Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қазақстандағы ұлт мәселесі
Ұлтаралық қатынас көп ұлтты Қазақстан Республикасында ерекше көңіл аударуды қажет ететін мәселелер қатарына жатады. Қазақстан жерін халықтардың достық, туысқандық қарым-қатынасы, оларды біртұтас мақсатқа жетелейтін жетекші ұлттық мүдде болуы қазіргі саясаттың маңызды бөлігіне айналды. Мұнда Түркия тәжірибесін мысал ретінде алуға болады. Кемал Ататүрік халқын біртұтас ұлттық қозғалысқа біріктіре отырып, ұлттық идеологияны қалыптастырды. Түркияның бүгінгі басшылары Ататүріктің жолын қуып, қазіргі заманға лайықты ізгілікті мақсаттарды көздейтін ұлттық мемлекетке айналған. Қазақстан да жаңа дәуірге бейімделген өзіндік жолын таңдап алды.
Кеңес Одағы ыдырар алдында елде бұрын байқалмаған толқулар күшейді. Н.Назарбаев «Ғасырлар тоғысында» кітабында: «Ең қауіптісі — олар таза ұлттық cипат ала бастады. Ұлт мәселесінің соншалық асқындауы әуелі теориялық дәрменсіздіктен етек алды», — деп жазды. Ал XX ғасырдың соңында тек Кеңестер елінде ғана емес, бүкіл әлемде ауқымды ұлттық оянудың үдере бас көтеруі басталған болатын.
Тоталитарлы жүйе тұсындағы жалпы мемлекеттік саясатқа эклектизм, яғни қарама-карсы әр түрлі философиялық көзқарастарды, теориялық алғышарттарды, саяси тұжырымдарды қалай болса солай дәйексіз біріктіре салу тән болды. Соның ұлттарды аға мен ініге теңеу саясаты, келеңсіз көріністер орын алды. Кеңес халқы тоталитарлық-саяси әдістермен біріккен қауым, оның мәдени негізі идеологияландырылған кеңес мәдениеті болды. Сол себепті саяси қатаң тәртіп сол әлсіреген кезде «адамдардың жаңа тарихи қауымдастығы» ыдырап кетті. Кеңес өкіметі құлағаннан кейін бұрынғы ұлт саясатындағы бір ұлтты жоғары қою арқылы, екіншілерін төмендету, екінші қатарға ысырып тастауға, империялық көңіл күйге, экстремистік әрекеттерге тосқауыл қойылды. Ұлт мәселесі «атылмаған жанартау» болудан қалып, ұлт мәселесінің ақылды, парасатты шешімдерді қажет ететіндігі мойындалды.
Бұл парасаттылықтың астарында әрбір қазақстандықтың өзін, ең алдымен, қазақстандық екендігін, сонан кейін өз ұлтының екендігін сезінгенде ғана ұлтаралық қарым-қатынастың жоғары мәдениеті қалыптасады. Сонда ғана шынайы ұлттық келісім мен шынайы саяси және қоғамдық тұрақтылыққа қол жеткізуге болады. Ол қазақстандық патриотизмге негізделуі қажет. Ұлтаралық, этностық топтар арасындағы келісім — барша азаматтың нәсіліне, ұлтына, діни сеніміне қарамастан қашанда бір-біріне көмекке келуге әзірлігі, психологиялық тұрғыдан дайындығы, достық қарым-қатынасын бейнелейді.
Қазақстанның даму, өсу, өркендеу жолындағы басым бағыттарының бірі — ұлттық келісім, ұлтаралық қарым-қатынас мәдениетінің жоғары деңгейі екені даусыз.
Әрине, ұлттық келісімге келгенде, әрбір адамның азаматтық құқы сақталуы шарт екендігі түсінікті. Сонымен қатар елдегі саяси тұрақтылықтың кепілі ретінде ұлтаралық келісіммен бірге халықтың әл-ауқатының жақсаруы да өз әсерін тигізеді.
Қазақстан Республикасындағы ұлт саясатының бағдарламасы саяси тұрақтылықтың кепілі болып қала бермек. Күллі қазақстандықтардың теңдігін қамтамасыз ету үшін әділеттік принципі мен ұлтаралық татулық санасын қалыптастыру маңызды. Осыған орай еліміздегі қазақ ұлты мен басқа этикалық топтардың мәдениетін, жан-жақты дамуын қамтамасыз етудің зор.
Қазақтар Кеңес Одағы ыдырап, көптеген ұлттық топтардың өз отанынан жырақта қалған жағдайын жақсы түсінеді. Тоталитаризм жылдарында қазақтардың өзі оның зардаптарын басынан өткерді, миллиондаған қазақтар шетелге кетуге мәжбүр болып, демографиялық апатқа ұшырады. Ендеше кеңестік тоталитаризм қазақ халкының басына да орны толмас бақытсыздықтар әкелді. Әрі халқымыздың басым көпшілігі өздерін Қазақстанның азаматы ретінде танитыны айдан айқын. Сондықтан азаматтық қоғам идеяларын жалпы ұлттық идеялармен үйлестіре отырып, республикадағы азаматтық қауымдастықты қалыптастыруға әбден болады.
1999 жылғы Бүкілхалықтық Қазақстан тұрғындарының ұлт құрамында саны жағынан бірінші орында қазақтар, екінші орында — орыстар, үшінші орында — украиндар, төртінші орында — өзбектер, бесінші орында — немістер және т.с.с. болғандығын көрсетті.
Қазақтар Түркістан облысында — 13 мың, Алматы облысында — 925 мың, Шығыс Қазақстан облысында — 740 мың, Жамбыл облысында — 640 мың адам. Ал орыстар Шығыс Қазақстан облысында — 700 мың, Қарағанды облысында — 610 мындай, Қостанай облысында — 430 мыңдай, Солтүстік Қазақстан облысында — 360 мыңдай, Павлодар облысында — 330 мың, Ақмола облысында — 330 мың адам орналаскан.
Украиндардың ең көбі Қостанай, Қарағанды, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Ақмола облыстарында шоғырланған. Беларустар Қостанай, Қарағанды, Ақмола облыстарына көптеп түрақтаған. Өзбектердің көпшілігі Түркістан облысында тұрады. Немістер Қарағанды, Қостанай, Ақмола, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстарында топтаскан. Татарлар Қарағанды, Оңтүстік Қазақстан, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Алматы, Жамбыл облыстарында көптеп мекендейді. Ұйғырлардың көп бөлігі Алматы облысында, дүнгендер — Жамбылда, түріктер Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарында тұрады. Корейлер — Алматы облысында, Жамбыл, Қарағанды, Оңтүстік Қазақстан облыстарында, — Алматы мен Жамбылда, ал тәжіктер, негізінен, Түркістан облысында көп шоғырланған.
Тек 1989, 1999 жылғы нәтижелері республикадағы этникалық топтардың қатарында орыстардың үлес салмағы төмендегенін көрсетті. Оған көші-қондық ағымдар, табиғи өсімнің азаюы, әлеуметтік жағдайдың нашарлауы кері әсер етті. Қазақстанға алыс және шетелдердегі қазақтардың көшіп келуі де жергілікті халықтың абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштеріне өзгерістер әкелді.
1989—1995 жылдардағы орыстардың көші-қондық кері ағымдары қарқынды жүрді, нәтижесінде барлық облыстарда олардың абсолюттік санының азаюы байқалды. Қоныс аударушылардың көпшілігі 1979—1989 жылдары Оңтүстік Қазақстан, Жезқазған, Батыс Қазақстан және Атырау облыстарынан шыкса, 1989—1993 жылдары Маңғыстау, Қызылорда, Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Талдықорған, Ақтөбе облыстарынан кете бастаған.
Ал Қазақстандағы жалпы демографиялық жағдайға байланысты туудың кеми түсуі мен оның табиғи өсімге әсер етуі де орын алуда. Оған төмендегідей жағдайлар: қазақтарда көп балалы отбасынан орташа отбасыларға, орыстарда орташа отбасылардан аз отбасыларға ауысу жүріп жатыр. Сонымен қатар халықтың әлеуметтік-экономикалық тұрмысының шапшаң өзгеруі, көші- конның барлық түрлері және т.б. факторлар ықпал етті. Табиғи өсімнің азайып, өлімнің көбеюін және жастық құрылымның қартаюын 1991—1995 жылдарда туған балалардың саны кестесінен көруге болады.
Әсіресе демографиялық өсу қарқынының баяулай түсуі, негізінен, қала жұртының, кейіннен ауылдық жерлерде бала санының шектеле бастағанын білдіреді. Ал ұлттар аралас тұратын ірі қалалар мен өндіріс орталықтарындағы халық саны ауылдан келушілер есебінен толығуда, яғни кенттену барысы жылдам жүруде. 1989 жылғы санақ қорытындысы бойынша Қазақстанның 50 қаласының 6-уында ғана қазақтар 50%-дан артады. Қалған қалаларда орыстар мен басқа ұлттар басым. Бірақ алдағы кезеңде кала тұрғындарының ішінде қазақтардың арта түспек деп күтілуде.
Дереккөздер
- Қазақстан тарихы: Аса маңызды кезеңдері мен ғылыми мәселелері. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдык- гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық / М.Қойгелдиев, Ә.Төлеубаев, Ж.Қасымбаев, т.б. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. — 304 бет,суретті. ISBN 9965-36-106-1
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — Қазақстан тарихы бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қazakstandagy ult mәselesiҚazakstandagy kazaktarҚazakstandagy orystar Ұltaralyk katynas kop ultty Қazakstan Respublikasynda erekshe konil audarudy kazhet etetin mәseleler kataryna zhatady Қazakstan zherin halyktardyn dostyk tuyskandyk karym katynasy olardy birtutas maksatka zhetelejtin zhetekshi ulttyk mүdde boluy kazirgi sayasattyn manyzdy boligine ajnaldy Munda Tүrkiya tәzhiribesin mysal retinde aluga bolady Kemal Atatүrik halkyn birtutas ulttyk kozgalyska biriktire otyryp ulttyk ideologiyany kalyptastyrdy Tүrkiyanyn bүgingi basshylary Atatүriktin zholyn kuyp kazirgi zamanga lajykty izgilikti maksattardy kozdejtin ulttyk memleketke ajnalgan Қazakstan da zhana dәuirge bejimdelgen ozindik zholyn tandap aldy Kenes Odagy ydyrar aldynda elde buryn bajkalmagan tolkular kүshejdi N Nazarbaev Ғasyrlar togysynda kitabynda En kauiptisi olar taza ulttyk cipat ala bastady Ұlt mәselesinin sonshalyk askyndauy әueli teoriyalyk dәrmensizdikten etek aldy dep zhazdy Al XX gasyrdyn sonynda tek Kenester elinde gana emes bүkil әlemde aukymdy ulttyk oyanudyn үdere bas koterui bastalgan bolatyn Totalitarly zhүje tusyndagy zhalpy memlekettik sayasatka eklektizm yagni karama karsy әr tүrli filosofiyalyk kozkarastardy teoriyalyk algysharttardy sayasi tuzhyrymdardy kalaj bolsa solaj dәjeksiz biriktire salu tәn boldy Sonyn ulttardy aga men inige teneu sayasaty kelensiz korinister oryn aldy Kenes halky totalitarlyk sayasi әdistermen birikken kauym onyn mәdeni negizi ideologiyalandyrylgan kenes mәdenieti boldy Sol sebepti sayasi katan tәrtip sol әlsiregen kezde adamdardyn zhana tarihi kauymdastygy ydyrap ketti Kenes okimeti kulagannan kejin buryngy ult sayasatyndagy bir ultty zhogary koyu arkyly ekinshilerin tomendetu ekinshi katarga ysyryp tastauga imperiyalyk konil kүjge ekstremistik әreketterge toskauyl kojyldy Ұlt mәselesi atylmagan zhanartau boludan kalyp ult mәselesinin akyldy parasatty sheshimderdi kazhet etetindigi mojyndaldy Bul parasattylyktyn astarynda әrbir kazakstandyktyn ozin en aldymen kazakstandyk ekendigin sonan kejin oz ultynyn ekendigin sezingende gana ultaralyk karym katynastyn zhogary mәdenieti kalyptasady Sonda gana shynajy ulttyk kelisim men shynajy sayasi zhәne kogamdyk turaktylykka kol zhetkizuge bolady Ol kazakstandyk patriotizmge negizdelui kazhet Ұltaralyk etnostyk toptar arasyndagy kelisim barsha azamattyn nәsiline ultyna dini senimine karamastan kashanda bir birine komekke keluge әzirligi psihologiyalyk turgydan dajyndygy dostyk karym katynasyn bejnelejdi Қazakstannyn damu osu orkendeu zholyndagy basym bagyttarynyn biri ulttyk kelisim ultaralyk karym katynas mәdenietinin zhogary dengeji ekeni dausyz Әrine ulttyk kelisimge kelgende әrbir adamnyn azamattyk kuky saktaluy shart ekendigi tүsinikti Sonymen katar eldegi sayasi turaktylyktyn kepili retinde ultaralyk kelisimmen birge halyktyn әl aukatynyn zhaksaruy da oz әserin tigizedi Қazakstan Respublikasyndagy ult sayasatynyn bagdarlamasy sayasi turaktylyktyn kepili bolyp kala bermek Kүlli kazakstandyktardyn tendigin kamtamasyz etu үshin әdilettik principi men ultaralyk tatulyk sanasyn kalyptastyru manyzdy Osygan oraj elimizdegi kazak ulty men baska etikalyk toptardyn mәdenietin zhan zhakty damuyn kamtamasyz etudin zor Қazaktar Kenes Odagy ydyrap koptegen ulttyk toptardyn oz otanynan zhyrakta kalgan zhagdajyn zhaksy tүsinedi Totalitarizm zhyldarynda kazaktardyn ozi onyn zardaptaryn basynan otkerdi milliondagan kazaktar shetelge ketuge mәzhbүr bolyp demografiyalyk apatka ushyrady Endeshe kenestik totalitarizm kazak halkynyn basyna da orny tolmas bakytsyzdyktar әkeldi Әri halkymyzdyn basym kopshiligi ozderin Қazakstannyn azamaty retinde tanityny ajdan ajkyn Sondyktan azamattyk kogam ideyalaryn zhalpy ulttyk ideyalarmen үjlestire otyryp respublikadagy azamattyk kauymdastykty kalyptastyruga әbden bolady 1999 zhylgy Bүkilhalyktyk Қazakstan turgyndarynyn ult kuramynda sany zhagynan birinshi orynda kazaktar ekinshi orynda orystar үshinshi orynda ukraindar tortinshi orynda ozbekter besinshi orynda nemister zhәne t s s bolgandygyn korsetti Қazaktar Tүrkistan oblysynda 13 myn Almaty oblysynda 925 myn Shygys Қazakstan oblysynda 740 myn Zhambyl oblysynda 640 myn adam Al orystar Shygys Қazakstan oblysynda 700 myn Қaragandy oblysynda 610 myndaj Қostanaj oblysynda 430 myndaj Soltүstik Қazakstan oblysynda 360 myndaj Pavlodar oblysynda 330 myn Akmola oblysynda 330 myn adam ornalaskan Ukraindardyn en kobi Қostanaj Қaragandy Pavlodar Soltүstik Қazakstan Akmola oblystarynda shogyrlangan Belarustar Қostanaj Қaragandy Akmola oblystaryna koptep tүraktagan Өzbekterdin kopshiligi Tүrkistan oblysynda turady Nemister Қaragandy Қostanaj Akmola Pavlodar Soltүstik Қazakstan Shygys Қazakstan oblystarynda toptaskan Tatarlar Қaragandy Ontүstik Қazakstan Қostanaj Pavlodar Soltүstik Қazakstan Almaty Zhambyl oblystarynda koptep mekendejdi Ұjgyrlardyn kop boligi Almaty oblysynda dүngender Zhambylda tүrikter Almaty Zhambyl Ontүstik Қazakstan oblystarynda turady Korejler Almaty oblysynda Zhambyl Қaragandy Ontүstik Қazakstan oblystarynda Almaty men Zhambylda al tәzhikter negizinen Tүrkistan oblysynda kop shogyrlangan Tek 1989 1999 zhylgy nәtizheleri respublikadagy etnikalyk toptardyn katarynda orystardyn үles salmagy tomendegenin korsetti Ogan koshi kondyk agymdar tabigi osimnin azayuy әleumettik zhagdajdyn nasharlauy keri әser etti Қazakstanga alys zhәne shetelderdegi kazaktardyn koship kelui de zhergilikti halyktyn absolyuttik zhәne salystyrmaly korsetkishterine ozgerister әkeldi 1989 1995 zhyldardagy orystardyn koshi kondyk keri agymdary karkyndy zhүrdi nәtizhesinde barlyk oblystarda olardyn absolyuttik sanynyn azayuy bajkaldy Қonys audarushylardyn kopshiligi 1979 1989 zhyldary Ontүstik Қazakstan Zhezkazgan Batys Қazakstan zhәne Atyrau oblystarynan shyksa 1989 1993 zhyldary Mangystau Қyzylorda Almaty Ontүstik Қazakstan Taldykorgan Aktobe oblystarynan kete bastagan Al Қazakstandagy zhalpy demografiyalyk zhagdajga bajlanysty tuudyn kemi tүsui men onyn tabigi osimge әser etui de oryn aluda Ogan tomendegidej zhagdajlar kazaktarda kop balaly otbasynan ortasha otbasylarga orystarda ortasha otbasylardan az otbasylarga auysu zhүrip zhatyr Sonymen katar halyktyn әleumettik ekonomikalyk turmysynyn shapshan ozgerui koshi konnyn barlyk tүrleri zhәne t b faktorlar ykpal etti Tabigi osimnin azajyp olimnin kobeyuin zhәne zhastyk kurylymnyn kartayuyn 1991 1995 zhyldarda tugan balalardyn sany kestesinen koruge bolady Әsirese demografiyalyk osu karkynynyn bayaulaj tүsui negizinen kala zhurtynyn kejinnen auyldyk zherlerde bala sanynyn shektele bastaganyn bildiredi Al ulttar aralas turatyn iri kalalar men ondiris ortalyktaryndagy halyk sany auyldan kelushiler esebinen tolyguda yagni kenttenu barysy zhyldam zhүrude 1989 zhylgy sanak korytyndysy bojynsha Қazakstannyn 50 kalasynyn 6 uynda gana kazaktar 50 dan artady Қalgan kalalarda orystar men baska ulttar basym Birak aldagy kezende kala turgyndarynyn ishinde kazaktardyn arta tүspek dep kүtilude DerekkozderҚazakstan tarihy Asa manyzdy kezenderi men gylymi mәseleleri Zhalpy bilim beretin mekteptin kogamdyk gumanitarlyk bagytyndagy 11 synybyna arnalgan okulyk M Қojgeldiev Ә Toleubaev Zh Қasymbaev t b Almaty Mektep baspasy 2007 304 bet suretti ISBN 9965 36 106 1Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul Қazakstan tarihy bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz