Жәрмеңке (нем. Jahrmarkt - жыл базары) – жылдың белгілі бір мерзімдерінде сауда-саттық ұйымдастырылып отыратын орын. Жәрмеңке сөзі неміс тіліндегі Jahrmarkt (Ярмаркт) сөзінен туындаған.
Қазақ жеріндегі жәрмеңкенің ұйымдастырылуы, маңыздылығы мен өркендеуі
Жәрмеңкелер Қазақстан жерінде ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап ұйымдастырыла бастады. Ол уақытқа дейін қазақтар керуенмен Батыс Сібір аймағындағы Ірбіт жәрмеңкесі сияқты ірілі-ұсақты жәрмеңкелерге жол тартатын. Қазақстан малдың, мал өнімдерінің шикізат қоры ретінде орыс көпестерін қызықтыра түсуіне байланысты орыс әкімшілігі жәрмеңкелерді қазақ жерінде ұйымдастырудың тиімділігін құптап ХІХ ғасырдан бастап маусымдық жәрмеңкелерді аша бастады.
Осы уақыттан бастап қазақ жерінің көптеген өңірлерінде жәрмеңкелердің саны жыл сайын көбейе түсті. Бөкей Ордасындағы, Семей, Көкшетау, Ақмола, Әулиеата қалаларындағы жәрмеңкелер қазақ жеріндегі сауда ісінің өркендеуіне, сондай-ақ экономиканың өсуіне айтарлықтай әсер етті. Ең бірінші болып саудагер Ботовтың ұйымдастыруымен әйгілі Қоянды-Ботов жәрмеңкесі ашылды. Қызылжар жолы бойындағы Қоянды жәрмеңкесі ХІХ ғасырдың 50-жылдарына дейін 25 мамыр – 25 маусым, ал 1882 жылдан бастап 1 маусым – 1 шілде аралығында өткізілген. Қоянды жәрмеңкесінде мал, шикізат өнімдерімен қатар, егін шаруашылығының өсуіне байланысты астық саудасы дамыды.
Жәрмеңкелердің ашылуы қазақ қоғамында сауда ісінің дамуына жағдай жасады. ХІХ ғасырдың екінші жартысында саудагерлердің арасында орыс және татар көпестері көп болса, кейін мал өнімдерін сататын қазақ саудагерлерінің қатары өсті. Сол кездегі жәрмеңкелердің бір ерекшелігі «айырбас сауда» қатынасымен қатар тауарды ақшамен сату-сатып алу қатынастарының қалыптасуына себепкер болды.
Жаздық және күздік болып бөлінетін жәрмеңкелер саны ХІХ ғасырдың соңында Ақмола уезінде 40, Семей уезінде 14-ке жетті. Әулиеата, Қарқара (Верный), Қоянды (Қарқаралы), Атбасар (Ақмола), Ойыл (Ақтөбе), Шар (Семей) жәрмеңкелерінің маңызы өсті. Олардың ішінде ең ірісі болған Қоянды жәрмеңкесінде мемлекеттік банк бөлімшесі, почта, телеграф жұмыс жасады.
Әулиеата жәрмеңкесі
Верный, Әулиеата, Пржевальск, Бішкек уездерін Әулиеата жәрмеңкесі қамтыған. Жылына жәрмеңкеге жан-жақтан тауарлар тасылған. Әулиеата уезінен 125 000 пұт жүн, Шымкент уезінен 200-250 мың пұт жүн, 3000 пұт қаракөл терісін, 20 000 пұт түйе жүнін сатуға әкелген. Қазақ ауылдарынан орыс көпестері шикізат өнімдері мен қолөнер бұйымдарын сатып алып, Ресейге алып кеткен.
Қарқара жәрмеңкесі
Верный, Қапал, Жаркент, Сергиополь уездерін қамтыған ірі Қарқара жәрмеңкесі ХІХ ғасыр аяғынан – ХХ ғасыр басына дейін жұмыс жасады. Жәрмеңке Қазақстан мен Қытай арасындағы сауда қарым-қатынасын дамытты. Жаркент кеден басқармасының 1893 жылғы мәліметі бойынша Қарқара жәрмеңкесінен 171 саудагер 435 433 сомның тауарын Қытайға тасыған. Кеген, Иірсу, Жырғалаң, Кеңсу өзендерінің бойын жайлаған қазақтар саудагерлерге малдарын өткізіп, одан түскен қаражатқа азық-түлік, киім-кешек, тұрмыс бұйымдарын, Шығыс маталары мен тәттілерін сатып алған. Жәрмеңкеге Қытай, Ресей, Өзбек, Тәжік, Түрікмен, Қырғыз, Хиуа елдерінің саудагерлері ағылған. Жәрмеңке қазіргі Алматы облысының Кеген ауданының Қарқара жайлауында жаз уақытында ұйымдастырылып тұрған. Жыл сайын жәрмеңкеге арналып 200 киіз үй тігілген.
Жәрмеңкедегі негізгі сауда көзі
Жәрмеңкелердің негізгі сауда көзі – төрт түлік малда болатын. 1910 жылы сатылған малдың саны – 159855 болса, 1913 жылы – 567920-ға жетті. Қарқаралы бөлімі инспекторы мәліметтеріне сәйкес 1905 жылы шикізат материалдарын (жүн, тері, киіз) ірі көлемде сатумен 14 адам айналысып, тауарларды Петропавловск, Казань, Новгород қалаларына жөнелткен. Сонымен қатар жәрмеңкелерде Ресей зауыттарының темір, мыс, шойыннан жасаған өнімдері де сатылған. Қоянды жәрмеңкесінің тауар айналымы жыл сайын өсіп отырған: 1882 жылы – 1,5 млн сом, ХІХ ғасырдың аяғында – 2 млн сом, ХХ ғасырдың басында 3 млн сомға жеткен. Жәрмеке Ресей, Моңғолия, Қазақстан сауда қарым-қатынасын дамытты.
Жәрмеңке барысындағы мәдени шаралар
Жәрмеңкелер қазақ даласындағы экономикалық өмірді жандандырып, ұлттық өнерді ел арасына тарату қызметін де атқарды. Сауда ісімен қатар жиналған халықтың көңілін көтеретін мәдени іс-шаралар да ұйымдастырылып тұрған. Думан салу қазақ халқының тіршілігімен біте қайнасқан өнер түрі болғандықтан, әйгілі Ақан сері, Балуан Шолақ, Жаяу Мұса, Майра Уәлиқызы, Әміре Қашаубаев сияқты өнер қайраткерлері мен палуандар жәрмеңкеге жиналған халықтың көңілінен шығып отырған. Сөз жарыстырған айтыскерлер сияқты жарыс түрлері де ұйымдастырылып, жыршылар қазақ халқының өткені мен сол кездегі тұрмыс-тіршілігін өз жырларына қосқан. Думаншылар ұлттық ойындар: көкпар, қыз қуу, тартыс, теңге ілдіру, жаяу жарыс, жорға салыстыру т.б. көрсетсе, ал саятшылар бүркітке түлкі алдыру, тазы жүргіртудің озық үлгілерін паш етті.
Дереккөздер
- ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
Әдебиеттер
- Васильев А.В. Материалы к характеристике взаимных отношений татар и киргизов. Оренбург, 1808;
- Жители, нравы и обычаи. Торговля и политическое состояние Восточного Туркестана по рассказам туркестанцев, собранным А.Борнсом. ТС. Т.17. СПб., 1870. С.102-103;
- Хорошкин А.Кзыл-Кум. ТВ. 1873. №18. С.70;
- Гейер И. Шерстяное дело в Аулие-Ате. ТВ. 1895. №72. С.305-307;
- Гейер И. Туркестанское скитание. ТВ. 1896. №75. С.318-319;
- Алекторов А.Е. Указатель книг, журнальных и газетных статей и заметок о киргизах. Казань: Типолитография Импер. Универ., 1900;
- Касымбаев Ж. Казахстан-Китай: караванная торговля в XIX – нач. XX вв. Алматы: Өлке, 1996;
- Восточная Сарыарка. Каркаралинский регион в прошлом и настоящем. Алматы: Эверо, 2004;
- ҚР МОМ – материалдарынан;
- ОМЭЭ – материалдарынан.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zhәrmenke nem Jahrmarkt zhyl bazary zhyldyn belgili bir merzimderinde sauda sattyk ujymdastyrylyp otyratyn oryn Zhәrmenke sozi nemis tilindegi Jahrmarkt Yarmarkt sozinen tuyndagan Қazaktar Omby zhәrmenkesinde ҚR ҰM korynan Қazak zherindegi zhәrmenkenin ujymdastyryluy manyzdylygy men orkendeuiҚoyandy zhәrmenkesi Semej ҚR ҰM korynan Atbasar zhәrmenkesi Akmola obl ҚR ҰM korynan Zhәrmenkeler Қazakstan zherinde HIH gasyrdyn ekinshi zhartysynan bastap ujymdastyryla bastady Ol uakytka dejin kazaktar keruenmen Batys Sibir ajmagyndagy Irbit zhәrmenkesi siyakty irili usakty zhәrmenkelerge zhol tartatyn Қazakstan maldyn mal onimderinin shikizat kory retinde orys kopesterin kyzyktyra tүsuine bajlanysty orys әkimshiligi zhәrmenkelerdi kazak zherinde ujymdastyrudyn tiimdiligin kuptap HIH gasyrdan bastap mausymdyk zhәrmenkelerdi asha bastady Osy uakyttan bastap kazak zherinin koptegen onirlerinde zhәrmenkelerdin sany zhyl sajyn kobeje tүsti Bokej Ordasyndagy Semej Kokshetau Akmola Әulieata kalalaryndagy zhәrmenkeler kazak zherindegi sauda isinin orkendeuine sondaj ak ekonomikanyn osuine ajtarlyktaj әser etti En birinshi bolyp saudager Botovtyn ujymdastyruymen әjgili Қoyandy Botov zhәrmenkesi ashyldy Қyzylzhar zholy bojyndagy Қoyandy zhәrmenkesi HIH gasyrdyn 50 zhyldaryna dejin 25 mamyr 25 mausym al 1882 zhyldan bastap 1 mausym 1 shilde aralygynda otkizilgen Қoyandy zhәrmenkesinde mal shikizat onimderimen katar egin sharuashylygynyn osuine bajlanysty astyk saudasy damydy Zhәrmenkelerdin ashyluy kazak kogamynda sauda isinin damuyna zhagdaj zhasady HIH gasyrdyn ekinshi zhartysynda saudagerlerdin arasynda orys zhәne tatar kopesteri kop bolsa kejin mal onimderin satatyn kazak saudagerlerinin katary osti Sol kezdegi zhәrmenkelerdin bir ereksheligi ajyrbas sauda katynasymen katar tauardy akshamen satu satyp alu katynastarynyn kalyptasuyna sebepker boldy Zhazdyk zhәne kүzdik bolyp bolinetin zhәrmenkeler sany HIH gasyrdyn sonynda Akmola uezinde 40 Semej uezinde 14 ke zhetti Әulieata Қarkara Vernyj Қoyandy Қarkaraly Atbasar Akmola Ojyl Aktobe Shar Semej zhәrmenkelerinin manyzy osti Olardyn ishinde en irisi bolgan Қoyandy zhәrmenkesinde memlekettik bank bolimshesi pochta telegraf zhumys zhasady Tolyk makalasy Қoyandy zhәrmenkesi Әulieata zhәrmenkesi Vernyj Әulieata Przhevalsk Bishkek uezderin Әulieata zhәrmenkesi kamtygan Zhylyna zhәrmenkege zhan zhaktan tauarlar tasylgan Әulieata uezinen 125 000 put zhүn Shymkent uezinen 200 250 myn put zhүn 3000 put karakol terisin 20 000 put tүje zhүnin satuga әkelgen Қazak auyldarynan orys kopesteri shikizat onimderi men koloner bujymdaryn satyp alyp Resejge alyp ketken Қarkara zhәrmenkesi Vernyj Қapal Zharkent Sergiopol uezderin kamtygan iri Қarkara zhәrmenkesi HIH gasyr ayagynan HH gasyr basyna dejin zhumys zhasady Zhәrmenke Қazakstan men Қytaj arasyndagy sauda karym katynasyn damytty Zharkent keden baskarmasynyn 1893 zhylgy mәlimeti bojynsha Қarkara zhәrmenkesinen 171 saudager 435 433 somnyn tauaryn Қytajga tasygan Kegen Iirsu Zhyrgalan Kensu ozenderinin bojyn zhajlagan kazaktar saudagerlerge maldaryn otkizip odan tүsken karazhatka azyk tүlik kiim keshek turmys bujymdaryn Shygys matalary men tәttilerin satyp algan Zhәrmenkege Қytaj Resej Өzbek Tәzhik Tүrikmen Қyrgyz Hiua elderinin saudagerleri agylgan Zhәrmenke kazirgi Almaty oblysynyn Kegen audanynyn Қarkara zhajlauynda zhaz uakytynda ujymdastyrylyp turgan Zhyl sajyn zhәrmenkege arnalyp 200 kiiz үj tigilgen Zhәrmenkedegi negizgi sauda koziZhәrmenkelerdin negizgi sauda kozi tort tүlik malda bolatyn 1910 zhyly satylgan maldyn sany 159855 bolsa 1913 zhyly 567920 ga zhetti Қarkaraly bolimi inspektory mәlimetterine sәjkes 1905 zhyly shikizat materialdaryn zhүn teri kiiz iri kolemde satumen 14 adam ajnalysyp tauarlardy Petropavlovsk Kazan Novgorod kalalaryna zhoneltken Sonymen katar zhәrmenkelerde Resej zauyttarynyn temir mys shojynnan zhasagan onimderi de satylgan Қoyandy zhәrmenkesinin tauar ajnalymy zhyl sajyn osip otyrgan 1882 zhyly 1 5 mln som HIH gasyrdyn ayagynda 2 mln som HH gasyrdyn basynda 3 mln somga zhetken Zhәrmeke Resej Mongoliya Қazakstan sauda karym katynasyn damytty Zhәrmenke barysyndagy mәdeni sharalarZhәrmenkeler kazak dalasyndagy ekonomikalyk omirdi zhandandyryp ulttyk onerdi el arasyna taratu kyzmetin de atkardy Sauda isimen katar zhinalgan halyktyn konilin koteretin mәdeni is sharalar da ujymdastyrylyp turgan Duman salu kazak halkynyn tirshiligimen bite kajnaskan oner tүri bolgandyktan әjgili Akan seri Baluan Sholak Zhayau Musa Majra Uәlikyzy Әmire Қashaubaev siyakty oner kajratkerleri men paluandar zhәrmenkege zhinalgan halyktyn konilinen shygyp otyrgan Soz zharystyrgan ajtyskerler siyakty zharys tүrleri de ujymdastyrylyp zhyrshylar kazak halkynyn otkeni men sol kezdegi turmys tirshiligin oz zhyrlaryna koskan Dumanshylar ulttyk ojyndar kokpar kyz kuu tartys tenge ildiru zhayau zharys zhorga salystyru t b korsetse al sayatshylar bүrkitke tүlki aldyru tazy zhүrgirtudin ozyk үlgilerin pash etti DerekkozderҚAZAҚTYҢ ETNOGRAFIYaLYҚ KATEGORIYaLAR ҰҒYMDAR MEN ATAULARYNYҢ DӘSTҮRLI ZhҮJESI Enciklopediya Almaty RPK SLON 2012 ill ISBN 978 601 7026 17 23 tom K Қ 736 bet ISBN 978 601 7026 21 9ӘdebietterVasilev A V Materialy k harakteristike vzaimnyh otnoshenij tatar i kirgizov Orenburg 1808 Zhiteli nravy i obychai Torgovlya i politicheskoe sostoyanie Vostochnogo Turkestana po rasskazam turkestancev sobrannym A Bornsom TS T 17 SPb 1870 S 102 103 Horoshkin A Kzyl Kum TV 1873 18 S 70 Gejer I Sherstyanoe delo v Aulie Ate TV 1895 72 S 305 307 Gejer I Turkestanskoe skitanie TV 1896 75 S 318 319 Alektorov A E Ukazatel knig zhurnalnyh i gazetnyh statej i zametok o kirgizah Kazan Tipolitografiya Imper Univer 1900 Kasymbaev Zh Kazahstan Kitaj karavannaya torgovlya v XIX nach XX vv Almaty Өlke 1996 Vostochnaya Saryarka Karkaralinskij region v proshlom i nastoyashem Almaty Evero 2004 ҚR MOM materialdarynan OMEE materialdarynan