Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
XIX ғасырдың бас кезіне қарай шекара шебіне таяу аймақтардағы қазақ және орыс халықтарының арасында достық қатынастар қалыптаса бастады. Бұрынғы өзара атыс-шабыс бәсең тартты. Шекаралық аймақтардағы жәрмеңкелерде сауда-саттық қыза түсті. Қарапайым қазақтар мен орыстардың арасында бір-бірімен тамыр болу кеңінен етек алды. Сонымен қатар жайылымдық жерлердің көлемі елеулі түрде тарыла түсті. Мүның өзі мал өсіретін дәстүрлі шаруашылық жүйесін бірте-бірте бұза берді. Кіші жүз қазақтарының материалдық жағдайы әлдеқайда нашарлай түсті. Шекара шебіне таяу қазақтар ашаршылыққа ұшырады. Қазақтар шекара шебінің ішкі жағына қарай өтуге мәжбүр болды. Кейінірек онда қоныс аударған қазақтардың көпшілігі Ресейдің 1812 жылғы Отан соғысына белсене қатысты. Олар орыс армиясы жағында француздарға қарсы күресті.
Соғыстың басталуы
1812 жылы маусым айында Француз императоры армиясының орыс шекарасын бұзып кіруімен басталды. Бұл соғысқа орыстардан басқа Ресей империясын мекендеген украин, беларусь, татар, кавказ халықтарының өкілдері, т.б. қатысты. Соның ішінде қазақтар орыс емес ұлттардан құралған әскери құрамаларға енгізіліп, башқұрт, қалмақ және басқа халықтар өкілдерімен бірге Наполеонға қарсы соғысқа қатысқан. 1812 жылы қазан – қараша айларында ауылдарда армия үшін азық-түлік, көлік, соғыс қажеттерін жинау басталды. Жүздеген қазақ жігіттері халық жасақтары мен тұрақты әскери бөлімдер қатарына тіркелуге ерік білдірді. Соғыс қарсаңында Қазақстанның әкімшілік-аумақтық бір бөлігі – Орынбор губерниясында 40 атты әскер құрылды. Оның ішінде 28 башқұрт, 5 орынборлық, 2-тептяр полкі, т.б. бар еді. Қазақтар сан жағынан Орынбор полктерінде, әсіресе, Орал казактарының әскери топтарында көп болды. Өскемен, Оба және болыстарында бірнеше әскери бөлімдер ұйымдастырылды. Қазақ жігіттері орыс әскерлері сапында соғыстың әуелгі кезінен бастап шет ел жорықтарына дейін қатысты. Соғыс қарсаңында олар Ертіс әскери шебінде, Омбы бекіністеріне дейін орналасты. Ертіс шебінің полктері 1812 жылғы қыркүйек айында қатысты. Бұл орыс әскерлерінің орталық шебіне француздар тарапынан төнген қауіпті жойды. Бородино шайқасында көрсеткен ерлігі үшін қазақ жауынгері күміс медальмен, 1-тептяр полкінің старшыны (Шындәулетов) көгілдір ленталы медальмен марапатталған. 1812 жылғы соғыстың басты оқиғаларында белсене қатысқан қазақтардың арасында шоқынған қазақ та болды. Орынбор қазақ полкінің жасауылы Яков Беляков одан бұрындары түріктерге қарсы соғысқа да қатысқан болатын. Ол ерлігі үшін орыс қолбасшысы қолынан награда да алды. 1812 жылғы 27 шілде күні және деревнялары түбінде болған ұрыстарда қатардағы жауынгер қазақтар , айрықша көзге түсті, оларға хорунжий атағы берілді. деген жерде болған шайқаста атты әскер жауынгер , жасауыл ерлікпен шайқасты. түбінде болған ұрыста ерлік көрсеткен 1-тептяр полкінің жасауылы 3-дәрежелі марапатталды. Неміс ақпарат құралдары одақтастар мен Наполеон әскерлерінің арасында 1813 жылы күзде болған аталған қаланың Гримма қақпасы мен дер. аралығында Ресейдің азиялық бодандарынан жасақталған полктің шайқасқаны және оны жоғарыда аталған Яков Беляков деген қазақтың (“қырғыз”) басқарғанын жазған. Беляковтың 3-Орынбор қазақ полкі 1813 жылдың басында , Польшаәскерінің алдыңғы шебінде болды, кейін Сеславиннің партизан корпусы құрамында қимыл жасады. , Веймар, ,, түбіндегі ұрыстарға қатысты. Лейпциг және қалаларына жасалған шабуылға қатысып, ерлік көрсеткен башқұрт полкі құрамындағы толық иегері атанса, ақын қазақ күміс медальмен марапатталды. Кейін бұл жауынгерлер генерал бұйрығы бойынша Эрфурт қаласына қарай шегінген француз әскерлері бөлімдерін талқандауға жіберілген орыс әскери бөлімдеріне қосылды. Олар башқұрт полкі құрамында атаман Пловтың казак әскеріне қосылып, Веймар, Ганау және Майндағы Франкфурт қалалары түбінде болған ұрыстарда ерлікпен шайқасты. Қазақтар осы башқұрт полкі құрамында Кобленц, Мангейм, Нанси, Сен-Диезье елді мекендері үшін ұрыстарға белсене қатысып, 1814 жылғы наурыздың 14-і күні бұйрығымен құрметті жеңімпаздар ретінде Парижге кірген әскери күштер арасында қазақ жігіттері Амен Байбатыров пен Орынбай Жанжігітов те бар еді. деген ақмолалық қазақтың 1814 жылы “Парижді алғаны үшін” медалімен марапатталғаны жайлы құжат бар. Башқұрт-қазақ әскери бөлімшелері құрамында Наполеон басқыншылығына қарсы негізгі шайқастарға қатысқан қазақтар Ресей мемлекетінің жеңісіне үлкен үлес қосты.
Қазақстанның Ресеймен шекаралас аймақтарындағы ашаршылық
XIX ғасырдың бас кезінде Кіші жүздің Ресеймен шекараласаудандарында күрделі әлеуметтік-экономикалық жағдай қалыптасты. Жайықтың далалық жақ бетінде құрғақшылық салдарынан шөптің шығымы нашар болып, мал қырыла бастады.
Қазақстанның Ресеймен шекаралас аудандарында түратын қазақтар жайылым тапшылығын қатты тартты. Оның үстіне, Жайық казактары мен башқұрттар қазақ ауылдарына шабуыл жасауын үсті-үстіне үдете түсті. Міне, мүның бәрі қазақтарды ашаршылыққа үшыратты. Ашаршылықтың орасан зор күшті болғаны сонша, қазақтар балаларын ажал аузынан аман алып қалу үшін оларды амалсыздан сатуға мәжбүр болды. Балаларды Хиуа көпестері, Жайық және Орынбор казактары, орыс шаруалары мен көпестері көптеп сатып алды. Қазақ балаларын христиан қауымдарының сатып алған жағайлары да кездесті. Орта Азияның құл базарларына қазақ балалары толып кетті.
Қазақтарды Жайықтың ішкі жағына жіберу туралы 1808 жылғы жарлық
Қайыршыланған қазақтардың Жайық және Орынбор шекара шебіне шоғырлана топтасуы, олардың өз балаларын сатуға дейін мәжбүр болуы Орынбор басшылығын шошындырмай қала алмады. Міне, мүндай жағдайда патша үкіметі бұрын-соңды болып көрмеген теңдесі жоқ қадам жасауға барды. 1808 жылғы 23 мамырда Орынбордың әскери губернаторы князь атына жолданған жарлық шығарды. Ол жарлық «Орынбор шекара шебіне гпаяу көшіп-қонып журген қырғыздарды (қазақтарды) ішкі жаққа жіберу туралы» деп аталды. Жарлық бойынша қазақтарды Жайықтың оң жақ ішкі бетіне мынадай шартпен жіберу көзделді: қазақтар ішкі жаққа өткен соң тек қана башқүрттардың, яғни мұсылмандардың арасына жайғасуы тиіс.
Ішкі жаққа өткен әрбір қазаққа жер телімдері беріледі және оны он жыл бойы «алым-салықтан, басқадай қызмет түрлері үшін төлемдерден» жеңілдікпен пайдалануына рұқсат етіледі. Ішкі жаққа қоныс аударушылар аң аулауға ғана жарайтын садақ пен жебеден өзге ешқандай қару-жарақ түрлерін алып өтпейтін болуы керек. Бұл жарлықтың шығуы қазақтардың Жайықтың оң жақ бетіне жаппай өтуін үдетіп жіберді. 1820 жылы шекара шебінің ішкі жағына өткен қазақтардың жалпы саны 20 мың адамға жуықтады. Ол қазақтардың басым көпшілігі башқұрт кантондарында (әкімшілік-аумақтык бөлініс) тұрды.
Тіпті «Байсақал» деген атпен қазақ ауылы да пайда болды. Онда 1818 жылы 300-ге жуық қазақ түрды. Олардың бәрі де башқүрттар қатарына өтті. Байсакалдықтар бейнебір үлгі-тәжірибе қауымдастығы сияқты еді. Алайда олардың арасында елеулі қылмыскерлер мен тәртіп бүзған жазықтылар да бар болатын. Солай бола тұрса да, олар егіншілікпен айналысатын отырықшы өмір салтына көшуде өзгелерге үлгі-өнеге көрсете білді.
Орынбор мүрағатындағы материалдарға қарағанда, «олар өздеріне үй-жай салып алган, мешіт пен училище айтқан, егіншілікпен айналысқан, шама-шарқына қарай мал да өсірген». Қазақтардың көпшілігі башкүрттарға жалданып жүмыс істеген. Ал башқұрттар белгілі бір ақы төлеу арқылы өздерінің орнына қазақтарды әскери қызмет борышын өтеп қайтуға жіберуге тырысқан.
Қазақтардың ішкі жаққа қоныс аударуы оларды ашаршылық апатынан аман алып қалды, бірақ олардың башқұрттар арасында топгасып, отырықшы өмір кешуі қиыншылыққа түсті. Өйткені қазақтар мен башқұрттардың арасында 1755 жылғы оқиғаларға байланысты ескі қыжыл бар болатын. Башқұрт старшындары қазақтарға жертелімін бөліп бермеуге әрекет етіп бақты. Бір жағынан башқұрттардың өздері де жер тапшылығын сезінуде болатын. Олар жерлерін орыс помещиктеріне су тегінге дерлік жаппай сатып жіберген еді. Қазақтардың башқұрттар қатарына енуі оларды көп жылдар бойы әскери қызмет борышын өтеуге міндетті етті.
Оның үстіне, көшпелі қазақтардың бітім-болмысы отырықшы өмір салтына төзе алмайтынында үмытуға болмайтын. Олардың едәуір бөлігі өз даласына қайта оралды, ал қалғандары жалға жер алып, немесе башқұрттарға жалданып жүмыс істеді. Кейінірек олардың көпшілігі француз басқыншыларына қарсы соғыста орыс армиясы жағында ерлікпен шайқасты.
Орынбор және Жайық шекара шебінде қазақ балаларын шоқындырып, христиан дініне кіргізу
Шекара шебіне жақын аймақтарда басталған ашаршылық салдарынан қазақтар балаларын.сатуға дейін мәжбүр болғанын айттық. Осы арқылы қазақтар балаларының өмірін сақтап қалуға тырысты. Бұл жағдайды Орынборға тауар әкеліпсатып жүрген Хиуа көпестері тез пайдалана қойды. Сатып алынған немесе тауарға айырбас жасалған балаларды қарақалпақтар деп түсіндірді. Олардың арам ойлы бүл қулығын Орынбор кеденінің қызметкер шенеуніктері байқап қалды. Хиуалықтар қазақ балаларын 25 сомнан 50 сомға дейінгі бағамен сатып алады екен. Кеденшілер бір жолы оларды 100 қазақ баласын алып бара жатқан жерінен ұстаған болатын. Қазақтардың өз балаларын азиялық көпестерге сатуына жол бермеу мақсатымен 1808 жылғы 23 мамырда патшаның Орынбор әскери губернаторының атына жеке жолдаған жарлығы шықты. Ол жарлық «Ресейдің қол астындагы жагдайы еркін көтеретіндердің қыргыз (қазақ авт.) балаларын сатып аяуына не айырбас жасап алуына рұқсат ету туралы» деп аталды. Бүл жарлық бойынша патша үкіметі бала сатып алудың ережесін белгіледі Ресейдің жағдайы еркін көтеретін халқының барлығы да бала сатып алуға құқықты деп саналды. Бірақ ол балалар 25 жасқа толған соң бостандық алулары тиіс болды. Ондай бостандық алған қазақтардың Ресейдегі қай әлеуметтік топты болса да қалап алуына ерік берілді. Алайда ол балалардың көбі бірте-бірте христиан дінінің ықпалында кетті. Қазақтың балаларын барлық әлеуметтік топ өкілдері — шенеуніктер, помещиктер, казактар, офицерлер, көпестер, тіпті дін қызметкерлерінің өздері де сатып алды. Жаңадан шоқынған қазақтардың көпшілігі Орынбор қаласындағы мещаңдар тобына жазылуға тырысты. Олар аты-жөндерін өзгертіп Степанов, Иванов, Васильев, т.б. фамилияларға көшті. Сондай-ақ шоқынғандар қала төңірегіндегі казактардың қатарына қосылып кетті. Қазақтардың өз туған даласына қайтадан қашып келуі де аз болған жоқ. Шоқынған қазақтардың көпшілігі Орынбор губерниясының шекара шебінен алыстағы бір қиырда жатқан шалғай селоларға жіберілді. Кейінірек патша үкіметі балаларды сатып алу-сату саясатына тыйым салды. Бала сату күн көрістің жеке бір кәсіпшілігіне айналып кету қаупі бар еді. Уақыт өте келе Ресейдің шекара шебіне таяу жерлерде қазақтардың едәуір көп тобы қоныстанды. Олар негізінен балалар есебінен толыққан еді. Есейіп, ержеткен олар 1812 жылы орыс армиясы қатарында Отан соғысына белсене қатысты.
Қазақтардың 1812 жылғы Отан соғысына қатысуы
1812 жылы Наполеонның армиясы Ресей аумағына басып кірді. Орыс халқының, Ресейдің құрамындағы басқа да халықтардың француз басқыншыларына қарсы Отан соғысы басталды. Патша үкіметі империя халқына үндеу таратып, Ресейді қорғап алуға шақырды. Ол үндеудің мазмұны Орынбор өлкесінің губернаторы Г.С. Волконский арқылы сол жылдың күзінде қазақ ауылдарына да жетті. Манифест татар тіліне аударылып, мұсылман халықтарына, соның ішінде қазақ халқына да таратылды. Ресей мемлекетін қорғау үшін Орынбор өлкесі соғысқа 31 атты әскер полкін аттандырды. Олардағы солдаттар әр түрлі халықтардың өкілдері: Орынбор казактарының 5 полкі, Жайық казактарының 5 полкі, башқұрттардың 19 полкі, тептярлардың 2 полкі еді. Қазақтардың дербес әскери қүрамасы жасақталған жоқ. Бірақ қазақтар бүл соғысқа башқұрт және тептяр полктерінің құрамында қатысты. Шоқынған қазақтардың едәуір бөлігі Орынбор полктерінің құрамында болды. Генерал М.И. Платовтың казак корпусының I Тептяр полкінің құрамында қазақтар француз басқыншыларына қарсы атақты Бородино шайқасы кезінде ерекше ерлікпен соғысты. Осы шайқастағы ерлігі үшін қазақ жауынгері Майлыбайұлы күміс медальмен мараматталды. Ал старшина Қарынбай Зындағұлұлы көгілдір лентаға тағылып медаль алды. Ер жүрек жауынгерлер Мұрат Құлшаранулы мен Еркін Азаматұлына "хорунжий" шені берілді. Француз басқыншыларына қарсы шайқастарда қатардағы жауынгер Боранбай Шашубайұлы мен жасауыл Ықсан Әубәкірулы да ерен ерліктің үлгісін көрсетті. Вьязма түбіндегі шайқаста көрсеткен ерлігі үшін I Тептяр полкінің жасауылы Сағит Хамитұлы үшінші дәрежелі Қасиетті Анна орденімен марапатталды. Башқүрт қүрамаларының қатарында соғысқан Нарынбай Жанжігітүлы Георгий орденіне ие болды. Осы құраманың полктерінде басқа да қазақтар соғысты. Мәселен, Әмен Байбатырұлы Лейпциг пен Глогау түбінде болған шайқастарда көрсеткен ерлігі үшін күміс медальмен марапатталды. Олар орыс армиясының шетелдегі жорықтарына да қатысты. Отан соғысына қатысқандардың арасында шоқынған қазақтарда аз болған жоқ. Мәселен, З-Орынбор полкінде қызмет еткен Яков Беляков орыстың атақты әскери қолбасшысы, генерал-фельдмаршал М.И. Кутузовтың өз қолынан награда алған болатын. Кейін полотставкаға шығып, өзінің туған аулына қайтып оралады, қайтадан ислам дінін қабылдайды. Соғысқа қатысқан бірқатар қазақтар найза,сойыл, айбалта, шоқпар, садақ сияқты ұлттық қару-жарақтарымен шайқасқа түсті. Оларға орыс халқы құрметпен қарады.
1812 жылғы Отан соғысы кезінде қазақтардың Ресейге көрсеткен көмегі Отан соғысы бастала салысымен қазақ-орыс сауда қатынасы күшейе түсті. Өйткені майданға мал, азық-түлік және киім-кешек көп керек болды. Ішкі Орданың, Кіші жүз бен Орта жүздің қазақтары орыс армиясына, Отан соғысы кезінде майдан қажетіне киіз үйлер мен жылы киімдер, қыруар көп жылқы берді. Мәселен,Ішкі Орданың қазақтары 1804 жылдан 1815 жылға дейін 47,2 мыңжылқы жөнелтті. Шығыс Қазақстандағы Риддер, Зырян кеніштерінде жүмыс істейтін қазақтар Ресейді басқыншылардан қорғау үшін 22 мың сом ақша жинады. Елтондағы тұз кеніштеріндегі қазақтар армияның мұқтажын өтеу үшін миллион пұт түз жіберді. Қазақтар майданға қажетті жүкті тегін тасыды, т.б. көмектері аз болған жоқ.
Қазақтардың 1812 жылғы Отан соғысына қатысуының тарихи маңызы
Орыс халқының француз басқыншыларына қарсы жүргізген 1812 жылғы Отан соғысына қазақтардың белсене қатысуының орасан зор тарихи маңызы болды. Ол қазақ және орыс халықтарының арасындағы қарым-қатынастарды әлдеқайда жақсарта түсуге игі ықпал етті. Мұның өзі жалпы құлдыққа түсу қатері төнген кезде осы екі халықтың бірлескен біртұтас жауынгерлік туыстығының алғашқы көрінісі болды. Қазақтар кескілескен шайқас даласында жауынгерлік рухы әрқашан жоғары болатынын дәлелдеп шықты. Осының алдындағы жылдарда өздерінің жалпы жағдайы өте ауыр болға-нына карамай, тамаша ерлік үлгілерін көрсетті. Егер патша үкіметінің Қазақстандағы отаршылдық экспансиясы шектен тыс күштіболмағанда қазақтардың Ресейге онын Отан соғысы жылдарындағы көрсеткен көмегі әлдеқайда артық болар еді. Ал патша үкіметі 1810 жылы қазақтардың Елек қалашығы маңындағы жалпы көлемі 600 мың десятина келетін қыруар көп жерлерін тартып алған болатын.Мұның өзі қазақтардың тарапынан патша үкіметіне деген орасанзор ашу-ыза тудырды және ол қазақтардың көтеріліс жасауына алыпбарып соқтырды.
Дереккөздер
- Айбын. Энциклопедия. / Бас редакторы Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. ISBN 9965-893-73-Х
- Қазақстан тарихы (XVIII ғасыр — 1914 жыл). Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Қабылдинов З.Е., Қайыпбаева А.Т.Алматы: Атамүра, 2008. — 352 бет, суретті, карталы.ISBN 9965-34-816-2
Сілтемелер
- Қазақтардың 1812 жылғы Отан соғысына қатысуы
- Казахи в Отечественной войне 1812 г.
- Участие казахов в Отечественной войне 1812 г.
- КАЗАХИ В ОТЕЧЕСТВЕННОЙ ВОЙНЕ 1812 г. В РОССИИ
- Казахи в Отечественной войне 1812 г. в России
- Участие казахов в Отечественной войне 1812 года
- Участие казахов в Отечественной войне 1812 года
- Участие казахов в Отечественной войне 1812 г.
| Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
XIX gasyrdyn bas kezine karaj shekara shebine tayau ajmaktardagy kazak zhәne orys halyktarynyn arasynda dostyk katynastar kalyptasa bastady Buryngy ozara atys shabys bәsen tartty Shekaralyk ajmaktardagy zhәrmenkelerde sauda sattyk kyza tүsti Қarapajym kazaktar men orystardyn arasynda bir birimen tamyr bolu keninen etek aldy Sonymen katar zhajylymdyk zherlerdin kolemi eleuli tүrde taryla tүsti Mүnyn ozi mal osiretin dәstүrli sharuashylyk zhүjesin birte birte buza berdi Kishi zhүz kazaktarynyn materialdyk zhagdajy әldekajda nasharlaj tүsti Shekara shebine tayau kazaktar asharshylykka ushyrady Қazaktar shekara shebinin ishki zhagyna karaj otuge mәzhbүr boldy Kejinirek onda konys audargan kazaktardyn kopshiligi Resejdin 1812 zhylgy Otan sogysyna belsene katysty Olar orys armiyasy zhagynda francuzdarga karsy kүresti Sogystyn bastaluy1812 zhyly mausym ajynda Francuz imperatory armiyasynyn orys shekarasyn buzyp kiruimen bastaldy Bul sogyska orystardan baska Resej imperiyasyn mekendegen ukrain belarus tatar kavkaz halyktarynyn okilderi t b katysty Sonyn ishinde kazaktar orys emes ulttardan kuralgan әskeri kuramalarga engizilip bashkurt kalmak zhәne baska halyktar okilderimen birge Napoleonga karsy sogyska katyskan 1812 zhyly kazan karasha ajlarynda auyldarda armiya үshin azyk tүlik kolik sogys kazhetterin zhinau bastaldy Zhүzdegen kazak zhigitteri halyk zhasaktary men turakty әskeri bolimder kataryna tirkeluge erik bildirdi Sogys karsanynda Қazakstannyn әkimshilik aumaktyk bir boligi Orynbor guberniyasynda 40 atty әsker kuryldy Onyn ishinde 28 bashkurt 5 orynborlyk 2 teptyar polki t b bar edi Қazaktar san zhagynan Orynbor polkterinde әsirese Oral kazaktarynyn әskeri toptarynda kop boldy Өskemen Oba zhәne bolystarynda birneshe әskeri bolimder ujymdastyryldy Қazak zhigitteri orys әskerleri sapynda sogystyn әuelgi kezinen bastap shet el zhoryktaryna dejin katysty Sogys karsanynda olar Ertis әskeri shebinde Omby bekinisterine dejin ornalasty Ertis shebinin polkteri 1812 zhylgy kyrkүjek ajynda katysty Bul orys әskerlerinin ortalyk shebine francuzdar tarapynan tongen kauipti zhojdy Borodino shajkasynda korsetken erligi үshin kazak zhauyngeri kүmis medalmen 1 teptyar polkinin starshyny Shyndәuletov kogildir lentaly medalmen marapattalgan 1812 zhylgy sogystyn basty okigalarynda belsene katyskan kazaktardyn arasynda shokyngan kazak ta boldy Orynbor kazak polkinin zhasauyly Yakov Belyakov odan buryndary tүrikterge karsy sogyska da katyskan bolatyn Ol erligi үshin orys kolbasshysy kolynan nagrada da aldy 1812 zhylgy 27 shilde kүni zhәne derevnyalary tүbinde bolgan urystarda katardagy zhauynger kazaktar ajryksha kozge tүsti olarga horunzhij atagy berildi degen zherde bolgan shajkasta atty әsker zhauynger zhasauyl erlikpen shajkasty tүbinde bolgan urysta erlik korsetken 1 teptyar polkinin zhasauyly 3 dәrezheli marapattaldy Nemis akparat kuraldary odaktastar men Napoleon әskerlerinin arasynda 1813 zhyly kүzde bolgan atalgan kalanyn Grimma kakpasy men der aralygynda Resejdin aziyalyk bodandarynan zhasaktalgan polktin shajkaskany zhәne ony zhogaryda atalgan Yakov Belyakov degen kazaktyn kyrgyz baskarganyn zhazgan Belyakovtyn 3 Orynbor kazak polki 1813 zhyldyn basynda Polshaәskerinin aldyngy shebinde boldy kejin Seslavinnin partizan korpusy kuramynda kimyl zhasady Vejmar tүbindegi urystarga katysty Lejpcig zhәne kalalaryna zhasalgan shabuylga katysyp erlik korsetken bashkurt polki kuramyndagy tolyk iegeri atansa akyn kazak kүmis medalmen marapattaldy Kejin bul zhauyngerler general bujrygy bojynsha Erfurt kalasyna karaj shegingen francuz әskerleri bolimderin talkandauga zhiberilgen orys әskeri bolimderine kosyldy Olar bashkurt polki kuramynda ataman Plovtyn kazak әskerine kosylyp Vejmar Ganau zhәne Majndagy Frankfurt kalalary tүbinde bolgan urystarda erlikpen shajkasty Қazaktar osy bashkurt polki kuramynda Koblenc Mangejm Nansi Sen Dieze eldi mekenderi үshin urystarga belsene katysyp 1814 zhylgy nauryzdyn 14 i kүni bujrygymen kurmetti zhenimpazdar retinde Parizhge kirgen әskeri kүshter arasynda kazak zhigitteri Amen Bajbatyrov pen Orynbaj Zhanzhigitov te bar edi degen akmolalyk kazaktyn 1814 zhyly Parizhdi algany үshin medalimen marapattalgany zhajly kuzhat bar Bashkurt kazak әskeri bolimsheleri kuramynda Napoleon baskynshylygyna karsy negizgi shajkastarga katyskan kazaktar Resej memleketinin zhenisine үlken үles kosty Қazakstannyn Resejmen shekaralas ajmaktaryndagy asharshylyk XIX gasyrdyn bas kezinde Kishi zhүzdin Resejmen shekaralasaudandarynda kүrdeli әleumettik ekonomikalyk zhagdaj kalyptasty Zhajyktyn dalalyk zhak betinde kurgakshylyk saldarynan shoptin shygymy nashar bolyp mal kyryla bastady Қazakstannyn Resejmen shekaralas audandarynda tүratyn kazaktar zhajylym tapshylygyn katty tartty Onyn үstine Zhajyk kazaktary men bashkurttar kazak auyldaryna shabuyl zhasauyn үsti үstine үdete tүsti Mine mүnyn bәri kazaktardy asharshylykka үshyratty Asharshylyktyn orasan zor kүshti bolgany sonsha kazaktar balalaryn azhal auzynan aman alyp kalu үshin olardy amalsyzdan satuga mәzhbүr boldy Balalardy Hiua kopesteri Zhajyk zhәne Orynbor kazaktary orys sharualary men kopesteri koptep satyp aldy Қazak balalaryn hristian kauymdarynyn satyp algan zhagajlary da kezdesti Orta Aziyanyn kul bazarlaryna kazak balalary tolyp ketti Қazaktardy Zhajyktyn ishki zhagyna zhiberu turaly 1808 zhylgy zharlyk Қajyrshylangan kazaktardyn Zhajyk zhәne Orynbor shekara shebine shogyrlana toptasuy olardyn oz balalaryn satuga dejin mәzhbүr boluy Orynbor basshylygyn shoshyndyrmaj kala almady Mine mүndaj zhagdajda patsha үkimeti buryn sondy bolyp kormegen tendesi zhok kadam zhasauga bardy 1808 zhylgy 23 mamyrda Orynbordyn әskeri gubernatory knyaz atyna zholdangan zharlyk shygardy Ol zharlyk Orynbor shekara shebine gpayau koship konyp zhurgen kyrgyzdardy kazaktardy ishki zhakka zhiberu turaly dep ataldy Zharlyk bojynsha kazaktardy Zhajyktyn on zhak ishki betine mynadaj shartpen zhiberu kozdeldi kazaktar ishki zhakka otken son tek kana bashkүrttardyn yagni musylmandardyn arasyna zhajgasuy tiis Ishki zhakka otken әrbir kazakka zher telimderi beriledi zhәne ony on zhyl bojy alym salyktan baskadaj kyzmet tүrleri үshin tolemderden zhenildikpen pajdalanuyna ruksat etiledi Ishki zhakka konys audarushylar an aulauga gana zharajtyn sadak pen zhebeden ozge eshkandaj karu zharak tүrlerin alyp otpejtin boluy kerek Bul zharlyktyn shyguy kazaktardyn Zhajyktyn on zhak betine zhappaj otuin үdetip zhiberdi 1820 zhyly shekara shebinin ishki zhagyna otken kazaktardyn zhalpy sany 20 myn adamga zhuyktady Ol kazaktardyn basym kopshiligi bashkurt kantondarynda әkimshilik aumaktyk bolinis turdy Tipti Bajsakal degen atpen kazak auyly da pajda boldy Onda 1818 zhyly 300 ge zhuyk kazak tүrdy Olardyn bәri de bashkүrttar kataryna otti Bajsakaldyktar bejnebir үlgi tәzhiribe kauymdastygy siyakty edi Alajda olardyn arasynda eleuli kylmyskerler men tәrtip bүzgan zhazyktylar da bar bolatyn Solaj bola tursa da olar eginshilikpen ajnalysatyn otyrykshy omir saltyna koshude ozgelerge үlgi onege korsete bildi Orynbor mүragatyndagy materialdarga karaganda olar ozderine үj zhaj salyp algan meshit pen uchilishe ajtkan eginshilikpen ajnalyskan shama sharkyna karaj mal da osirgen Қazaktardyn kopshiligi bashkүrttarga zhaldanyp zhүmys istegen Al bashkurttar belgili bir aky toleu arkyly ozderinin ornyna kazaktardy әskeri kyzmet boryshyn otep kajtuga zhiberuge tyryskan Қazaktardyn ishki zhakka konys audaruy olardy asharshylyk apatynan aman alyp kaldy birak olardyn bashkurttar arasynda topgasyp otyrykshy omir keshui kiynshylykka tүsti Өjtkeni kazaktar men bashkurttardyn arasynda 1755 zhylgy okigalarga bajlanysty eski kyzhyl bar bolatyn Bashkurt starshyndary kazaktarga zhertelimin bolip bermeuge әreket etip bakty Bir zhagynan bashkurttardyn ozderi de zher tapshylygyn sezinude bolatyn Olar zherlerin orys pomeshikterine su teginge derlik zhappaj satyp zhibergen edi Қazaktardyn bashkurttar kataryna enui olardy kop zhyldar bojy әskeri kyzmet boryshyn oteuge mindetti etti Onyn үstine koshpeli kazaktardyn bitim bolmysy otyrykshy omir saltyna toze almajtynynda үmytuga bolmajtyn Olardyn edәuir boligi oz dalasyna kajta oraldy al kalgandary zhalga zher alyp nemese bashkurttarga zhaldanyp zhүmys istedi Kejinirek olardyn kopshiligi francuz baskynshylaryna karsy sogysta orys armiyasy zhagynda erlikpen shajkasty Orynbor zhәne Zhajyk shekara shebinde kazak balalaryn shokyndyryp hristian dinine kirgizu Shekara shebine zhakyn ajmaktarda bastalgan asharshylyk saldarynan kazaktar balalaryn satuga dejin mәzhbүr bolganyn ajttyk Osy arkyly kazaktar balalarynyn omirin saktap kaluga tyrysty Bul zhagdajdy Orynborga tauar әkelipsatyp zhүrgen Hiua kopesteri tez pajdalana kojdy Satyp alyngan nemese tauarga ajyrbas zhasalgan balalardy karakalpaktar dep tүsindirdi Olardyn aram ojly bүl kulygyn Orynbor kedeninin kyzmetker sheneunikteri bajkap kaldy Hiualyktar kazak balalaryn 25 somnan 50 somga dejingi bagamen satyp alady eken Kedenshiler bir zholy olardy 100 kazak balasyn alyp bara zhatkan zherinen ustagan bolatyn Қazaktardyn oz balalaryn aziyalyk kopesterge satuyna zhol bermeu maksatymen 1808 zhylgy 23 mamyrda patshanyn Orynbor әskeri gubernatorynyn atyna zheke zholdagan zharlygy shykty Ol zharlyk Resejdin kol astyndagy zhagdajy erkin koteretinderdin kyrgyz kazak avt balalaryn satyp ayauyna ne ajyrbas zhasap aluyna ruksat etu turaly dep ataldy Bүl zharlyk bojynsha patsha үkimeti bala satyp aludyn erezhesin belgiledi Resejdin zhagdajy erkin koteretin halkynyn barlygy da bala satyp aluga kukykty dep sanaldy Birak ol balalar 25 zhaska tolgan son bostandyk alulary tiis boldy Ondaj bostandyk algan kazaktardyn Resejdegi kaj әleumettik topty bolsa da kalap aluyna erik berildi Alajda ol balalardyn kobi birte birte hristian dininin ykpalynda ketti Қazaktyn balalaryn barlyk әleumettik top okilderi sheneunikter pomeshikter kazaktar oficerler kopester tipti din kyzmetkerlerinin ozderi de satyp aldy Zhanadan shokyngan kazaktardyn kopshiligi Orynbor kalasyndagy meshandar tobyna zhazyluga tyrysty Olar aty zhonderin ozgertip Stepanov Ivanov Vasilev t b familiyalarga koshti Sondaj ak shokyngandar kala toniregindegi kazaktardyn kataryna kosylyp ketti Қazaktardyn oz tugan dalasyna kajtadan kashyp kelui de az bolgan zhok Shokyngan kazaktardyn kopshiligi Orynbor guberniyasynyn shekara shebinen alystagy bir kiyrda zhatkan shalgaj selolarga zhiberildi Kejinirek patsha үkimeti balalardy satyp alu satu sayasatyna tyjym saldy Bala satu kүn koristin zheke bir kәsipshiligine ajnalyp ketu kaupi bar edi Uakyt ote kele Resejdin shekara shebine tayau zherlerde kazaktardyn edәuir kop toby konystandy Olar negizinen balalar esebinen tolykkan edi Esejip erzhetken olar 1812 zhyly orys armiyasy katarynda Otan sogysyna belsene katysty Қazaktardyn 1812 zhylgy Otan sogysyna katysuy 1812 zhyly Napoleonnyn armiyasy Resej aumagyna basyp kirdi Orys halkynyn Resejdin kuramyndagy baska da halyktardyn francuz baskynshylaryna karsy Otan sogysy bastaldy Patsha үkimeti imperiya halkyna үndeu taratyp Resejdi korgap aluga shakyrdy Ol үndeudin mazmuny Orynbor olkesinin gubernatory G S Volkonskij arkyly sol zhyldyn kүzinde kazak auyldaryna da zhetti Manifest tatar tiline audarylyp musylman halyktaryna sonyn ishinde kazak halkyna da taratyldy Resej memleketin korgau үshin Orynbor olkesi sogyska 31 atty әsker polkin attandyrdy Olardagy soldattar әr tүrli halyktardyn okilderi Orynbor kazaktarynyn 5 polki Zhajyk kazaktarynyn 5 polki bashkurttardyn 19 polki teptyarlardyn 2 polki edi Қazaktardyn derbes әskeri kүramasy zhasaktalgan zhok Birak kazaktar bүl sogyska bashkurt zhәne teptyar polkterinin kuramynda katysty Shokyngan kazaktardyn edәuir boligi Orynbor polkterinin kuramynda boldy General M I Platovtyn kazak korpusynyn I Teptyar polkinin kuramynda kazaktar francuz baskynshylaryna karsy atakty Borodino shajkasy kezinde erekshe erlikpen sogysty Osy shajkastagy erligi үshin kazak zhauyngeri Majlybajuly kүmis medalmen maramattaldy Al starshina Қarynbaj Zyndagululy kogildir lentaga tagylyp medal aldy Er zhүrek zhauyngerler Murat Қulsharanuly men Erkin Azamatulyna horunzhij sheni berildi Francuz baskynshylaryna karsy shajkastarda katardagy zhauynger Boranbaj Shashubajuly men zhasauyl Yksan Әubәkiruly da eren erliktin үlgisin korsetti Vyazma tүbindegi shajkasta korsetken erligi үshin I Teptyar polkinin zhasauyly Sagit Hamituly үshinshi dәrezheli Қasietti Anna ordenimen marapattaldy Bashkүrt kүramalarynyn katarynda sogyskan Narynbaj Zhanzhigitүly Georgij ordenine ie boldy Osy kuramanyn polkterinde baska da kazaktar sogysty Mәselen Әmen Bajbatyruly Lejpcig pen Glogau tүbinde bolgan shajkastarda korsetken erligi үshin kүmis medalmen marapattaldy Olar orys armiyasynyn sheteldegi zhoryktaryna da katysty Otan sogysyna katyskandardyn arasynda shokyngan kazaktarda az bolgan zhok Mәselen Z Orynbor polkinde kyzmet etken Yakov Belyakov orystyn atakty әskeri kolbasshysy general feldmarshal M I Kutuzovtyn oz kolynan nagrada algan bolatyn Kejin polotstavkaga shygyp ozinin tugan aulyna kajtyp oralady kajtadan islam dinin kabyldajdy Sogyska katyskan birkatar kazaktar najza sojyl ajbalta shokpar sadak siyakty ulttyk karu zharaktarymen shajkaska tүsti Olarga orys halky kurmetpen karady 1812 zhylgy Otan sogysy kezinde kazaktardyn Resejge korsetken komegi Otan sogysy bastala salysymen kazak orys sauda katynasy kүsheje tүsti Өjtkeni majdanga mal azyk tүlik zhәne kiim keshek kop kerek boldy Ishki Ordanyn Kishi zhүz ben Orta zhүzdin kazaktary orys armiyasyna Otan sogysy kezinde majdan kazhetine kiiz үjler men zhyly kiimder kyruar kop zhylky berdi Mәselen Ishki Ordanyn kazaktary 1804 zhyldan 1815 zhylga dejin 47 2 mynzhylky zhoneltti Shygys Қazakstandagy Ridder Zyryan kenishterinde zhүmys istejtin kazaktar Resejdi baskynshylardan korgau үshin 22 myn som aksha zhinady Eltondagy tuz kenishterindegi kazaktar armiyanyn muktazhyn oteu үshin million put tүz zhiberdi Қazaktar majdanga kazhetti zhүkti tegin tasydy t b komekteri az bolgan zhok Қazaktardyn 1812 zhylgy Otan sogysyna katysuynyn tarihi manyzy Orys halkynyn francuz baskynshylaryna karsy zhүrgizgen 1812 zhylgy Otan sogysyna kazaktardyn belsene katysuynyn orasan zor tarihi manyzy boldy Ol kazak zhәne orys halyktarynyn arasyndagy karym katynastardy әldekajda zhaksarta tүsuge igi ykpal etti Munyn ozi zhalpy kuldykka tүsu kateri tongen kezde osy eki halyktyn birlesken birtutas zhauyngerlik tuystygynyn algashky korinisi boldy Қazaktar keskilesken shajkas dalasynda zhauyngerlik ruhy әrkashan zhogary bolatynyn dәleldep shykty Osynyn aldyndagy zhyldarda ozderinin zhalpy zhagdajy ote auyr bolga nyna karamaj tamasha erlik үlgilerin korsetti Eger patsha үkimetinin Қazakstandagy otarshyldyk ekspansiyasy shekten tys kүshtibolmaganda kazaktardyn Resejge onyn Otan sogysy zhyldaryndagy korsetken komegi әldekajda artyk bolar edi Al patsha үkimeti 1810 zhyly kazaktardyn Elek kalashygy manyndagy zhalpy kolemi 600 myn desyatina keletin kyruar kop zherlerin tartyp algan bolatyn Munyn ozi kazaktardyn tarapynan patsha үkimetine degen orasanzor ashu yza tudyrdy zhәne ol kazaktardyn koterilis zhasauyna alypbaryp soktyrdy DerekkozderAjbyn Enciklopediya Bas redaktory B Ө Zhakyp Almaty Қazak enciklopediyasy 2011 ISBN 9965 893 73 H Қazakstan tarihy XVIII gasyr 1914 zhyl Zhalpy bilim beretin mekteptin 8 synybyna arnalgan okulyk Қabyldinov Z E Қajypbaeva A T Almaty Atamүra 2008 352 bet suretti kartaly ISBN 9965 34 816 2SiltemelerҚazaktardyn 1812 zhylgy Otan sogysyna katysuy Kazahi v Otechestvennoj vojne 1812 g Uchastie kazahov v Otechestvennoj vojne 1812 g KAZAHI V OTEChESTVENNOJ VOJNE 1812 g V ROSSII Kazahi v Otechestvennoj vojne 1812 g v Rossii Uchastie kazahov v Otechestvennoj vojne 1812 goda Uchastie kazahov v Otechestvennoj vojne 1812 goda Uchastie kazahov v Otechestvennoj vojne 1812 g Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz