke oz kazynasymen tyn suretterimen kosyldy Қazak okyrmanyn okop shyndygyna kanyktyryp zhauynger tirliginin tereninde zhylap akkan agysyn tynys lebin tikelej үrys shebinen elestetti Kurlyandiya kejin tolyktyrylyp әri ykshamdalyp Kүtken kүn 1958 atymen kajta shykty Zhazylgan dүnie shygarmanyn korkemdik sapasyn zhetildiru maksatynda ondeldi Kejbireuler Kurlyandiya syn kotermejtin nashar shygarma desti Avtorynyn ozi tipten tukyrtyp 1947 zhyly әsker katarynan bosanyp kajtkan shala sauatty kalpymmen roman zhazdym Әrine shala sauatty baladan shala sauatty roman shygatyny belgili dep atүsti syndy rastagandaj boldy Zhonin ajtkan zhazushy synshy Tahaui Ahtanov Kurlyandiya romanynda dep zhazdy ol zhas zhazushy en aldymen ozinin talantyn sheber suretkerligin tanytty Sogys omirin okushylardyn koz aldyna korkem elestete bildi Sonymen birge azdy kopti shyn magynasyndagy zhandy korkem boyauly obrazdar zhasaj aldy Biz omirde kezdestirip zhүrgen zamandastarymyzdyn oj armanyn is әreketin gana emes tүr kelbetin dagdysyn minez kulkyn biraz zhagdajda ishki dүniesin sol bir boyauy sembegen ystyk zhandy kүjde koz aldymyzga elestetip berdi Tagy bir әsirese ajtyp ketetin kasiet zhas zhazushy kazak tilin zhaksy biletinin zhәne ony korkem shygarma esebinde sәtti koldana alatynyn korsetti Қan men ter 1973 zhyly Zhazushy baspasynan zharyk korgen trilogiyanyn mukaba beti Majdannan kajtkan zhas oficer Әbdizhәmil tugan zherimen kanshama sagynyp kauyshsa ogan degen mahabbatyn roman zhanrynyn ken bajtak orisinde shyn zhүrekten zhyrlap shyguga sonshama yntykkandygyn shygarmashylygynan ajkyn angartady Әli kүnge bir bүjirin auyl omirine buryp turady Қansha kashykka shyrkap ketsen de bojyndagy bir tamyryn tugan zherinnin topyragynda bүlk bүlk etip sogyp zhatkandaj Kej kүni sen әldenege ozek auzynda zhalgyz үj otyrgan balykshy shaldyn kamys kosyn zhupyny zhiһazyn zhalpyldak shamyn esins alasyn Өz үjin zhajnap tursa da sagan osynau balyk sasygan kishkentaj kos ystyk Қos ishinde ak iyk kylgan auyr enbekten bolar zhan әken silesi katyp sharshagan Kүnge kүjgen zhyltyr kara betinde kalzhyragan azhar bar Үni de kalzhyrap akyryn shygady Sol kezde kara pushyk bala әldekajdan zhүgire kep otyrsa bolgany onyn әzhim beti ishtej nurlanyp elzhirep koya beredi dejdi zhazushy Zhazushynyn Қan men ter romanynyn dүniege kelu syry osy sozderde zhatyr Қan men ter trilogiyasyn kurajtyn Ymyrt 1961 Sergelden 1964 Kүjreu 1970 romandarynan atynyn ozinen ak bajkalyp turgandaj tobeden zharkyrap turgan kүndi az keziktiremiz Al zharkyrap shakyraya kalsa kejipkerleri tagy bir tozakka ilindi dej ber Өzinin bas kejipkeri Elaman tәrizdi tuyndy udajy derlik tomyrylyp үnsiz tүnsiz tunzhyrap tүnergen kalpynan zhazbajdy Sonyn ozinde de tugan olkege degen sүjispenshilik seziminin orny bolek Prozashynyn tugan halkyna onyn zhazira dalasyna degen sүjispendigi elinin ken koltyk minezin shalkar әnin salkar koshtej shubatylgan tarihyn epostyk kuzarga kotere suretteuinen angarylady Қan men ter trilogiyasy el halyk onyn әleumettik tagdyry turaly shygarma Uakyty ozgergenimen zamanalyk zәruligi ozgermejtin tuyndy Songy zhetpis zhylgy altyn әdebietimizdi myska balagysy keletin kajsybir neonigilist dangojlar bul romanga tap kүresin zhazgandyktan eskirdi dep min de takty Қan men ter trilogiyasyn kazirgi tәuelsizdik munarasynan demokratiyalyk kozkaras turgysynan okyganda onyn kazak shyndygynan bura tartkan zherin tabylmajdy Қajta kommunistik үstem ideologiyaga kajshy pikirlerdi zholyktyryp buny kyragy cenzura kalaj zhiberdi eken dep kaluga negiz bar Romannyn Kүjreu atalatyn үshinshi songy kitabynda komissar Dyakov nasihattajtyn bolashak kommunistik kogamnyn basty principinin durystygyna Elaman әzheptәuir kүmәn keltiredi Ol kezde zher baskan adamnyn bәri birdej bolady dejdi Zhә zharajdy adam balasynyn kokireginde alalyk bolmas Osy zhurttyn isher asy kier kiimi sojler sozi birdej ak bolsyn Birak kudaj birdej zharatpasa kajtedi Baskany kojganda bir ottyn basynda bir kazannan as iship birge zhatyp birge turyp zhүrgen bauyrlas kisilerdin arasynda birdejlik bola kojmaushy edi goj Olardyn arasynda da birinin sozi үstem birinin ozi үstem Biri erteden kara keshke dejin konynan kүn otip sylpyldap koj sonynda zhүrse endi biri alshajyp at үstinen tүspejdi Tүsinbejmin Қara borbaj kedejler tendik alsyn Birdejlik ornasyn Birak bәtir au osy halyktyn kier kiimi isher asy birdej bolganmen kulky birdej bola ma Zhazushynyn algashky romanymen salystyrganda Қan men ter tirlik tynysy әldekajda ken shygarma Zhanrlyk zhagynan da baskaga uksamajdy Kurlyandiya okigaly roman sanatyna zhatsa bul әleumeitik psihologiyalyk tipti shygarma Izdenis salmagy harakterge tүsken Bar suretkerlik kabiletin ata babalardyn minez keskinin ashuga zhumsagan Harakter Nurpejisov romanynyn kozgaushy kүshi El kazanynda kajnap pisken harakter oz tarapypan el tamyrynyn soguyna tonus rajyna ykpal etedi Romandagy okigalarga muryndyk bop korinedi Әri syuzhet ujtkysy Elamannyn bүtin bitimdi tulgasy onyn zhalpy һәm zhalky kasietterinin birliginen turady Osy ekeuinin zhuptasa damuyna saj harakteri tolysady bajidy Trilogiyanyn bastapky kitaby Ymyrtta Elaman karapajym balykshy Tua bitken minezine orshildik kajrattylyk tәn Namyskoj zhigit Zhurt Қarataz dep atajtyn Қudajmende bajdyn korlygyna shydamaj ajbat shekken ses korsetip balykshylar arasyna ketip kalgan Bir eki sozinen oj tүjgish kokiregi oyau zhan ekeni bajkalyp kalady Zhetpej zhatkan tusy әzirshe bylajgy dүniemen isi zhok Zhazushy mine osyndaj bujygy patriarhaldyk kapastagy tungiyk tulganyn ishine birte birte әleumettik sәule tүsiredi Zhazushy omiri zhajly esteliginde O zamanda kalmak ta kazak ta koshpeli bir sogysta atamyzdyn sanyna sadak zhebesi tiedi Zhau markajyp ketedi dep zharasyn zhasyryp ok tigen sanyn kanzhygaga kajyryp bajlap shajkasa berse kerek Sojtip zharasy askynyp ketedi Agasy Қydyrbaj dereu synykshy alyp kelip korsetedi Synykshy Ayakty kesu kerek әjtpese oledi Ol үshin tort zherge tort kazyk kagyp ayak kolyn bajlap eki zhigit keudesinen basyp otyrsyn dejdi Өtkir pyshak tuzdy su tүjenin shudasyn aldyryp em dom zhasauga kәdimgidej dajyndalady Sonda Tajkozha Kozim tiride keudeme eshkimdi mingizbejmin shydajmyn tozimim zhetedi dep des bermej ayak kolyn kergizbej takiyasyn tistep akyryna dejin shydap zhatsa kerek Synykshy ok tigen ayagyn kesip bajlap syrtka shygady Zhigitter batyrdyn karysyp kalgan zhagyn kylyshtyn ushymen ashsa tistelgen takiya kyrkylyp kalypty Sodan әlgi atamyz Aksakbori atangan Bul kisinin minezin Қan men ter romanyndagy Elamannyn bәzbir tustaryna kiystyryp keltirdim dep Elamannyn minez bitimin kajdan alyp somdaganynan syr shertedi Elaman omirindegi ilki әleumettik silkinis kezdejsok okigadan bastalady Aral promselinin kozhajyny tentek Shodyr atangan Fedorov әli durystap kata kojmagan tenizge balykshylardy zorlap ajdap salady Zhaldangan balykshylardy basybajly kuly esepti uryp sogady Өzine de kol kotergen son ishtej kizhinip zhүrgen Elaman suga ketken balykshylardy surastyrmaj auyn zhoktap turgan dүniekonyzdy sүjmenmen salyp otedi Kezdejsok okiga Elaman kisi oltiremin dep eshkashan ojlamagan Tumysynda zhuas ak pejildi adam Myna kezdejsok okiganyn kazhettilik dep atalatyn astary bar Zhazyksyz Andrej men Zhalmurattyn kazasy kopestin olardyn omirinen dүnie bokty zhogary koyuy adamshylyk ar inabatynyn zhoktygy adal keudede kek otyn tutatady Nurpejisov harakter somdauda әleumettik һәm psihologiyalyk taldau tәsilin bir arkannyn eki tini esebinde oredi Romannyn algashky betterinen ak avtor bi tol soz zhәne tol soz nesobstvenno pryamaya rech arkyly Elamannyn zhanyn sojletedi Zhәne psihologiyalyk taldaudyn monolog formasyn zhii koldanady Monolog sharty zhalgyzdyk Elaman Zhalgyz kisige oj үjir keledi au dep tүjedi Ojy үnemi ekige bolinip zhүredi Teniz үstinde әjeli zhajynda kop ojlajdy Algashky kezde ol bir tүndik astynda birge turgasyn bojy үjrenip keter dep үmittenip zhүrgen Birak Keshkisin үjge kep әjelinin betine bir karagannan ak konili suyp sala beretin Elaman kasynda kur sүldesi zhatkan әjeli Akbalanyn tәni gana oziniki al zhany baska zhakta ekenin sezgende mүlde mokap kalady Bas kejipkerdin osy kүji үzak sonar ishki monolog bi tol soz arkyly beriledi Kej kejde gana ishki monologi ishki tol soz pishinin alady Bejshara kajtsin men kinәlimin Ie ie men kinәlimin dedi Elaman ishinen Kejipker ishtej kүjinedi opynady tolganady Adamnyn osy bir ishki dramatizmine zhazushy әrdajym kulak tүrgish Trilogiyanyn ekinshi kitaby Sergeldende Elamannyn zheke basynyn kajgysyn el kajgysy basyp ketedi Ekinshi kitap halyk kenishine bojlaj tүsedi Қazak dalasynda әleumettik kajshylyktardyn orshuin terennen koparyp korsetedi Ak patsha tagynan kulap ornyna kelgen Uakytsha үkimet te el tizginine ie bola almaj Қos үkimet dejtinnin ornagan kezi El ishi dagdarysta Sogys auyrtpalygy es zhigyzbaj ezip zhanshyp әketip barady Buryngy majly zhajly ornynan tapzhyla kojmagan eskilik Peterbor zhaktan shykkan dүrbelennen shoshynganymen әli ajylyn zhiyar emes Tүrmege kamalgan ajdauda zhүrgen odan tүriktermen sogyska katyskan majdannan oralganda Shalkarga kelip temirzhol bojyna zhumyska ornalaskan Elaman endigi zhүris turysynda biraz dүnieni bagdarlap bajyzdajtyn orege koterilgen Birak kejipkerdin әli de bir kajnauy ishinde Әli de ol on men solyn ajyryp zhetpegen sergelden pishinde әure sarsanda Ekinshi kitaptyn syuzheti men kompoziciyasy bas kejipker harakterinin osy erekshelikterinen tuyndajdy Syuzhet әleumettik dauyldyn karsanyndagy isinip kabyna bastagan tenizdej tenselgen ahualdy bejneleu barysynda shiyrshyk atady Buryngy samarkau yrgagynan zhanylgan kejipte Kompoziciya syuzhettin sabaktas okigalarynan kuralady Әldebir үlken okiga ayaktala bere shirykkan syuzhet sureti publicistika әuenine auysady Surettelgen okigalardy tyn ojlarmen tүjindejdi Epikalyk syuzhettin ishki dramalyk kүrdeli psihologiyalyk sipaty ozgerip akyrynda taldama zhinaktaushylyk renk alady Elamannyn sen sokkan balyktaj sergeldenge tүsken zhany soktykpaly omirden sokpak izdep bayagy Shalkarga bet kojdy Romannyn songy redakciyasynda bul sojlem tүsip kalgan Onsyz da tүsinikti zhajttardy okyrmanga shajnap bergen astaj berudi avtor zhon kormegen tәrizdi Onyn ber zhagynda Elamannyn sen sokkan balyktaj kүj keship zhүrui ras bolganymen Shalkarga bet koyuynda sanaly әreket barlygy bajkalady Talaj eldi zherdi aralady Ұjyktap zhatkan keshe ojga tas tiip oyatkandaj boldy sonan beri oz basynyn kajgysyn el kasireti zhenip sherli zhүregi syzdap kajtty Shalkarga bet alganda Elaman kara basynyn kamyn ojlagan zhok Eline komek tietin kozdin kaj zherde ekenin bilip attangan Harakterdin syuzhettik arnasy keni tүsedi Majdannan ensesin tik koterip kajtkan Elaman eshkimge keudesin bastyrmauga esesin zhibermeuge tiis Is zhүzinde solaj bolady da Majdanda kazak orystarmen tobeles үstinde zhazym bola zhazdagan zherinen arashalap alyp Shalkarga zhumyska ornalastyruga komektesken үjinen pәter bergen Myulgauzenmen zhudyryktasyp kalady Myulgauzennin korkaksyn dep zhurt kozinshe korlap bylapyttagany zhanyna batady namysyna tiedi Kejipker harakterinin katajgany Tәnirbergenmen ajyrylyskan bette torkinine kajtuga zhүzi shydamaj Shalkarga kelgen Akbalamen ojda zhokta ushyrasyp kalganda bajkalady Eski nuskada Elaman buryngy әjeline zhany ashygandaj onymen kajta tabyskysy kelgendej kejip korsetushi edi Zhana nuskada onyn Akbalaga kajyrylgysy zhok Қushtarlykka boj uryp emshekten shykpagan balasyn tastap bir kezde ajdauga ketken Elamanga ol da burylmastan ketti goj dep korytady oz sheshimin Myulgauzenmen tobelesten kejin auylga oralgan Elaman bastapky kezde tagy da buryngysyndaj ishten tynyp zhүrgen Tagy da okiga agysynda zhankadaj kalkityn tәrizdi Shalkardan әkelgen myltykty zholshybaj bir eski zhurtka tygyp ketken Balykshylar arasynan tynysh tirlik izdejtindej Қajyn atasy Sүjeudin үjindegi balasyn kolyna alady Birak bulajsha zheke basynyn kamyn kүjtteumen zhүrui uzakka barmajdy Өmir erkine kojmaj iirimine tartady Amalsyz bilegin sybanuga mәzhbүr Әleumettik tartyska kajta aralaspasyna amaly kalmajdy Ajdyn shalkar tenizdi bir ozderi iemdenip balygy kop ojykka baskalarga au saldyrtpajtyn Temirke kopes pen Tәnirbergen bajdyn ozbyrlygyna karsy turady Zheniletinin bile tursa da top bastap kajrat korsetedi Tүrikpender shabuyldap bejkam zhatkan eldin mal zhanyn ajdap ketkende kol bastap zhaudan osh alady Mal zhandy үjirine kosady Zhagdaj namysty oyatyp keudede zhiger tugyzsa zhiger harakterdi kajrajdy Ar namys zhetegindegi harakterge okiga arnasyn oz degen zhagyna bura alatyn kuat bitedi Buryngy zhylkyshy balykshy sarbaz oj sanasynyn әleumettik kabaty kalyndaj tүsedi Shodyrdy oltirgen kezdegi Elaman stihiyaly bүlik kurbany edi Bul zholgy Elaman baska zhan Sanaly kүresker Halkynyn kolyndagy kaһarly karu Bilek kүshi zhagynan gana emes akyly da pәrmendi kuralga ajnalgan Tүrikpen shabuylynyn kurbandyktaryn zherlep asyn bergen Elaman tobe basynda zhalgyz kalyp auyr ojmen tunzhyrap otyr Zhaj gana kamygyp otyrgan zhok Oj ojlap otyr Bugan dejingi shertilgen uzyn hikaya publicistikalyk zholmen sygymdalyp korytylady Osy kazak nege kongish Ashtykka konuge bolar al birak korlykka kongen kasiet pe Konenin kozi goj dep kariyalardan zhon suragan kezi boldy Қansha zhasasa da olardyn osy omirden tүjgen zәredej de sabagy bolmapty Olar oz elinin tirligin uzak sonarga sap bayagy zamanda otken dangoj batyryn zheztandaj biin maktap zhon suragan kejingi urpakka tirliktin zholyn kiyndata tүsedi Ata babasynyn bir isine yrza emes Үstine kisi kirgizbejtindej ken dalaga syjmaj mal zhajyp zhatkannan ne utty Talaj zamannan beri zher dauy kishkentaj eldi zhegidej zhep alauyzdyk askyna tүsken Sonyn arkasynda it kuska talanyp tayak zheumen kүn keship keledi Keshe de ozderinen on ese kүshi az zhauga karsy tura almady Talandy Tonaldy Aldagy uakytta әli kansha talanbak Publicistikalyk tolgau dramalyk syuzhet esepti Ishi kazandaj kajnagan Elaman tygyryktan shygaratyn zhol izdejdi Izdenis үstinde ojy shartarapty sharlajdy Argy bergi tarihka at sabyltady Auylyna kajtkan bettegi kalpy kyzyk Kozin aldyndagy zhalpak daladan almaj keledi Al ojy baskada Қap tauyn Resej zherin aralajdy kala berdi Tүrkiya majdanyna kirisip ketedi Kezbe ojy kesek ojlarga bastaj ma kalaj Syuzhet tolgau syuzhet estelik ashy ishektej shubatylgan uzak ishki monologke ulasady Elaman ishtej tүlejdi Oyangan ruhani zhagynan bajygan Elaman sanasy zhanaryp el sozin ustajtyn orege koteriledi Roman kenistigi teniz ajdynyn elestetip ulgaya beredi Elamannyn el zhurtynyn tagdyry hakynda endigi tүjgenderinin bәr bәri minsiz emes Kelisetin de kelispejtin de zherleri bar Қazak halkynyn otken kүnin buryngy betke shygarlaryn tүgin kaldyrmaj synap mineui synarzhaktau Roman zhazylgan uakyttagy yaki kenes kezindegi үstem kozkarastyn socialistik realizmnin salkyny tigendej El tarihyn tym kemsitip zhibergenimen kelispejmiz Kelisetinimiz Elamannyn el ishinin birligi hakyndagy tүjgenderi Munyn zhoni bolek Birinshiden tarihi shyndykty kozgap otyr Ekinshiden zamanalyk magynasy bar Қazak elinin kүn tәrtibinen әlmisaktan beri tүspsj kele zhatkan el birligi problemasyn kozgajdy Ұlttyk ideyamyzben үjlesim tabady Elaman zher dauy hakynda da kop tolganady Bul da ezhelgi dert Korip otyrganyimyzdaj ishki monolog endi kejipkerdin ozin ozi kazbalaudan samoanaliz үlken oriske el zhagdajyna auyskan Elaman korgen bilgenin gүrildegen zhan koriginde pisiredi Bireuden shala estigenin maldanbajdy Bәrin zhүreginen otkizedi Trilogiyanyn sonyndagy Elaman osken esejgen shynykkan korgendi adam Қogam hakyndagy ojlarynda naktylylyk ta pәlsapa da bar Kejipkerdin ideyalyk һәm ruhani evolyuciyasy zhangyryp ozgerui shyrkau biigine koterilgen Mundagy ishki monolog kajsybirde ishki dialogke auysyp monolog talkyga ajnalady Zhas Fedorovtyn kylyshynan kaza bolar aldyndagy Elaman monologi ozgeshe sipatty Ony monolog osiet monolog arman desen de siymdy Қan men terde ajnalasyna үlkendi kishili syuzhet tarmaktary tүjisetin Elamannan baska da bir kejipker bar Ol Tәnirbergen Tәnirbergen zhagymsyz tip Buryngy taptyk kozkaras kazirgi paryktyk dүnietanym turgysynan da onyp turgan adam emes Akbalanyn Tәnirbergennen tapkan ulynyn atyn Қudajbergen dep koyady Osyny estigen kesir shal Sүjeu oskyryna otyryp Tәnirbergennin baj tukymyna minezdeme beredi Қudajbergen dsjdi ә Bul kүshigi Қudajbergen Әkesi Tәnirbergen Al al әnebireuler Aldabergen Zhasaganbergen dep yzaly sozder alkymyna tygylgandaj үzip үzip sojledi Әj әj o nesi O nesi eken Abyraly auylynyn balalaryn Қudaj beredi Alla beredi Tәnir beredi Zhasagan beredi Әj sonda bizdin balalarymyzdy kim bergen eken O nesi әj Trilogiyany kazir okyganda da bajkalatyny avtor Tәnirbergendi bajlygy үshin zherlep otyrgan zhok Bul bejne taptyk turgydan emes zhalpy adamgershilik turgydan әshkerelengen Perzent retinde ony Tәnirdin Қudaj tagalanyn bergeni ras Malyn she Ony Қudaj berdi dej almajsyn Dej almajtynyn kisi enbegin zhegish Onyn үstine ury ustajdy Tүrikpennin zhylkysyn әldeneshe ret ajdatyp alyp korshiles eki eldin arasyna ot zhagady Tүrikmenderdin kazak auylyn shauyp zhүrgeni osy bajdyn keselinen Қalaga ton balyk aparatyn kireshilerdin ten zhartysy Tәnirbergendiki Kire tartkan tүjeler soniki Romannyn synajtyny Tәnirbergennin bul tirligi emes Onyn tym kunygyp ketkendigi Қala bajy promysel kozhasy Temirke ekeuinin shalkar tenizdi menshiktenip baska halykka kүn korsetpeui Kozi topyraktan baska eshtenege tojmajtyn tiranga ajnalyp bara zhatkany Sol karalyktaryn roman sykak tilimen karidy Tәnirbergen el birligin kop soz etedi Adaldykty tazalykty dәripteuge kushtar Is zhүzinde el ishine iritki salushy nagyz kyzyl kozdin ozi Typ tynysh otyrgan balykshylar auylyn ekige zharyp bir birimen oshtestirip kastastyryp koyady Turmys zhagynan da azyp bitken Kүjdim zhandym dep alyp kashkan Akbalaga korsetken kiyanaty balasynan ajyryp koya berui onyn katygez kelbetin tolyktyra tүsedi Akbalany үjden tүrip shykkan kүnnin erteninde kannen kapersiz el aralap ketedi Bul dүniede Akbala dejtin әjelinin bolganyn tars esten shygargandaj Bul kataldygyna Tәnirbergennin ozi de tan kalady Қurbandygyn zhutyp algan koltyrauyn ekesh koltyrauyn da kozine zhas alady eken Al Tәnirbergen oz tas bauyrlygyna ozi tәnti Zhәne sol minezin maktan etkendej me kalaj Elaman ishtej zhuylsa Tәnirbergendi kir basady Sol lastygyna ozi sүjsinetin mundaj zhan kazak әdebietinde buryn kezikpegen kejipker Қunanbaj da katygez birak dәl myna Tәnirbergendej syrty bүtin ishi tүtin su zhukpas mүttajym bayansyz kara zhүrek emes Қan men terdi synaushylar onyn kejipkerlerin Mihail Sholohovtyn Tynyk Don epopeyasynyn kaһarmandarymen salystyryp karajdy Tipti kejbireuin sodan koshirip algan desedi Al salystyra kelgende kazak zhazushysynyn trilogiyasyndagy eki zhүzden asyp zhygylatyn kejipkerdin bir de biri tipti orystaryna dejin esh shygarma obrazyna uksamajtyny ajkyndalady Tәnirbergenge kelsek mundaj tipti kaһarmanga uly orys zhazushysynyn romanyndagy kejipkerlerdin arasynan tipti tyrnagy uksastary da kezikpejdi Tәnirbergen kazak әdebieti tarapynan әlemdik әdebiet obrazdar galereyasyna kosar bejnege zhatatyn bitimi bolek harakter Қan men ter trilogiyasy Tәnirbergen tagdyrynyn songy kүnderin surettejtin үlken taraumen ayaktalady Aktar Araldan shegingeli Tәnirbergen toten bir halde Өstip bastalatyn tarau tutastajyn ishki monologten turady Tәnirbergen bar dүnieden baz keshken Ayar zalym ajlaker ku buryn ojyna alganyn istemej kojmaushy edi Iti kyryn zhүgirgen son amaly kurydy Ne istese de ojlaganynan keri shygady Өzinin haline koldenennen tosyrkaj karajtyndy shygargan Ishki monolog ujtkygan kujyndaj Kejipker kaj zherden kapy soktymga ushyrajdy Үstindegi үjindi zhygatyndaj beti katty zaman buny toseginde tynysh zhatkyzbady Shalkarga ajdap keldi Osy zherde ustalyp kaldy Shegingen general Chernovtyn әskerin kum arasymen bastap alyp shygatyn kisi kerek bolyp opasyz dosy Temirke saudager lajykty eshkimdi taba almagandaj Tәnirbergendi nuskap iek koteripti Basynda aktarga Altykudykka dejin zhol korsetsem argy zhagyna ozdsri bir lazhyn ister dep ojlap edi katelesipti Ұlykum Kishikum bojyna baruga tura keldi Ol zherden de aman alyp shygyp edi endigi zholyn kyrsyk shaldy Susyz katalagan shakta bar koz ozine shukshiyp zәresin alyp barady Nu gad Қudyk kajda dep ak oficer zhanyn murnynyn ushyna keltirip tur Nurpejisov psihologizmi bul tustarda erekshe shabyt alady Psihologiyalyk minezdeme korkemdik taldauga ulaskanda bakyty kүjgen kisinin bar pәleni zhazmyshka artuy durys pa degen saual tuady Zhaksy bolsyn zhaman bolsyn kop haraket istetetin adamnyn peshenesine zhazylgan minezi harakteri Bәrinsn de buryngy or Tәnirbergenge kosymsha zhana tabalaushy Tәnirbergennin shyga kelgenin ajtsanshy Monolog tekseris monolog ajyptauga ushtasyp kejipker sanasyn әbdsn sansyratkan Sansyragan sananyn mәngүrttengen ahualy kandaj bolushy edi Tәnirbergen ozin ozi zherlejdi Akyldymyn ajla amalym men kulygymdy bәrinen asyramyn dep zhүrgen zhigit ozin ayausyz kinalap sogedi Zamanyn tүlki bolganda tazy bop shalu esine kirmepti Sol үshin ozin ozi ajyptajdy Әsirese kyzyldarga karsy shykkanyna okinedi Қyzyldarga osynsha kүshpen Kolchak tүk istsj almaj zhatkanda esalan sorly au sen kүl shashyp pe bitirmeksin Zhany kүjzelgen Tәnirbergen ostip ozimen ozi ishki dialogke kirgen mezetinde tiri pendenin istep zhүrgen isinin bәrin tәrk etetindej Bara bara omirdin ozinen tүniledi Өmirdin tүk kasieti kalmapty au degen goj gojge basady Sүlesok enzhar kulyksyz Kokiregindsgi ezhelgi zhaularyna degen kekten de ada Osy dүniede ozinin de bar zhogy oli tirisi bәribir Iә magan bәribir dedi Tәnirbergen Zhyndy kisishe ozimen ozi sojlesetin kejipker әuenine avtordyn mundy makamy kosylyp psihologizmnin en bir kүrdeli satysyna koteriledi Ishki monolog zhii zhii ishki dialogke auysady Tәnirbergen on men tүstej bir halde Tajtalas ojynyn kezbejtin zheri kalmagan tәrizdi Dүnienin tort buryshyn aralajdy Kerbalanyn sholinde katalagan Husajyn turaly kissadagy anyzdardy esine tүsiredi Әrkimmen kyzu ajtyska tүsedi Bir zhulkysuga zharamagan ak patshaga narazy Tagy birde bar pejili malga bajlykka auyp bolgan үstine bolsa eken dep kunygyp zhүrgenderdi keketip myskyldajdy Өzi she Өzinin olardan askan zheri kajsy dep kejipker ozin de ayamajdy Sana agymy kүsheje kele mashykty keneresinen asyp togiledi Үlken filosofiyalyk arnaga bet koyady Zhalpy adamzat hakyndagy tolganysyn eselete tүsedi Roman endi adam ataulynyn bir tutam tirligin durys pajdalanyp otyrganyna kүmәn keltiredi Өjtpese kamshynyn sabyndaj kyska gumyrynda talaj kүnәga batyp үlgiretini kalaj Әrkim oz kүlshesine kүl tartkan zaman Onyn bergi zhagynda ozimiz de kudajdyn ken dүniesin koldan taryltyp kortyshkansha bas basymyzga bir bir in kazyp ap kүndelikti kүjki tirlikpen kүjbendep zhүrip үstimizdegi osynau biik aspandy da zhondep bajkamappyz Trilogiyaga bul tustarda ulttyk aya azdyk etetindej Ojy endi zher shary үstinde kalkyp adamzattyk orege koterilgen Sol bojda ugyp zhetetini adamzat kanshama omir sүrse de omirdin shyn mәnine әli tүsinip zhetpegen Қudaj zholynyn syryna kanykpagan Kenestik ateistik zaman shygarmasy Қan men ter kejipkeri Қudajdy kop auzyna ala bermejdi Belgili sebeptermen Қuran Kәrimdi okyp tүjsinip Alla zholyn biluge shakyrmajdy Allanyn aty atalmasa da zaty bar Ol astarlap ajtylady Tәnirbergen kok aspanga zhii koz tigedi Tүrki әleminde aspan kok Tәnir ugymdary magynasy ten ugymdar Bir ojdy ekinshi oj tүrtpektep oyatady Adam opasyz dүnieden әrdajym zhamanshylyk kүtip zәresi ketip zhүredi Osynyn tүp sebebi nede Kүnәni zhamaj bsrgenshe kүnәdan aryludy nege ojlamaska Tәnirbergennin auzynan bir sәtte gana Қudaj zaualyndy bersin degen soz shygady Osy kargysty ol kimnen esitti Әlde myna syrttan kelgen zaualdy askyndyryp bara zhatkan sol kargys pa eken Tәnirbergennin ishi solaj shiyrshyk atyp sendelse bergi syrtky ojy myna ku daladan su izdep әlek Talaj zhүrgen tanys zheri edi Tas karangy tүnde de kozin zhumyp zhүrip tauyp alatyn kudyktardyn shegenin bireu tarkatyp alyp topyrakpen komip ketedi Bir ajnaldyrgandy shyr ajnaldyratyny ras eken Zholda korgen azaby azdaj zaualdy kүn endi Tәnirbergennin auylyna tonedi Zhadap zhүdep tityktagan ak әskerleri kenet Tәnirbergennin aulynyn үstinen shygady Susynyn kandyryp tamagy tojyp auyldyn but artarga zharamdysyn sypyryp algan son bar sikynan ajyrylyp azgyndagan әsker әjel ataulynyn etegin ashyp maskaralajdy Ishki monolog argy bergini korytyp үlgermej zhatkanda kosarlanyp bitol soz keteui ketken dүnienin sumdyktaryn үsti үstine basady Tәnirbergennin esine tүrikpen auylyn shapkan kezi oralady Tүrikpennin bir zhasamys әjeli kulakty zhargan ashy dausyn kilt tyjyp Zhalgyz balamnan ajyrdyn Қartajgan shagymda zhulynymdy үzip zherge karatyp otyrsyn Қүdaj senin de zaualyndy bersin degeni endi zhangyryk siyakty kajtalanyp zhүregin zhulkylap barady Tabigat ekesh tabigat ta budan teris ajnalgandaj Onyn ozi de bir tүrli simvolistik bejnege ajnalyp olmesen orem kap dejtindej Tәnirbergen boztorgaj үnin zhaksy koretin O sheti men bu shetine koz zhetpejtin kol kosir dalada salt atpen zholaushylap kele zhatkanda zhalgyz konil ashatyn osy gana Komejinen kүn togilgen kumyk kus zholaushy zhanyn zhabyktyrmajtyn kasietinen myna zaualda ajyrylyp kalgandaj Tәnirbergen tobesinde bir zhogarylap bir tomendep shyr shyr etken boztorgaj үnin sezgen zhok Өjtkeni auyldan kajta shygyp Қarakalpakstandy betke alyp kum arasyna singende bular tagy da komilgen kudyktarga tap bolady Titygy kurygan ozinin de ozi zhol korsetip kele zhatkan aktardyn әskerinin de zhan sozar zhagdajy kalmagan dy Shygarmanyn tragediyalyk әueni filosofiyalyk oj tolgakka ulasady Aspandy toruyldap kaptap ketken myna kara kus zaual kusy Ertengi kүn kimnin basyn toruyldamak Tәnirbergennin ishki dramasy shyrkau shegine zhetkendej Tagdyrga tәbdil zhok dep mojyndatpaj kojmajtyn katygez tragizm dendep algan Esi kiresili shygasyly Өzimen ozi sen dep sojlesetin ishki dialogi mүdirinki үzik үzik sandyrakka uksajdy Қap kara tungiyk dүnie kenet kyp kyzyl bop alaulap bara zhatty Buny ort eken dep ojlajdy Өrtke karsy zhүgirip bara zhatkan okygan inisine kozi tүsip O sorly esalan sorly Esi durys kisi үstine kelgen ortti karsy zhүgirip oshire me Ha ha ha Sanasy soner shagynda kajta bir esin zhiyady Tәnirbergen bojyn kajta tiktegendej Aspanga kozi tүsedi Bezergen zherden konili kalyp bolgan ol bar үmitin zengir kokke artatyn tәrizdi Myna aspannyn әdil bolmauy mүmkin emes Zhok myna aspan әdil sheksiz әdil dep ol osynau opasyz zhalganga ozinin kesh bajkagan pushajman bir syryn bar dausymen zhar salgysy kep ketti Ogan birak shamasy kelmedi Bul kezde ol bar dauystan zhurdaj bop ajyrylgan edi Ғaryshpen tildesu romannyn zher kokpen astaskan kokzhiegin mejlinshe kenejtken Kishkentaj balykshy auylynyn tirligi kazak elinin үlken shyndygyna ajnalgan Men kazakpyn dep turgan harakterlerinin somdalu sapasynyn biiktigi Әbdizhәmildin epikalyk talantyn zhana bir kyrynan tanytty Ishtej ashylatyn Elaman Tәnirbergendermen katar okiga barysynda keskindeletin harakterlerge de roman erekshe zhomart Bular daralygy kozge uryp turatyn Kәlen Sүjeu Akbala Ajganym Myulgauzen Fedorov Қarakatyn Sudyr Ahmet t b bejneleri Kәlen halyk topyragynyn tereninen tamyr tartatyn obraz Trilogiyanyn basty ideyasy tumysynan batyr zhauzhүrek dara tulga Kәlennin zhan sүjsinter kajrat zhigerimen үlken masshtabty is әreketimen bajytylyp otyrady Elamannyn Tәnirbergennin bejnesi Kәlensiz zhүdep kalar edi Kәlen 1916 zhylgy halyk koterilisinin sardary Trilogiyanyn songy nuskasynda onyn kolbasshylyk isi kenirek korsetilgen Kүshi basym zhau әskeri kum ishinde shabuylga shykkanda korganys shebinin aldyna kiiz үj keregelerin zhajyp tastajdy Komuli tuzakka tap bolgan dushpan talaj sarbazyn zhogaltyp keri sheginuge mәzhbүr Kәlen komissar Dyakov pen Elamannyn tapsyrysy bojynsha aktar әskerlerinin aldyna tүsip alyp ku medien daladagy kudyktardy zhauyp otyrady Ak gvardiyashylarga zholbasshy bop zhүrgen Tәnirbergen bajdan talajdan ketken kegin kajtarady Ak әsker kuzgyndaryn Tәnirbergen auylynyn үstinen tүsirip akyry tutas bir әskerdi sudan katalatyp bir ok shygarmaj kyrgynga ushyratkan askan erlik iesi dәl osy Kәlen Ol kuddy Tәnirbergenge taukymet tartkyzbakka kokten arnajy tүsken kozge shalynbajtyn zaual sekildi Kәlen bir ozi myn san koldy zhajpap ketetin erteginin batyryndaj askan erlik tanytady Folklor kejipkerinen ajyrmasy erliginin nanymdylygynda realistik sipatynda Kәlen obrazynyn somdaluyndagy bir gazhap nәrse kejipker roman sahnasyna mүlde shygarylmajdy Ol turaly Tәnirbergennin auzynan bir ak auyz soz estimiz Kәlennin kudykty kalaj zhauyp zhүrgeni surettelse artyk bolmas edi Birak avtor ojtpegen Tek istep zhүrgen orasan kajratynyn nәtizhesin gana korsetken Қisapsyz үnemdi tәsil Әbdizhәmildin ajtarlyktaj olzhasy kazak romany poetikasyna koskan zhanalygy Kәlen kazak әdebietinin batyrlar galereyasyna suranbaj ak kirip tur Zhazushynyn shygarmashylyk zhumyska әbden berilip ysylyp algan kezde korikteuin boyauyn kelistire zhasagan obrazy Sudyr Ahmet kok mylzhyn kuys keude esi kirmegen pәruajsyz zhan Enbekke kyry zhoktygy zhagynan Қalau men Toleuge uksas Ajyrmashylygy kolynan dәnene kelmejtin Bir bakannan bir kazyk shygara almajtyn kandaj da iske orasholak bos belbeu Bar zhaksylyktan zhurdaj bar keseldi mojnyna artkan sorly tәlkekke ushyrajdy da zhүredi Bajguska basyna kelip duga okityn mola da bujyrmagan Eshkim bilmejdi Iz tүzsiz zhogalyp ketken Sudyrdan artynda kalgan zhalgyz belgi ak kiiz kalpagy Sonyn ozinde roman zhүregin soktyruga bul ote mote kazhet harakter Ұlt talajy tagdyry adamnyn omirdegi enbegi turaly ojga shomdyrady Өlim de adamnyn kalaj omir sүrgenine syn Burau basyn syndyrmagan adamnyn omirge keldisi ne kettisi ne degizedi Nurpejisov romany ulttyk harakterdin tutas silemin zhasauymen kundy 1916 1918 zhyldardagy halyk kozgalysyn әleumettik psihologiyalyk tәsilmen surettejtin oristetilgen ishki monologke kurylgan bul roman nagyz zamana eposy Kezinde Қan men ter romany zhanryn epopeya zhanryna karsy koyushylar tabyldy Ishki dramatizm syrtky kabyrshakty buzyp mәn magynaga bojlatady Sondyktan bul taza roman roman chistyh krovej delindi Bul kozkaraska dau ajtyldy Roman epos onyn tүrleri folklordy da lirikany da tipti sүrensiz habar hronika cifrlardy da bojyna syjystyryp zharasym taptyryp tamasha korkem poeziya bolyp shygatyny zhajyndagy ezhelgi kagida eske alyndy Қan men terde epostyn kop kasieti tabylatyny dәleldendi Eposty romanga etene zhakyndatatyn sheshushi belgi ken kulashtylygy Halyk omiri ozeninin tabanyndagy agys zhylgalardy korsetetindigi Ұlttyk һәm adamzattyk problemalarga shygatyn shalkar shygarma ekendigi Tәnirbergennin ishki monologinde mynadaj bir pikir bar Әbden әli kuryp ojy san sakka zhүgiretin Tәnirbergen bir uak kok aspanga koz tastajdy Ana karashy zharyktyk kandaj biik zhәne kandaj kirshiksiz taza Adamzat zhetpej sorlap zhүr Kore kal kүnderdin kүninde kokke koly zhetse adam aspandy da bylgajdy Adamzat һәm tabigat korshagan orta Ekologiya Belgili sebeptermen bul takyryp ideyalyk estetikalyk nysanasy baska Қan men ter romanynda kop oristetilmegeni tүsinikti nәrse Adam tabigat anaga tym katygez ekendigin ajtyp үlken bir әngimenin shetin shygardy da koly zhetse adam aspandy da bylgajdy sol zamatynda toktajdy Birak bastalgan әngime ayaksyz kalgan zhok Zhalgasyn zhana shygarmadan tapty Atap ajtkanda manyzy zor ekologiya әngimesi tabigat pen adam turaly tolganys Songy paryz roman dilogiyasynyn 1999 ozekti takyrybyna ajnaldy Zhanry zhagynan Songy paryz dilogiyasy Қan men ter trilogiyasymen karajlas әleumettik psihologiyalyk roman Sonymen birge ereksheligi de bar Ereksheligi keteui ketken kogamdyk sayasi omirdi әzhualap әshkereleushi roman pamflet te Ekranizaciya Қan men ter filmine arnalgan poster 1978 zhyly Әzirbajzhan Mambetov pen Yurij Mastyugin Әbdizhәmil Nurpejisovtin Қan men ter romanynyn zhelisi bojynsha eki bolimnen turatyn kino tүsirdi Scenarij avtory Andrej Mihalkov Konchalovskij Rodion Tyurin Operator Ashat Ashrapov Suretshi Ydyrys Қarsakbaev R Karimov Kompozitor Ғaziza Zhubanova Dybys operatory Қadyr Kusaev Basty rolderde Әnuar Moldabekov Tungyshbaj Zhamankulov G Shojbekova Ydyrys Nogajbaev N Rahimov Zh Kajrliev E Evstigneev V Soshalskij Oleg Vidov M Tavanov A Қulanbaeva Әbilkasym Zhanbyrbaev Sh Hakimzhanov Қasym Zhәkibaev Yu Gerasimov Sh Ahmetova Rimma Kabdalieva Ajsha Abdullina Kenenbaj Қozhabekov A Sobelev G Yudin V Gusev Lola Abdukarimova Film 1979 zhyly Mәskeude otken VDNH KSRO nyn Altyn medalyn zhәne Ashhabad kalasyndagy otken kinofestivalda En үzdik tarihi revolyuciyalyk film nominaciyasy birinshi zhүldenin ie atandy Eskertkish Aktobe kalasyndagy Қan men ter romanynyn kejipkerlerine arnalgan eskertkish 2008 zhyldyn 14 karasha kүni Aktobe kalasynda Қan men ter trilogiyasynyn kejipkerlerine arnalgan Erik Zhauymbaevtyn eskertkishi ashyldy Bul Қazakstandagy әdebi tuyndynyn kejipkerlerine arnalyp zhasalgan algashky tuyndy Eskertkish Aktobe oblystyk Saktagan Bәjishev atyndagy kitaphananyn aldynda ornalastyrylgan Mүsindik kopoziciyada Belaran aralyndagy romannyn negizgi zheti kejipkeri zhәne it mүsindelgen Eskertkish kuny 324 000 AҚSh dollaryn kurajdy DerekkozderҚazak shezhiresi 2 tom Orta zhүz zhan arys Tenizbaj Үsenbaev Meni tulgalar osirdi Egemen Қazakstan 2010 01 19 Meni tulgalar osirdi Egemen Қazakstan 2010 01 23 A Sejdimbek Suretker Tүrkistan gazeti 2000 zhyl 21 27 kantar Ә Nurpejisov Tolgau Razdume Almaty 1972 92 bet T Ahtanov Keruen Almaty 1969 27 28 bb Ә Nurpejisov Tolgau Razdume Almaty 1972 90 bet Ә Nurpejisov Tort tomdyk shygarmalar zhinagy 3 tom Almaty 1981 293 394 bb Ә Nurpejisov Tort tomdyk shygarmalar zhinagy 3 tom Almaty 1981 511 bb Ә Nurpejisov Tort tomdyk shygarmalar zhinagy 3 tom Almaty 1981 518 519 bb Ә Nurpejisov Tort tomdyk shygarmalar zhinagy 3 tom Almaty 1981 336 bet Ә Nurpejisov Tort tomdyk shygarmalar zhinagy 3 tom Almaty 1981 299 bet Ә Nurpejisov Tort tomdyk shygarmalar zhinagy 3 tom Almaty 1981 350 bet Қan men ter kinosy Қazakfilm kinostudiyasy AҚ Muragattalgan 5 nauryzdyn 2016 zhyly Aktobede Қan men ter romanynyn kejipkerlerine eskertkish ornatyldy Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet