Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Өзен жүйелері және өзен алаптары
Қазақстан аумағында ірілі-ұсақты 85 мың өзен бар. Олардың ішінде 7 өзеннің (Ертіс, Тобыл, Есіл, Жайық, Сырдария, Іле, Шу) ұзындығы 1000 км-ден асады. Қазақстан өзендері
Ұзындығы 1000 км
| Өзен | Ұзындығы | Қазақстанда |
|---|---|---|
| Ертіс | 4 248 км | 1 700 км |
| Есіл | 2 450 км | 1 400 км |
| Жайық | 2 428 км | 1 082 км |
| Сырдария | 2 219 км | 1 400 км |
| Тобыл | 1 591 км | 800 км |
| Іле | 1 439 км | 815 км |
| Шу | 1 186 км | 800 км |
Ұзындығы 500 км
| Өзен | Ұзындығы | Қазақстанда |
|---|---|---|
| Нұра | 978 км | 978 км |
| Торғай | 825 км | 825 км |
| Ойыл (өзен) | 800 км | 800 км |
| Сарысу | 800 км | 800 км |
| Жем | 712 км | 712 км |
| Талас | 661 км | 453 км |
| Қараөзен | 650 км | 260 км |
| Сарыөзен | 638 км | 395 км |
| Елек | 623 км | км |
| Ырғыз | 593 км | 593км |
| Сағыз өзені | 511 км | 511 км |
| Шідерті | 502 км | 502 км |
Республиканың барлық өзендері Солтүстік Мұзды мұхит және ішкі тұйық көлдер алаптарына құяды. Екі алап арасындағы суайрық Сауыр-Тарбағатай тау жүйесінің қырқасы мен Сарыарқа, Торғай үстірті арқылы өтіп, Оңтүстік Оралға тіреледі.
Солтүстік Мұзды мұхит алабы өзендерінің су ағыны тұрақты келеді. Бұл алқапқа жататын өзен Ертіс (Есіл және Тобыл салаларымен).
Республика өзендерінің едәуір бөлігі ішкі тұйық алапқа жатады. Ішкі тұйық алап ірі көлдерге құятын өзендер жүйесімен келесі сатыдағы кіші алапқа бөлінеді. Бұл көлдердің ірілері — Каспий, Арал теңіздері және Балқаш көлі. Ішкі тұйық алапқа ұсақ көлдерге құятын, құмға барып сіңіп кететін, сондай-ақ уақытша ағатын өзендер де жатады.
Каспий теңізі алабы Батыс Қазақстан өзендерін қамтиды. Оларға Жайық, Жем, Сағыз, Ойыл, Сары өзен, Қара өзен және т.б. жатады.
Арал теңізі алабына Оңтүстік және Орталық Қазақстанның оңтүстік бөлігінің өзендері жатады. Өзендер шөл зонасында орналасқан және өзен желісі сирек. Басты өзендері Сырдария, Арыс саласы мен Шу, Сарысу, Торғай, Ырғыз, Талас өзендері. Бұлардың ішінде Сырдариядан басқасы Арал теңізіне жетпей құмға сіңіп кетеді.
Балқаш-Алакөл көлдер жүйесіне Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы өзендер кіреді. Олар: Қаратал, Лепсі, Ақсу, Іле, Тентек, Сарқан, Басқан және т.б.
Өзен жүйесінің ерекшелігі
Қазақстан өзендерінің бірінші ерекшелігі жасы әр түрлі. Жазық бөлігінің өзен жүйелері ескі, өзінің даму сатысының соңғы кезеңінен өтуде. Сондықтан жазықтардағы өзендердің аңғарлары жақсы түзілген әрі кең болып кетеді. Бұл өзендерде тереңдік шаю әрекеті (эрозиясы) баяу, ал бүйірлік шаю күшті болады. Таулы аймақтардың өзендері геологиялық тарихы жағынан жас, өз дамуының бастапқы кезеңінен өтуде. Бұлардың бойлық қимасы тік, құламалы келеді, яғни қалыптасып бітпеген. Өзендердің тереңдік шаю әрекеті жылдам да, бүйірлік шаюы баяу.
Қазақстан өзендерінің екінші ерекшелігі оның әркелкі таралуы. Жазықтарда өзен жүйесінің (торының) жиілігі солтүстіктен оңтүстікке қарай кеми береді. Жауын-шашын көбірек түсетін орманды дала және дала зоналары өзенге бай. Республиканың солтүстігінде өзен жүйесінің жиілігі әрбір 100 км2-ге орта есеппен 4-6 км-ден, ал оңтүстік шөл зонасында 0,5 км-ден келеді. Қазақстанның биік таулы аймақтарында өзен көп. Алтай, Жетісу Алатауы және ТяньШань тауларына жауын-шашын мол түседі. Өзен жүйесінің жиілігі тау бөктерлерінде әрбір 100 км2-де 4-6 км-ге, таудың орта бөлігінде 10-12 км-ге, биік тауларда 16-18 км-ге дейін жетеді.
Өзен суының шығыны және жылдық ағыны
Өзеннің су шығыны дегеніміз өзеннің су қимасынан бір секунд ішінде ағып өтетін су мөлшері. Әдетте су шығыны секундына ағып өтетін текше метр (м3/сек) есебімен өлшенеді.
Қазақстанның ең мол сулы өзені Ертістің көп жылдық орташа су шығыны 880 м3/сек, Сырдарияда 703 м3/сек. Өзеннің жыл бойындағы ағып шыққан су шығынын жылдық ағын деп атайды. Мысалы, Ертістің жылдық ағыны 28 млрд м3. Су ағыны жер беті суларының қорларын анықтайды. Ағын республика аумағы бойынша өте әркелкі тараған, беткі ағынының мөлшері 59 км3.
Қазақстанның жазық аудандарында жылдық ағынды негізінен анықтайтын қар жамылғысының таралу сипаты және қардың еру алдындағы суының коры болып есептеледі. Жаңбыр түгелге жуық топырақтың жоғарғы бетін ылғалдандыруға және буландыруға жұмсалады. Жылдық ағынның мөлшері ең алдымен климатқа байланысты. Өзендердің жылдық ағынына жер бедері де әсерін тигізеді, ол таулы өзендердің басты факторларының бірі болып табылады. Абсолюттік биіктік артқан сайын жылдық атмосфералық жауын-шашын мөлшері молая түседі. Қазақстанның солтүстігінде ылғалдану коэффициенті бірдің маңында, сондықтан ағын да көбірек және өзендердің суы да молырақ. Оңтүстікте ылғалдану коэффициенті бірден төмен, ағын мөлшері де аз.
Қазақстан бойынша орташа ағынның әрбір км2-ге келетін мөлшері 20 000 м3. Республикамыз өзен ағынының мөлшері жағынан Түрікменстаннан ғана алда. Ағын жыл маусымдарына қарай өзгеріп отырады. Қыс айларында жазықтағы өзендер жылдық ағынның 1%-ын береді. Адам баласы бөген салып, өзен ағындарын реттеп отырады. Бөгендегі су халық шаруашылығына қыста да, жазда да біркелкі пайдаланылады. Бөгендер қолдан жер суландыруға, электр қуатын өндіруге, т.б. жағдайларға қолайлы. Елімізде 168 су бөгені бар, олардың ең ірілері Бұқтырма мен Қапшағай бөгендері.
Өзендердің қоректенуі мен режимі
Қазақстан өзендері негізінен қар, жаңбыр, мұздық және жер асты суымен коректенеді.
Республиканың жазық бөлігінің өзендерінің қоректенуіне қарай қар-жаңбыр суымен және басым қар суымен қоректенетін өзендер деп екі типке бөлуге болады.
Қар-жаңбыр суымен қоректенетін өзендерге орманды дала, дала зоналарының өзендері жатады. Басты өзендері Есіл, Тобыл. Бұл өзендер көктемде тасиды, сәуір мамыр айларында жылдық ағынның 50%-ы ағып өтеді. Өзендер суды алдымен еріген кардан, кейін жаңбыр суынан алады. Өзен суы деңгейінің ең төмен кезі қаңтар айында байқалады, бұл кезде олар еспе суымен коректенеді. Негізінен кар суынан қоректенетін өзендердің ағыны түгелге жуық көктемге келеді (жылдық ағынның 85-95%-ы). Бұл қоректену типіне шөлейт және шөл зоналарының өзендері — Нұра, Жайық, Сағыз, Жем, Торғай және Сарысу жатады. Өзендердің деңгейі толық кезеңі көктемнің бірінші жартысында байқалады. Өзендер негізінен қар суымен қоректенеді. Көктемгі қар ерігенде өзен ағыны күрт көтеріледі. ТМД елдерінде өзен режимінің бұл түрін қазақстандық тип деп атайды. Мысалы, Нұра өзенінде жылдық ағынның 98%-ы көктемгі қысқа уакытта ағып өтеді. Өзен деңгейінің ең төмен кезеңі жаз айларында болады. Кейбіреулері мүлдем тартылып қалады. Күздегі жаңбырдан өзен деңгейі аздап көтеріліп, қыста қайта төмендейді.
Қазақстанның биік таулы бөлігінің өзендері қар суымен және мұздықтармен қоректенетін типіне жатады. Бұған Сырдария, Іле, Қаратал және Ертіс өзендері кіреді. Бұл өзендердің деңгейі көктемде, Алтай тауының өзендері (Ертіс) көктемнің 2-жартысы мен жазда тасиды. Бірақ қардың бір мезгілде ерімеуіне байланысты Сырдария өзенінің су тасуы ұзаққа созылады.
Тянь-Шань, Жетісу Алатауы өзендері көктем мен жазда, яғни жылдың жылы кезінде тасиды. Бұл тауларда қардың еруі көктемде төменгі белдеуден басталып, одан орта, жоғары биіктегі қар мен мұздықтар жаз бойы еріп, күзге дейін созылады. Тау өзендерінің ағынында жаңбыр суының үлесі шамалы (5-15%), ал аласа тауларда оның үлесі 20-30%-ға дейін жоғарылайды.
Қазақстанның жазықтағы өзендері суының аз және ағысы баяу болуынан қыс түсісімен тез қатып қалады да, оларды карашаның аяғында тұрақты мұз басады. Мұздың қалыңдығы 70-90 см-ге жетеді. Аязды қыста мұздың қалыңдығы республиканың солтүстігінде 190 см, оңтүстік өзендерінде 110 см болады. Өзен мұзы 2-4 ай бойы катып жатады. Сәуірдің басында оңтүстіктің екінші жартысында солтүстік өзендерінің мұзы ери бастайды.
Биік тау өзендерінің мұз режимі басқаша. Олардың таулы бөлігінде ағыстың күшті болуына байланысты және жер асты суымен коректенетіндіктен, тұрақты мұз жамылғысы қалыптаспайды. Тек кей жерлерде ғана жағалық мұздар байқалады.
Қазақстанның өзендері жылма-жыл шайылған тау жыныстарын ағызып әкетіп отырады. Өзендер табанын тереңдетіп, бүйірлерін құлатып, ірілі-ұсақты тастарды домалатып ағады. Қазақстанның жазық бөлігіндегі өзендердің ағысы баяу болады. Қатты материалдарды аз тасымалдайды. Мұндай өзендердің лайлылығы 50-100 г/м3, ал төменгі ағыстарында 200 г/м3. Борпылдақ жыныстарды көп ағызып әкелетін Батыс Қазақстан өзендерінің лайлылығы тым жоғары (500-700 г/м3) келеді. Тау өзендерінің лайлылығы ағыс бойымен төмен қарай артады. Оның мөлшері Іледе 650 г/м3, Шудың төменгі ағысында 900 г/м3, Сырдарияда 1200 г/м3.
Ең ұзын өзендер
Дереккөздер
- Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — география бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Өzen zhүjeleri zhәne ozen alaptaryҚazakstan aumagynda irili usakty 85 myn ozen bar Olardyn ishinde 7 ozennin Ertis Tobyl Esil Zhajyk Syrdariya Ile Shu uzyndygy 1000 km den asady Қazakstan ozenderi Ұzyndygy 1000 km Өzen Ұzyndygy ҚazakstandaErtis 4 248 km 1 700 kmEsil 2 450 km 1 400 kmZhajyk 2 428 km 1 082 kmSyrdariya 2 219 km 1 400 kmTobyl 1 591 km 800 kmIle 1 439 km 815 kmShu 1 186 km 800 kmҰzyndygy 500 km Өzen Ұzyndygy ҚazakstandaNura 978 km 978 kmTorgaj 825 km 825 kmOjyl ozen 800 km 800 kmSarysu 800 km 800 kmZhem 712 km 712 kmTalas 661 km 453 kmҚaraozen 650 km 260 kmSaryozen 638 km 395 kmElek 623 km kmYrgyz 593 km 593kmSagyz ozeni 511 km 511 kmShiderti 502 km 502 km Respublikanyn barlyk ozenderi Soltүstik Muzdy muhit zhәne ishki tujyk kolder alaptaryna kuyady Eki alap arasyndagy suajryk Sauyr Tarbagataj tau zhүjesinin kyrkasy men Saryarka Torgaj үstirti arkyly otip Ontүstik Oralga tireledi Soltүstik Muzdy muhit alaby ozenderinin su agyny turakty keledi Bul alkapka zhatatyn ozen Ertis Esil zhәne Tobyl salalarymen Respublika ozenderinin edәuir boligi ishki tujyk alapka zhatady Ishki tujyk alap iri kolderge kuyatyn ozender zhүjesimen kelesi satydagy kishi alapka bolinedi Bul kolderdin irileri Kaspij Aral tenizderi zhәne Balkash koli Ishki tujyk alapka usak kolderge kuyatyn kumga baryp sinip ketetin sondaj ak uakytsha agatyn ozender de zhatady Kaspij tenizi alaby Batys Қazakstan ozenderin kamtidy Olarga Zhajyk Zhem Sagyz Ojyl Sary ozen Қara ozen zhәne t b zhatady Aral tenizi alabyna Ontүstik zhәne Ortalyk Қazakstannyn ontүstik boliginin ozenderi zhatady Өzender shol zonasynda ornalaskan zhәne ozen zhelisi sirek Basty ozenderi Syrdariya Arys salasy men Shu Sarysu Torgaj Yrgyz Talas ozenderi Bulardyn ishinde Syrdariyadan baskasy Aral tenizine zhetpej kumga sinip ketedi Balkash Alakol kolder zhүjesine Қazakstannyn ontүstik shygysyndagy ozender kiredi Olar Қaratal Lepsi Aksu Ile Tentek Sarkan Baskan zhәne t b Өzen zhүjesinin ereksheligiҚazakstan ozenderinin birinshi ereksheligi zhasy әr tүrli Zhazyk boliginin ozen zhүjeleri eski ozinin damu satysynyn songy kezeninen otude Sondyktan zhazyktardagy ozenderdin angarlary zhaksy tүzilgen әri ken bolyp ketedi Bul ozenderde terendik shayu әreketi eroziyasy bayau al bүjirlik shayu kүshti bolady Tauly ajmaktardyn ozenderi geologiyalyk tarihy zhagynan zhas oz damuynyn bastapky kezeninen otude Bulardyn bojlyk kimasy tik kulamaly keledi yagni kalyptasyp bitpegen Өzenderdin terendik shayu әreketi zhyldam da bүjirlik shayuy bayau Қazakstan ozenderinin ekinshi ereksheligi onyn әrkelki taraluy Zhazyktarda ozen zhүjesinin torynyn zhiiligi soltүstikten ontүstikke karaj kemi beredi Zhauyn shashyn kobirek tүsetin ormandy dala zhәne dala zonalary ozenge baj Respublikanyn soltүstiginde ozen zhүjesinin zhiiligi әrbir 100 km2 ge orta eseppen 4 6 km den al ontүstik shol zonasynda 0 5 km den keledi Қazakstannyn biik tauly ajmaktarynda ozen kop Altaj Zhetisu Alatauy zhәne TyanShan taularyna zhauyn shashyn mol tүsedi Өzen zhүjesinin zhiiligi tau bokterlerinde әrbir 100 km2 de 4 6 km ge taudyn orta boliginde 10 12 km ge biik taularda 16 18 km ge dejin zhetedi Өzen suynyn shygyny zhәne zhyldyk agynyӨzennin su shygyny degenimiz ozennin su kimasynan bir sekund ishinde agyp otetin su molsheri Әdette su shygyny sekundyna agyp otetin tekshe metr m3 sek esebimen olshenedi Қazakstannyn en mol suly ozeni Ertistin kop zhyldyk ortasha su shygyny 880 m3 sek Syrdariyada 703 m3 sek Өzennin zhyl bojyndagy agyp shykkan su shygynyn zhyldyk agyn dep atajdy Mysaly Ertistin zhyldyk agyny 28 mlrd m3 Su agyny zher beti sularynyn korlaryn anyktajdy Agyn respublika aumagy bojynsha ote әrkelki taragan betki agynynyn molsheri 59 km3 Қazakstannyn zhazyk audandarynda zhyldyk agyndy negizinen anyktajtyn kar zhamylgysynyn taralu sipaty zhәne kardyn eru aldyndagy suynyn kory bolyp esepteledi Zhanbyr tүgelge zhuyk topyraktyn zhogargy betin ylgaldandyruga zhәne bulandyruga zhumsalady Zhyldyk agynnyn molsheri en aldymen klimatka bajlanysty Өzenderdin zhyldyk agynyna zher bederi de әserin tigizedi ol tauly ozenderdin basty faktorlarynyn biri bolyp tabylady Absolyuttik biiktik artkan sajyn zhyldyk atmosferalyk zhauyn shashyn molsheri molaya tүsedi Қazakstannyn soltүstiginde ylgaldanu koefficienti birdin manynda sondyktan agyn da kobirek zhәne ozenderdin suy da molyrak Ontүstikte ylgaldanu koefficienti birden tomen agyn molsheri de az Қazakstan bojynsha ortasha agynnyn әrbir km2 ge keletin molsheri 20 000 m3 Respublikamyz ozen agynynyn molsheri zhagynan Tүrikmenstannan gana alda Agyn zhyl mausymdaryna karaj ozgerip otyrady Қys ajlarynda zhazyktagy ozender zhyldyk agynnyn 1 yn beredi Adam balasy bogen salyp ozen agyndaryn rettep otyrady Bogendegi su halyk sharuashylygyna kysta da zhazda da birkelki pajdalanylady Bogender koldan zher sulandyruga elektr kuatyn ondiruge t b zhagdajlarga kolajly Elimizde 168 su bogeni bar olardyn en irileri Buktyrma men Қapshagaj bogenderi Өzenderdin korektenui men rezhimiҚazakstan ozenderi negizinen kar zhanbyr muzdyk zhәne zher asty suymen korektenedi Respublikanyn zhazyk boliginin ozenderinin korektenuine karaj kar zhanbyr suymen zhәne basym kar suymen korektenetin ozender dep eki tipke boluge bolady Қar zhanbyr suymen korektenetin ozenderge ormandy dala dala zonalarynyn ozenderi zhatady Basty ozenderi Esil Tobyl Bul ozender koktemde tasidy sәuir mamyr ajlarynda zhyldyk agynnyn 50 y agyp otedi Өzender sudy aldymen erigen kardan kejin zhanbyr suynan alady Өzen suy dengejinin en tomen kezi kantar ajynda bajkalady bul kezde olar espe suymen korektenedi Negizinen kar suynan korektenetin ozenderdin agyny tүgelge zhuyk koktemge keledi zhyldyk agynnyn 85 95 y Bul korektenu tipine sholejt zhәne shol zonalarynyn ozenderi Nura Zhajyk Sagyz Zhem Torgaj zhәne Sarysu zhatady Өzenderdin dengeji tolyk kezeni koktemnin birinshi zhartysynda bajkalady Өzender negizinen kar suymen korektenedi Koktemgi kar erigende ozen agyny kүrt koteriledi TMD elderinde ozen rezhiminin bul tүrin kazakstandyk tip dep atajdy Mysaly Nura ozeninde zhyldyk agynnyn 98 y koktemgi kyska uakytta agyp otedi Өzen dengejinin en tomen kezeni zhaz ajlarynda bolady Kejbireuleri mүldem tartylyp kalady Kүzdegi zhanbyrdan ozen dengeji azdap koterilip kysta kajta tomendejdi Қazakstannyn biik tauly boliginin ozenderi kar suymen zhәne muzdyktarmen korektenetin tipine zhatady Bugan Syrdariya Ile Қaratal zhәne Ertis ozenderi kiredi Bul ozenderdin dengeji koktemde Altaj tauynyn ozenderi Ertis koktemnin 2 zhartysy men zhazda tasidy Birak kardyn bir mezgilde erimeuine bajlanysty Syrdariya ozeninin su tasuy uzakka sozylady Tyan Shan Zhetisu Alatauy ozenderi koktem men zhazda yagni zhyldyn zhyly kezinde tasidy Bul taularda kardyn erui koktemde tomengi beldeuden bastalyp odan orta zhogary biiktegi kar men muzdyktar zhaz bojy erip kүzge dejin sozylady Tau ozenderinin agynynda zhanbyr suynyn үlesi shamaly 5 15 al alasa taularda onyn үlesi 20 30 ga dejin zhogarylajdy Қazakstannyn zhazyktagy ozenderi suynyn az zhәne agysy bayau boluynan kys tүsisimen tez katyp kalady da olardy karashanyn ayagynda turakty muz basady Muzdyn kalyndygy 70 90 sm ge zhetedi Ayazdy kysta muzdyn kalyndygy respublikanyn soltүstiginde 190 sm ontүstik ozenderinde 110 sm bolady Өzen muzy 2 4 aj bojy katyp zhatady Sәuirdin basynda ontүstiktin ekinshi zhartysynda soltүstik ozenderinin muzy eri bastajdy Biik tau ozenderinin muz rezhimi baskasha Olardyn tauly boliginde agystyn kүshti boluyna bajlanysty zhәne zher asty suymen korektenetindikten turakty muz zhamylgysy kalyptaspajdy Tek kej zherlerde gana zhagalyk muzdar bajkalady Қazakstannyn ozenderi zhylma zhyl shajylgan tau zhynystaryn agyzyp әketip otyrady Өzender tabanyn terendetip bүjirlerin kulatyp irili usakty tastardy domalatyp agady Қazakstannyn zhazyk boligindegi ozenderdin agysy bayau bolady Қatty materialdardy az tasymaldajdy Mundaj ozenderdin lajlylygy 50 100 g m3 al tomengi agystarynda 200 g m3 Borpyldak zhynystardy kop agyzyp әkeletin Batys Қazakstan ozenderinin lajlylygy tym zhogary 500 700 g m3 keledi Tau ozenderinin lajlylygy agys bojymen tomen karaj artady Onyn molsheri Ilede 650 g m3 Shudyn tomengi agysynda 900 g m3 Syrdariyada 1200 g m3 En uzyn ozenderTolyk makalasy Қazakstannyn en uzyn ozenderinin tizimiDerekkozderҚazakstannn fizikalyk geografiyasy Almaty Atamura 2008 ISBN 9965 34 809 HBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul geografiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi auystyru kazhet