Жайық – Ресей Федерациясы (Башқұртстан, Челябі, Орынбор облыстары) мен Қазақстан Республикасы (Атырау, Батыс Қазақстан облыстары) жеріндегі өзен. Өзен Еуропа мен Азия дүние бөліктерін бөлуші Орал тауларынан бірге шекара болып есептеледі. Жалпы ұзындығы 2428 км, су жиналатын алабының ауданы 237 мың км2 , Қазақстан жеріндегі ұзындығы 1084 км.
Жайық | |
---|---|
Сипаттамасы | |
Ұзындығы | 2428 км |
Су алабының ауданы | 237 000 км² |
Су алабы | Каспий теңізі |
Су шығыны | 400 м³/с |
Бастауы | Орал тауы |
• Биіктігі | 760 м |
• Координаттары | 54°42′10″ с. е. 59°25′05″ ш. б. / 54.70278° с. е. 59.41806° ш. б. (G) (O) (Я) |
Сағасы | Каспий теңізі |
• Координаттары | 46°53′02″ с. е. 51°37′01″ ш. б. / 46.88389° с. е. 51.61694° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 46°53′02″ с. е. 51°37′01″ ш. б. / 46.88389° с. е. 51.61694° ш. б. (G) (O) (Я) |
Орналасуы | |
Жайық бассейні | |
Ел | Қазақстан Ресей |
Аймақ | Орынбор облысы, Башқұртстан Республикасы, Батыс Қазақстан облысы, Атырау облысы |
Ортаққордағы санаты: Жайық |
Бастауы
Орал тауының оңтүстік сілемдері (Орал-Тау жотасы) теңіз деңгейінен 640 м биіктігінен басталып, Атырау қаласы орналасқан Каспий теңізінің бөлігіне құяды. Жайық өзені Оңтүстік Оралдың шығыс беткейін бойлай тар аңғармен ағып, Верхнеуральск қаласынан төмен қарай жазықпен ағады. Магнитогорск металлургия комбинатын сумен қамтамасыз ету үшін қала маңында бөген салған. Бөгеннен төмен қарай өзеннің жағасы жарқабақ, арасында қайраңдар бар. Ресей жеріндегі Орск қаласына дейінгі бөлігінде Жайыққа оң жағынан Таналық, сол жағынан Ор салары құяды. Орск қаласынан төменде өзен батысқа бұрылып, Губерли шатқалымен (ұзындығы 45 км) өтеді. Жазық даламен ағатын тұсында сол жағынан Елек өзені құяды. Жайыққа оң жағынан Кіші Қызыл, Үлкен Қызыл, Сакмар, Таналық, Шаған; сол жағынан Шыңғырлау, Гүбірлі, Үлкен Қараған, Сүйіндік, Құмақ, Ор, Елек, Барбастау салалары құяды. Орал қаласынан төменгі бөлігінде Жайықтың аңғары тағы да кеңейіп, жайылмасы тармақталады. Қаладан өткенен кейін өзенге Көшім бөгені салынып, Жайық-Көшім суғару-суландыру жүйесі тартылған. Жайықтың 80%-і қар суымен толығады.
Этимологиясы
Бұл атаудың шығу, пайда болу тарихымен мән-мағынасы жайлы әртүрлі жорамалдар бар. Екатерина ІІ жарлығы бойынша (Е.Пугачев көтерілісін халық жадынан өшіру мақсатымен) Орал деп атады. Ал жергілікті халық оны Жайық, Ақжайық деп те атайды.
Ол туралы біздің дәуірімізге дейінгі грек ғалымдары еңбектерінде мағлұмат берілген. Клавдий Птолемейдің «География» атты еңбегінде «Дайкс » деп аталса, ортағасырлық саяхатшы, араб ғалымдары Ахмед ибн Фадланның жазбаларында Джаих деп аталған.
- Академик В.В.Бартольд: «Птоломей заманында Волга өзенінің аты фин тілінде Ра-Урал, ал түркі тілдерінде Даикс (Яик) » атымен белгілі болған, -деп жазды.
- Көрнекті түріктанушы Н.А.Баскаков Жайық топонимінің алғашқы даих нұсқасы алтай тілінің куман диалектісінде: «Даиқ – өзен тасқыны» мәнін білдіреді деп жазды.
- Ғалым топономист А.Әбдірахманов сөз түбірі – жай, жаю, жайылу етістігінің де түп төркіні осы сөзден шығады, осыған –ық жұрнағы қосылып «Жайық» гидронимі жасалған деген пікір айтқан.
Гидрологиясы
Орал тау жотасынан басталып, жоғарғы бөлігінде Оңтүстік Оралдың шығыс беткейін бойлай тар аңғармен ағып, Верхнеуральск қаласынан төмен қарай жазықпен ағады. Магнитогорск металлургия комбинатын сумен қамтамасыз ету үшін қала маңында бөген салынған. Бөгеннен төмен қарай өзеннің жағасы жарқабақ, арнасында қайраңдар бар. Суды жинау көлемі – 220 мың км2 . Су сақтағыш, алқап, арна сипаттары бойынша Жайық өзенін 3-ке бөледі (ағыстар): жоғарғы, орта және төменгі.
Орал қаласынан төменгі бөлігінде Жайықтың аңғары тағы да кеңейіп, жайылмасы тармақталады. Қаладан өткеннен кейін өзенге Көшім бөгені салынып, Жайық-Көшім суғару-суландыру жүйесі тартылған. Жайық көбіне қар суымен (80%) толығады. Су тасу кезінде орта ағысы тұсында арнасы 10 км-ге, ал атырауында бірнеше ондаған км-ге дейін жайылады. Өзен жоғарғы ағысында – қарашаның басында, орта, төменгі бөлігінде қарашаның аяғында қатып, мұзының еруі төменгі бөлігінде наурыздың аяғында басталып, жоғарғы бөлігінде сәуірдің ортасына дейін созылады. Өзеннен бекіре, шоқыр, майшабақ, көксерке, Каспий қаракөзі, табан балық, сазан, жайын ауланады. Жайықтың бойында орналасқан Ресей қалалары: Верхнеуральск, Магнитогорск, Орск, Новотроицк, Орынбор, Қазақстан қалалары: Орал (кеме қатынасы басталатын жер), Атырау. Еуропа мен Азияның шартты шекарасы Жайық өзені бойымен өтеді.
Салалары
Ресей жеріндегі Орск қаласына дейінгі бөлігінде Жайыққа оң жағынан Таналық , сол жағынан Ор салалары құяды. Орск қаласынан төменде өзен батысқа бұрылып, Губерли шатқалымен (ұзындығы 45 км) өтеді. Жазық даламен ағатын тұсында сол жағынан Елек өзені құяды. Жайыққа оң жағынан Кіші Қызыл, Үлкен Қызыл, Сақмар, Гүбірлі, Таналық, Шаған; сол жағынан Шыңғырлау, Гүмбей, Үлкен Қараған, Сүйіндік, Үлкен Құмақ, Ор, Елек, Барбастау салалары құяды.
Төменде Жайық өзенінің салалары көрсетілген:
Өзендер | Ұзындығы | Шекарасы | Өзендер | Ұзындығы | Шекарасы |
---|---|---|---|---|---|
Ақсай | 110 | Атырау облысы | Аксакалка | 18 | Орынбор облысы |
Алабайталка | 12 | Орынбор облысы | Алимбет | 45 | Орынбор облысы |
Бағырлай | 239 | Б.Қазақстан, Атырау обл. | Бақсай | 106 | Атырау облысы |
Барал | 21 | Башқұртстан | Барбастау | 45 | Батыс Қазақстан облысы |
Бердянка | 65 | Орынбор облысы | Бирся | 30 | Башқұртстан |
Бурлы | 37 | Орынбор облысы | Бурля | 29 | Орынбор облысы |
Буртя | 95 | Орынбор облысы | Греховка | 10 | Челябі облысы |
Губерля | 111 | Орынбор облысы | Гумбейка | 202 | Башқұртстан, Челябі, Орынбор обл. |
Донгуз | 95 | Орынбор облысы | Елек | 623 | Орынбор, Батыс Қазақстан обл. |
Елшанка | 40 | Орынбор облысы | Елшань | 11 | Челябі облысы, Башқұртстан |
Жоғарғы Гусиха | 23 | Челябі, Орынбор обл. | Зингейка | 102 | Челябі облысы |
Иртек | 134 | Орынбор облысы | Каралга | 21 | Орынбор облысы |
Каранъелга | 13 | Башқұртстан | Каргалка | 70 | Орынбор облысы |
Кендірлі | 22 | Орынбор облысы | Кинделя | 145 | Орынбор облысы |
Киялы-Буртя | 80 | Орынбор, Ақтөбе облыстары | Кургаш | 21 | Башқұртстан |
Кіші Қызыл | 113 | Башқұртстан, Челябі облысы | Кіші Түсті | 18 | Башқұртстан |
Қандыбұлақ | 23 | Башқұртстан | Қарабұтақ | 26 | Челябі облысы |
Қарағашты | 13 | Орынбор облысы | Мечетка | 19 | Орынбор облысы |
Миндяк | 60 | Башқұртстан | Ор | 332 | Орынбор, Ақтөбе облыстары |
Орта Гусиха | 15 | Орынбор облысы | Письменка | 18 | Орынбор облысы |
Погромка | 45 | Орынбор облысы | Ржавчик | 16 | Челябі облысы |
Сақмар | 798 | Башқұртстан, Орынбор обл. | Суундук | 174 | Орынбор облысы |
Таңалық | 225 | Башқұртстан, Орынбор обл. | Тарлау | 11 | Башқұртстан |
Терекла | 23 | Ақтөбе облысы | Төменгі Гусиха | 18 | Орынбор облысы |
Тұздыкөл | 20 | Орынбор облысы | Урляда | 42 | Челябі облысы |
Урта-Буртя | 115 | Орынбор, Ақтөбе облыстары | Үлкен Кумак | 112 | Орынбор облысы |
Үлкен Қызыл | 172 | Челябі облысы | Үлкен Уртазымка | 87 | Башқұртстан, Орынбор облысы |
Худолаз | 81 | Челябі облысы | Шаған | 264 | Орынбор, Батыс Қазақстан обл. |
Шыңғырлау | 290 | Батыс Қазақстан облысы | 47 | Ақтөбе облысы | |
Ямская | 20 | Челябі облысы | Янгелька | 73 | Башқұртстан, Челябі облысы |
Шекарааралық Жайық өзені
Башқұртстан шекарасында
Жайық өзенінің бастауы Оралтау жотасында, теңіз деңгейінен 600 м биіктікте орналасқан Нәжімтау тауының етегінде орналасқан. Бұл жерден 12 шақырым жерде Башқұртстанның Учалин ауданына қарайтын Вознесенка ауылы орналасқан.
Жайық өзені Башқұртстан арқылы 130 км ағады. Су жинау алабы Башқұртстан Республикасының аумағында-27300 шаршы км (республика аумағының 19% - ы). Ең көп сулы-Самар өзені болып табылады, ол ауданы бойынша небәрі 7,3% - ды ғана алып, жылдық ағын нормасының 40% - ын береді. Республика аумағында қалыптасатын ағынның орташа ағыс көлеміндегі Орал өзені бассейнінің үлесі, сондай-ақ өзен суларының республикадан кетуі 9,12% - ды құрайды. Жайық өзені бассейнінің өзен суларының ағыны Башқұртстан Республикасының аумағында жоқ.
Бұлақ бастауында оларды бір ағысқа бағыттаған бес қайнар көзі бар. Бұлақтардың айналасында қара-жасыл, қара қоңыр түсті қайың орманы бар. Ал одан әрі ылғалдың көзі болып табылатын батпақтар жалғасады. Бұлақтардың бірінің астынан өзен қайнары шағын вулкандарша атқылауда. Оның жанында «Осы жерден Жайық өзені басталады» деген шойын плита тақтасы орнатылған. Тақтада Жайық өзенінің жағасында орналасқан қалалардың атаулары бар лента бейнеленген. Батпақтардан өтіп, Жайық негізгі, оңтүстік бағытқа қарай бет алады. Тар және терең шатқалдардан, тау сілемінен өтіп, өзен жартастары арасында жылдам ағып, Орал даласына шығады.
Челябі облысы шекарасында
Челябі облысы арқылы өтетін Жайық өзенінің жалпы ұзындығы 382,5 шақырымды құрайды. Облыс аймағында Волковское ауылына дейін өзен жылдам ағысы бар тау өзені ретінде келеді. Верхнеуральск қаласынан кейін - Жайық тегіс өзен ретінде ағып, Магнитогорскіден кейін ол қайтадан тар тасты жағалауларда ағады. Жайық Челябі облысының шекарасын Қызыл ауданының Первомайский кенті арқылы кесіп өтеді.
Жайықтың көптеген салалары бар, олардың ішіндегі ең ірілері (Челябі облысында): Гумбейка, Зингейка, Кіші Қызыл, Үлкен Қызыл және Үлкен Қараған.
Жайық суы елді мекендерді және Магнитогорск металлургия комбинатын сумен қамтамасыз ету үшін қолданылады. Магнитогорскіде өзенге екі су қоймасы салынды — Верхнеуральск және зауыттық тоған.
Жайық Челябі облысының үш үлкен елді мекенін - Верхнеуральск, Магнитогорск және Кизилское, сонымен қатар бірнеше ондаған шағын қалалар мен ауылдар арқылы ағып өтеді.
Жайық жағасында өте әдемі жартастар, төбелер, шыңдар - Верхнеуральск маңында Үлкен және Извоз-Гора таулары, Янгельское ауылының жанындағы Ақ-Тас шатқалы, Кизилскийдің жанындағы Көк Шихан тауы кездеседі.
Челябі аумағындағы Жайық өзенінен көксерке, табан, сазан, жайын балықтары кездеседі. Өзен Еуропа мен Азияның табиғи шекарасы болғандықтан, жағалауларда және әсіресе көпірлерде көптеген ескерткіш белгілер орнатылады.
Орынбор облысы шекарасында
Жайық Орынбор облысын шығыстан батысқа қарай 1 164 шақырым үстінде облыстың 10 ауданынан өтеді. Басында өзен оңтүстікке Орск қаласына дейін ағады. Бұл жоғары ағыс болып саналады. Содан соң кенет батысқа бұрылады. Ендік бағытта 850 км Орал қаласына дейін (орта ағыс), қайтадан оңтүстікке бұрылады, осы бағытты Каспий теңізіне дейін сақтайды (төменгі ағыс, аралығы 840 км.).
Орск қаласынан басталардағы, жоғарғы ағыс шегінде, өзен солтүстіктен оңтүстікке меридиандық бағытта Оралдың шығыс баурайы бойы енсіз алқапта, ізбестерден салынған құздар арасынан ағады. Ең терең жерлері - 3 м.. Өзеннің бұл жері таулы сипатта болады.
Орск қаласынан 70 км жерде Ириклин су торабы салынған. Бұл бөген Жайық өзенінің деңгейін 30 метрден астамға көтереді. Көктемгі тасқын кезінде толып, Ириклин бөгені жыл бойы біртіндеп өз көлемінің, шамамен жартысын өзенге береді.
Орск қаласынан Орал қаласына дейін өзен кең алқапта орташа ағыста ағады. Енсіз таулы жерлері сирек кездеседі. Өзен тегіс саяз жерлерге айналады.
Орынбор қаласы аумағында Жайық өзеніне ең ірі оң тармағы Сақмар ағады. Оның ұзындығы 761 км, алқап көлемі 29,1 мың км. Сақмар алабын көп қарлы және тармақтанған өзен жүйесі бар орман жабады. Тек Орынбор облысы шеңберінде Сақмарға құйылатын 290 өзен саналады. Сақмардың су айдауы Жайықтан шамамен 1,5-2,0 рет артық, одан қалыпты ағуымен және көктемгі тасқынының ұзақтылығымен ерекшеленеді.
Елек сағасына дейін Жайықтың сол жағалауындағы ірі өзендері – Киялы-Буртия, Урта-Буртия, Буртия, Бердянка, Донгуз, Черная - бұл әдеттегі дала өзендері, бірақ көктемгі қысқа су тасқыны бар. Олардың екеуі - Донгуз бен Черная - жаздың ортасында кеуіп қалды. Елек өзені - Оралдың сол жағалауындағы ірі саласы. Електен төмен, Жайық оң жақта тағы үш маңызды саласы ағады: Киндел, Иртек және Шаған. Орск қаласында Жайыққа Ор өзені құяды.
Орынбор территориясындағы Жайық өзенінде кеме қатынасы жоқ, ені 50-170 м., тереңдігі - 3-5 м., ағынның жылдамдығы - 0,3 м / с, түбі құмды, шоқылар жоқ. Жағалауы негізінен тік, жартастарының биіктігі 5–9 м. Жайық өзенінің жазығы кең - 10–12 км., шалғынды, орман алқаптары көп, көптеген шоқылар кездеседі.
Батыс Қазақстан облысы шекарасында
Орал қаласы маңында Жайық өзеніне 2 сала – Шаған мен Барбастау өзендері құяды. Төменгі ағысында Жайық өзені Батыс Қазақстан мен Атырау облыстары аумағынан Каспий теңізі маңы ойпатынан өтеді,бұнда үш табиғи аймақтан өтеді: дала, шөлейтті-дала және шөл.
Даланың аймақ ұзындығы 250 км Батыс Қазақстан облысында солтүстік жағында орналасқан. Бұл аймақтың оңтүстік шекарасы Жайық өзен бойы Чапаев ауылы жанынан өтеді. Әрі қарай оңтүстікке 220 км шөл-дала аймағы созылып жатыр. Ол Каспий теңізі ойпатының солтүстік бетінен Батыс Қазақстан облысының Чапаев, Атырау облысының Индер ауылдары аралығында белдеулей өтеді. Индерден теңізге дейін шөл аймағы ені 300 км-ге созылады.
Жайық өзені тек қана қар суларына қоректенетін жай өзендерге жатады. Оның ағыны, негізінен, өзендер жүйесі дамыған, жоғарыдан қалыптасады. Жайық өзенінің жайылмасы мен аңғарлары Батыс Қазақстанның биологиялық алуан түрлілігінің интроаймақтық орталығы болып табылады. Дала мен шөлейт ландшафттың біртекті төсегі Жайық аңғарының кіретін жайылма ормандардың жасыл желегімен алмасады.
Жайықтың жайылма ормандары: емендер, қара ағаштар, ақтеректер,талдар қайың, шегіршендермен сипатталады. Тіршілік ортасының жағдайына қарай бұл ормандар алуан түрлі болып құралуы мүмкін. Жайылмалардың солтүстік бөлігінде көктеректер мен аққайындар таралады және шағын тоғайлар құрайды.
Жайылмалардағы өсімдіктердің таралуына тасқын сулардың тұру ұзақтығы үлкен әсер келтіреді. Өзеннің қазіргі арнасынан жайылманың жоғары беткейінің экологиялық қатарын мына өсімдіктер бірлестіктері құрайды. Облыстың солтүстігінде өзен бойының құмайт қайрандарында бұтақты талдар өседі, ал Қызыл – Жар еңдеуінде оларға жыңғылдар араласады. Олардан жоғары қаратал, арнадан әрі талдық екпелер орналасқан.
Жер бедерінің биіктеу жерлерінде, жағалаулардың өнбойы мен ескі арнасында қара терек пен ақ терек тоғайлар орналасқан. Орман тұқымдарының осы екі түрі барлық орман алқаптарының 50 % құрайды.
Шегіршін орман алқаптары орталық жайылманың жоғары телімдерінде орналасқан, тасқын сумен басу кезеңі 30 күннен аспайды. Шегіршін бұталар мен ақтерек жазықтар арасында орналасады. Шегіршін орман алқаптары оңтүстікке қарай азаяды, ал Антонов ауылынан оңтүстікке қарай жоғалады.
Экологиялық қатардың жоғарғы бөлігін емендер алады. Мұнда тасқын сулардың тұру ұзақтығы үш аптадан аспайды. Еменді ағаштар тек өзеннің солтүстік жағында шоғырланған. Жайылмалы ормандар бұта қопасымен жамылған шабындық пен алаңдарға ауысады.
Өзен жайылмасындағы экологиялық жағдайдың алуан түрлілігі: жер бедері түрліше қиылысып отыратындығы, су қорларының көптігі, бай жануарлар дүниесінің тіршілігі мен сақталуына өсімдіктер топтастығының алмасуы қолайлы әсер туғызған. Өзен жайылмасында бұлан, елік, жабайы қабан, қоян, түлкі, тіпті орман сусары мен сілеусіндерді кездестіруге болады. Өзеннің солтүстік бөлігінде қоныс аударған камшаттардың мекендейтін үйшіктер мен жасанды бөгеттері кездеседі.
Әсіресе, құсқанаттылардың саны мен түрлері ерекше көп. Жайылмалық ормандарда сары шымшықтар, сайрақтар, шыбынқырғыштар, тоқылдақтар, мысықторғайлар, бақтар мен қамыстардағы сұлыкештер, ормандағы жадырақтар, құрлар, бөденелер, байғыздар және т.б мекендейді.
Айрықша биологиялық әртүрлілікті, қызыл кітаптық және сирек түрлерді сақтап және қайта қалыпқа келтіру мақсатында Батыс Қазақстан облысы аумағының Жайық өзені аңғарында Кирсанов және Бударин қорықшалары құрылған.
Бударин зоологиялық қорықшасы, жер көлемі 80 мың га, бұлан елік, қабан, құндыз, ондатра, қоян және басқа жануарларды сақтау және көбейту үшін құрылған. Бұдан басқа қорықша территориясы өте сирек бара жатқан реликта - су жаңғағы (чилим) мен су папортнигінің (сальвиния) оңтүстіктегі мекені. Қорықшада омыртқалы жануарлар дүниесінен құстардың 56 түрі, сүтқоректілерінің 21 түрі, 6 түрлі рептилия, амфибияның 4 түрі және балықтың 9 түрі есептеледі.
Кирсанов кешенді қорықшасы, жер көлемі 61 мың га, қамшатты жерсіндіру және елік, бұлан және басқа жануарлардың санын көбейту үшін құрылған. Қорықшаның территориясының өзен жайылмасында далалы Орал өңірінің тамаша табиғи кешені - әсем емен мен ақтерек ормандары сақталған. Бұл жерде, Батыс Қазақстанда тек осында кездесетін, сиреп бара жатқан өсімдіктері мен жануарларына өте қолайлы жағдай жасалған. Бұнда Қызыл кітапқа енгізілген көптеген өсімдік түрлері өседі (қарапайым емен, мамыр маржангүлі). Сирек кездесетін сәлемшөп, аюбалдырған, шерменгүл, қоңырауша, субидайық, қабыржық, қара мойыл тағы басқалары да табылады.
Атырау облысы шекарасында
Атырау облысының үлесіне Жайықтың 323 шақырымдық сағалық бөлігі тиеді. Индер ауылдары аралығында белдеулей өтіп теңізге дейін шөл аймағы созылады. Көктоғай елді мекенінен бастап арнасы кеңи бастайды. Бұл жерден Нарын мен Бақсай арналары бөлінеді. Өзеннің төменгі ағысында 0,5-тен 3 км-ге дейін, жайылмалар кездеседі, өзен деңгейінен биіктігі біртіндеп төмендейді және Топайлы ауылында 6-7 м. Алмалы ауылында 2 м. құрайды.
Жайықтың төмен жерлерінде қамыс, бұталар, мия және жайылымдық шалғындар дамыған. Жоғарғы сағасында жусан, қурай, вейник, еркек шөп, қамыс шөптері және жыңғылдар кездеседі.
Атырау қаласына жақындаған сайын, Жайықтың жағалауы да жандана бастайды. Жағалау жаппай бау-бақша саяжайлары, бақшалар, орман питомниктері, жазғы коттедждер басталады. Сонымен қатар ондаған үлкен құбырлар мен су алу қондырғыларын, магистральдық каналдың қуатты су қабылдайтын станцияларын көруге болады.
Жайық өзені Атыраудан кейін бірден сол саласы Перетаска тармағынан басталады. Оның артында Бұқар мен Яицкийдің тармақтары бөлінген. Яицкий тармағы арна түрінде тереңдетілген Атаман қолтығы арқылы теңізге шығады. Жайықтың негізгі арнасы - үнемі жасанды түрде тереңдетіліп тұратын 20-дан астам қолмен жасалынған каналдар арқылы таралады.
Жайықтың төменгі ағысының тереңдігі, жыл сайын көктемгі судың көтерілуінен өзен арнасының шайылуына қарай, барынша қалыпты. Көктемде тасқында судың көтерілу деңгейі сабадан 3-7 м-ге асады. Фарватер бойындағы Жайықтың орта тереңдігі сабасында (саяздар мен шұңқырларсыз) 3-5 м құрайды.
Жайық өзенінің сағалық ауқымының жоғарғы шекарасы атыраудың басымен ұласады (Атырау қаласынан төмен), теңіздік – теңіз кемеріне 3 м изобатта кіреді. Бұл шектегі саға аумағының көлемі 1500 км ² тең. Өзен атырауы көлемі 600 км².
Жайық өзенінің балық шаруашылығында зор маңызы бар. Аймақтағы табиғи факторлар жиынтығы жылдың мезгіліне байланысты, сәуірден шілде айлары аралығында, балық өсіруді жоғары деңгейде дамытуға қолайлы жағдайлар туғызады.
Қазіргі кезде Жайық өзені - Каспий алабындағы бекіре балықтың табиғи кең уылдырық қоры сақталған бір ғана өзен.
Күзде 15 тамыздан 15 қараша аралығында Жайық өзенінде балықтың балықшаруашылық шұңқырларына жылыстауы жүреді, яғни күздегі қыстаққа қоныстануы болады.
Содан соң Жайық өзені арнасында мамырдан шілде айларына дейін балық шабақтарының уылдырықтайтын және өсетін орнынан өзеннің сағалық кеңестігіне жылыстауы жүреді.
Жайық өзенінде балықтардың 38-ден астам түрі бар: бекіре тәрізділер, майшабақтар, шортантәрізділер, тұқытәрізділер және басқалары кездеседі.
Жайық өзенінің экологиялық проблемалары
Жайық өзенінің экологиялық проблемалары , басқа да өзендер сияқты, кешенді табиғи, антропогендік және техногендік үрдістермен байланысты.
Жайық өзенінің тозып өзгеруінің бірінші себептері болып, толассыз су ағынының табиғи үрдістердің механикалық үрдістер түріндегі әсерінен болатын арнаның бұзылуы болып табылады. Оның жағымсыз салдары болып табылатындар:
- - Арнаның лайлануы, өзеннің тайыздалуы мен оның гидрологиялық режимінің нашарлауына соқтыратын қайраңдардың пайда болуы;
- - Жағалаулардың иреңдері мен топырақты жерлерінің жеңіл механикалық құраммен шайылуы. Бұл өзеннің арнадан шығып және үлкен аумақты басып кетуіне қауіп туғызады.
Осы үрдістер Жайықтың көктемгі қатты тасқынымен тіптен тереңдей түседі. Қазақстандық аймақта өзен арнасының лайлануына теріс әсер ететін факторларға ағысты баяулатын даланың жазықтылығы және арнаның көп ирелеңдігіне әсер ететін жер бедерінің сәл жотылығы жатады. Осыған байланысты өзеннің тұтастығы мен қызметі оның тұрақты күтімсіздігінсіз мүмкін емес. Өзен арнасының лайлануына оның салалары мен бастау көздерінің тазаланбауы әсер етеді. Батыс Қазақстан облысындағы Жайық өзенінің алабына кіретін кіші өзендерге Шаған, Деркөл, Елек, , Рубежка, Быковка, Барбастау, Емболат т.б. кіреді.
Бұдан басқа , Жайық өзенінің табиғи экожүйесінің тозуына оның су, өсімдіктер, жануарлар мен балық ресурстарын пайдаланатын шаруашылық қызметтері де өзіндік әсерін тигізеді. Елді мекен жерлердегі жағалай өзеннің жағалаулары мен су алатын алаңдарда, тасқын кезінде өзенге шайылатын қалдықтар төгіледі.
Жайық бойында орналасқан үлкен қалалардың арналы тазалық құралғылары ескірген, қайта жаңғыртуды қажет етеді және арналық ағындарды қажетті дәрежеде тазартуды қамтамасыз етпейді.
Жайық өзенінің беткі суларының ластануының маңызды факторы өндірістік кәсіпорындарының қызметі, суалатын алаңдар аумағындағы ескіден бергі ластар, қалалық, және кенттік шайынды сулар болып табылады.
Жайық өзені мен аңғарлардың суының азаюына, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің бұзылуына рұқсатсыз ағаштар кесу және далалық өрттер әсер етуде.
Шекарааумақтық Жайық өзені суға тапшы Қазақстан ғана емес, Ресейдің де ерекше мемлекеттік маңызды негізі су күретамыры болып табылатыны сөзсіз. Тіпті одақтық мемлекет кезінде де осылай болған. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 21.01.2004 жылғы №159 қаулысымен «Ерекше мемлекеттік маңызы бар су нысандары тізбесі мен ерекше мемлекеттік маңызы бар су нысандарының шаруашылық қызмет режимін құқықтық реттеу ерекшеліктері» бекітілген. Өкінішке орай, Жайық өзені осы аталған құжаттағы өлшемдерге сәйкес келсе де, ерекше мемлекеттік маңызы бар су нысандарына жатқызылмаған, осыған байланысты оған өз дәрежесінде көңіл бөлінбей келеді.
Жайық өзені алабы ежелгі өркениет орталығы және қазіргі уақытта Қазақстан мен Ресей Федерациясының әлеуметтік экономикасында аса маңызды орын алады. Жайық өзенінің ландшафтты-экологиялық жағдайын және су кешенін қалыпқа келтіру мен сақтау басты міндет. Жайық өзенінің көпғасырлық бай тарихы біздің ұрпақтар үшін жоғалмауы керек.
Білгенге маржан
- Бұл қасиетті Жайық өзені, осы өзеннің бойында Қыз Жібек балалық шағын өткізген. Осы өзенді өтіп Төлеген Қыз Жібекке келген.
- Осы өзеннің суына Махамбет пен Исатай әскері аттарын суарған. Осы өзенді қорек еткен. Осы өзен үшін алысып, жан беріскен. Ел азаттығы үшін осы өзенді талай малтып кешіп жүріп соғысқан.
- Осы өзенді өтіп әйгілі Бөкей хан "Ішкі Орда" атты Еділ-Жайық арасына қоныс тепкен "қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған" хандықтың негізін салған.
- Осы өзеннің жағасында Алашорда үкіметінің негізін салушылардың бірі Халел мен Жаһанша Досмұхамедовтар дүниеге келген. Осы өзенді малтып жүріп балалық шақтарын өткізген!
- Осы өзеннің суымен Александр Македонский де ауқат алған. Осы өзеннің жерінен өзімен-өзі шығып жатқан қара майды көріп Аристотель де таң қалған. Осы өзенді өтіп Батый Хан қыпшақ халқынын рухымен Русь әлемінің "ел боламыз" деген үмітін жүздеген жылдарға кейін шегеріп, отар қылып, Еуропаның жартысын жаулап алған.
- Осы өзенді өтіп әйгілі Марко Поло Еуропаға Азия әлемін ашқан.
- Осы өзеннің жағасында адамзат тарихындағы ең дарынды қолбасшылардың бірі Сұлтан Бейбарыс дүниеге келген. Осы өзеннің бойға сіңген нәрімен Сұлтан Бейбарыс бүкіл Ислам әлемін Моңғол және Крест шапқыншылығынан сақтап қалған. Байтал түгіл бас қайғы заманда Мұстафа Шоқай да осы өзеннің бойымен шетел асқан.
- Осы өзеннің бойында толғауын шегіне жеткізіп Құрманғазы құдіретті күйлерін шығарған! Осы өзенді қазақтың маңдайына біткен ұлы Әлкей Марғұлан да малтып жүріп Сарайшықты зерттеген!
Сілтемелер
- Медведев үшiн Жайықтың құны көк тиын Мұрағатталған 5 наурыздың 2016 жылы.
Дереккөздер
- Жер-су атаулары (этимологиялық анықтамалық) «Өнер» баспасы, Алматы 2011 ISBN 978-601-209-161-8
- Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Су шарушылығы. – Алматы, Мектеп, 2002.
- https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1600074
- http://textual.ru/gvr/index.php?card=186324
- https://kamnedelmiass.ru/v-kakoe-more-vpadaet-ural-reka-ural-v-rossii/
- ГИДРОЛОГО-ГИДРОХИМИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА БАССЕЙНА РЕКИ УРАЛ НА ТЕРРИТОРИИ РЕСПУБЛИКИ БАШКОРТОСТАН. https://cyberleninka.ru/article/n/gidrologo-gidrohimicheskaya-harakteristika-basseyna-reki-ural-na-territorii-respubliki-bashkortostan
- А.А.Чибилёв Река Урал: Историко-географические и экологические очерки о бассейне р. Урал. — Л.: Гидрометеоиздат, 48-бет.
- http://www.xn--74-6kca2cwbo.xn--p1ai/nature/lakes_rivers/ural_reka/
- http://orenobl.ru/priroda/ural.php
- Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002 жыл. ISBN 9965-607-02-8
- http://massaget.kz/blogs/6109/
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zhajyk Resej Federaciyasy Bashkurtstan Chelyabi Orynbor oblystary men Қazakstan Respublikasy Atyrau Batys Қazakstan oblystary zherindegi ozen Өzen Europa men Aziya dүnie bolikterin bolushi Oral taularynan birge shekara bolyp esepteledi Zhalpy uzyndygy 2428 km su zhinalatyn alabynyn audany 237 myn km2 Қazakstan zherindegi uzyndygy 1084 km ZhajykSipattamasyҰzyndygy 2428 kmSu alabynyn audany 237 000 km Su alaby Kaspij teniziSu shygyny 400 m sBastauy Oral tauy Biiktigi 760 m Koordinattary 54 42 10 s e 59 25 05 sh b 54 70278 s e 59 41806 sh b 54 70278 59 41806 G O Ya T Sagasy Kaspij tenizi Koordinattary 46 53 02 s e 51 37 01 sh b 46 88389 s e 51 61694 sh b 46 88389 51 61694 G O Ya Koordinattar 46 53 02 s e 51 37 01 sh b 46 88389 s e 51 61694 sh b 46 88389 51 61694 G O Ya T OrnalasuyZhajyk bassejniEl Қazakstan ResejAjmak Orynbor oblysy Bashkurtstan Respublikasy Batys Қazakstan oblysy Atyrau oblysyOrtakkordagy sanaty Zhajyk Baska magynalar үshin Zhajyk ajryk degen betti karanyz BastauyOral tauynyn ontүstik silemderi Oral Tau zhotasy teniz dengejinen 640 m biiktiginen bastalyp Atyrau kalasy ornalaskan Kaspij tenizinin boligine kuyady Zhajyk ozeni Ontүstik Oraldyn shygys betkejin bojlaj tar angarmen agyp Verhneuralsk kalasynan tomen karaj zhazykpen agady Magnitogorsk metallurgiya kombinatyn sumen kamtamasyz etu үshin kala manynda bogen salgan Bogennen tomen karaj ozennin zhagasy zharkabak arasynda kajrandar bar Resej zherindegi Orsk kalasyna dejingi boliginde Zhajykka on zhagynan Tanalyk sol zhagynan Or salary kuyady Orsk kalasynan tomende ozen batyska burylyp Guberli shatkalymen uzyndygy 45 km otedi Zhazyk dalamen agatyn tusynda sol zhagynan Elek ozeni kuyady Zhajykka on zhagynan Kishi Қyzyl Үlken Қyzyl Sakmar Tanalyk Shagan sol zhagynan Shyngyrlau Gүbirli Үlken Қaragan Sүjindik Қumak Or Elek Barbastau salalary kuyady Oral kalasynan tomengi boliginde Zhajyktyn angary tagy da kenejip zhajylmasy tarmaktalady Қaladan otkenen kejin ozenge Koshim bogeni salynyp Zhajyk Koshim sugaru sulandyru zhүjesi tartylgan Zhajyktyn 80 i kar suymen tolygady EtimologiyasyBul ataudyn shygu pajda bolu tarihymen mәn magynasy zhajly әrtүrli zhoramaldar bar Ekaterina II zharlygy bojynsha E Pugachev koterilisin halyk zhadynan oshiru maksatymen Oral dep atady Al zhergilikti halyk ony Zhajyk Akzhajyk dep te atajdy Ol turaly bizdin dәuirimizge dejingi grek galymdary enbekterinde maglumat berilgen Klavdij Ptolemejdin Geografiya atty enbeginde Dajks dep atalsa ortagasyrlyk sayahatshy arab galymdary Ahmed ibn Fadlannyn zhazbalarynda Dzhaih dep atalgan Akademik V V Bartold Ptolomej zamanynda Volga ozeninin aty fin tilinde Ra Ural al tүrki tilderinde Daiks Yaik atymen belgili bolgan dep zhazdy Kornekti tүriktanushy N A Baskakov Zhajyk toponiminin algashky daih nuskasy altaj tilinin kuman dialektisinde Daik ozen taskyny mәnin bildiredi dep zhazdy Ғalym toponomist A Әbdirahmanov soz tүbiri zhaj zhayu zhajylu etistiginin de tүp torkini osy sozden shygady osygan yk zhurnagy kosylyp Zhajyk gidronimi zhasalgan degen pikir ajtkan GidrologiyasyOral tau zhotasynan bastalyp zhogargy boliginde Ontүstik Oraldyn shygys betkejin bojlaj tar angarmen agyp Verhneuralsk kalasynan tomen karaj zhazykpen agady Magnitogorsk metallurgiya kombinatyn sumen kamtamasyz etu үshin kala manynda bogen salyngan Bogennen tomen karaj ozennin zhagasy zharkabak arnasynda kajrandar bar Sudy zhinau kolemi 220 myn km2 Su saktagysh alkap arna sipattary bojynsha Zhajyk ozenin 3 ke boledi agystar zhogargy orta zhәne tomengi Oral kalasynan tomengi boliginde Zhajyktyn angary tagy da kenejip zhajylmasy tarmaktalady Қaladan otkennen kejin ozenge Koshim bogeni salynyp Zhajyk Koshim sugaru sulandyru zhүjesi tartylgan Zhajyk kobine kar suymen 80 tolygady Su tasu kezinde orta agysy tusynda arnasy 10 km ge al atyrauynda birneshe ondagan km ge dejin zhajylady Өzen zhogargy agysynda karashanyn basynda orta tomengi boliginde karashanyn ayagynda katyp muzynyn erui tomengi boliginde nauryzdyn ayagynda bastalyp zhogargy boliginde sәuirdin ortasyna dejin sozylady Өzennen bekire shokyr majshabak kokserke Kaspij karakozi taban balyk sazan zhajyn aulanady Zhajyktyn bojynda ornalaskan Resej kalalary Verhneuralsk Magnitogorsk Orsk Novotroick Orynbor Қazakstan kalalary Oral keme katynasy bastalatyn zher Atyrau Europa men Aziyanyn shartty shekarasy Zhajyk ozeni bojymen otedi SalalaryResej zherindegi Orsk kalasyna dejingi boliginde Zhajykka on zhagynan Tanalyk sol zhagynan Or salalary kuyady Orsk kalasynan tomende ozen batyska burylyp Guberli shatkalymen uzyndygy 45 km otedi Zhazyk dalamen agatyn tusynda sol zhagynan Elek ozeni kuyady Zhajykka on zhagynan Kishi Қyzyl Үlken Қyzyl Sakmar Gүbirli Tanalyk Shagan sol zhagynan Shyngyrlau Gүmbej Үlken Қaragan Sүjindik Үlken Қumak Or Elek Barbastau salalary kuyady Tomende Zhajyk ozeninin salalary korsetilgen Өzender Ұzyndygy Shekarasy Өzender Ұzyndygy ShekarasyAksaj 110 Atyrau oblysy Aksakalka 18 Orynbor oblysyAlabajtalka 12 Orynbor oblysy Alimbet 45 Orynbor oblysyBagyrlaj 239 B Қazakstan Atyrau obl Baksaj 106 Atyrau oblysyBaral 21 Bashkurtstan Barbastau 45 Batys Қazakstan oblysyBerdyanka 65 Orynbor oblysy Birsya 30 BashkurtstanBurly 37 Orynbor oblysy Burlya 29 Orynbor oblysyBurtya 95 Orynbor oblysy Grehovka 10 Chelyabi oblysyGuberlya 111 Orynbor oblysy Gumbejka 202 Bashkurtstan Chelyabi Orynbor obl Donguz 95 Orynbor oblysy Elek 623 Orynbor Batys Қazakstan obl Elshanka 40 Orynbor oblysy Elshan 11 Chelyabi oblysy BashkurtstanZhogargy Gusiha 23 Chelyabi Orynbor obl Zingejka 102 Chelyabi oblysyIrtek 134 Orynbor oblysy Karalga 21 Orynbor oblysyKaranelga 13 Bashkurtstan Kargalka 70 Orynbor oblysyKendirli 22 Orynbor oblysy Kindelya 145 Orynbor oblysyKiyaly Burtya 80 Orynbor Aktobe oblystary Kurgash 21 BashkurtstanKishi Қyzyl 113 Bashkurtstan Chelyabi oblysy Kishi Tүsti 18 BashkurtstanҚandybulak 23 Bashkurtstan Қarabutak 26 Chelyabi oblysyҚaragashty 13 Orynbor oblysy Mechetka 19 Orynbor oblysyMindyak 60 Bashkurtstan Or 332 Orynbor Aktobe oblystaryOrta Gusiha 15 Orynbor oblysy Pismenka 18 Orynbor oblysyPogromka 45 Orynbor oblysy Rzhavchik 16 Chelyabi oblysySakmar 798 Bashkurtstan Orynbor obl Suunduk 174 Orynbor oblysyTanalyk 225 Bashkurtstan Orynbor obl Tarlau 11 BashkurtstanTerekla 23 Aktobe oblysy Tomengi Gusiha 18 Orynbor oblysyTuzdykol 20 Orynbor oblysy Urlyada 42 Chelyabi oblysyUrta Burtya 115 Orynbor Aktobe oblystary Үlken Kumak 112 Orynbor oblysyҮlken Қyzyl 172 Chelyabi oblysy Үlken Urtazymka 87 Bashkurtstan Orynbor oblysyHudolaz 81 Chelyabi oblysy Shagan 264 Orynbor Batys Қazakstan obl Shyngyrlau 290 Batys Қazakstan oblysy 47 Aktobe oblysyYamskaya 20 Chelyabi oblysy Yangelka 73 Bashkurtstan Chelyabi oblysyShekaraaralyk Zhajyk ozeniZhajyk BashkurtstanBashkurtstan shekarasynda Zhajyk ozeninin bastauy Oraltau zhotasynda teniz dengejinen 600 m biiktikte ornalaskan Nәzhimtau tauynyn eteginde ornalaskan Bul zherden 12 shakyrym zherde Bashkurtstannyn Uchalin audanyna karajtyn Voznesenka auyly ornalaskan Zhajyk ozeni Bashkurtstan arkyly 130 km agady Su zhinau alaby Bashkurtstan Respublikasynyn aumagynda 27300 sharshy km respublika aumagynyn 19 y En kop suly Samar ozeni bolyp tabylady ol audany bojynsha nebәri 7 3 dy gana alyp zhyldyk agyn normasynyn 40 yn beredi Respublika aumagynda kalyptasatyn agynnyn ortasha agys kolemindegi Oral ozeni bassejninin үlesi sondaj ak ozen sularynyn respublikadan ketui 9 12 dy kurajdy Zhajyk ozeni bassejninin ozen sularynyn agyny Bashkurtstan Respublikasynyn aumagynda zhok Bulak bastauynda olardy bir agyska bagyttagan bes kajnar kozi bar Bulaktardyn ajnalasynda kara zhasyl kara konyr tүsti kajyn ormany bar Al odan әri ylgaldyn kozi bolyp tabylatyn batpaktar zhalgasady Bulaktardyn birinin astynan ozen kajnary shagyn vulkandarsha atkylauda Onyn zhanynda Osy zherden Zhajyk ozeni bastalady degen shojyn plita taktasy ornatylgan Taktada Zhajyk ozeninin zhagasynda ornalaskan kalalardyn ataulary bar lenta bejnelengen Batpaktardan otip Zhajyk negizgi ontүstik bagytka karaj bet alady Tar zhәne teren shatkaldardan tau sileminen otip ozen zhartastary arasynda zhyldam agyp Oral dalasyna shygady Chelyabi oblysy shekarasynda Chelyabi oblysy arkyly otetin Zhajyk ozeninin zhalpy uzyndygy 382 5 shakyrymdy kurajdy Oblys ajmagynda Volkovskoe auylyna dejin ozen zhyldam agysy bar tau ozeni retinde keledi Verhneuralsk kalasynan kejin Zhajyk tegis ozen retinde agyp Magnitogorskiden kejin ol kajtadan tar tasty zhagalaularda agady Zhajyk Chelyabi oblysynyn shekarasyn Қyzyl audanynyn Pervomajskij kenti arkyly kesip otedi Zhajyktyn koptegen salalary bar olardyn ishindegi en irileri Chelyabi oblysynda Gumbejka Zingejka Kishi Қyzyl Үlken Қyzyl zhәne Үlken Қaragan Zhajyk suy eldi mekenderdi zhәne Magnitogorsk metallurgiya kombinatyn sumen kamtamasyz etu үshin koldanylady Magnitogorskide ozenge eki su kojmasy salyndy Verhneuralsk zhәne zauyttyk togan Zhajyk Chelyabi oblysynyn үsh үlken eldi mekenin Verhneuralsk Magnitogorsk zhәne Kizilskoe sonymen katar birneshe ondagan shagyn kalalar men auyldar arkyly agyp otedi Zhajyk zhagasynda ote әdemi zhartastar tobeler shyndar Verhneuralsk manynda Үlken zhәne Izvoz Gora taulary Yangelskoe auylynyn zhanyndagy Ak Tas shatkaly Kizilskijdin zhanyndagy Kok Shihan tauy kezdesedi Chelyabi aumagyndagy Zhajyk ozeninen kokserke taban sazan zhajyn balyktary kezdesedi Өzen Europa men Aziyanyn tabigi shekarasy bolgandyktan zhagalaularda zhәne әsirese kopirlerde koptegen eskertkish belgiler ornatylady Orynbor oblysy shekarasynda Zhajyk Orynbor oblysyn shygystan batyska karaj 1 164 shakyrym үstinde oblystyn 10 audanynan otedi Basynda ozen ontүstikke Orsk kalasyna dejin agady Bul zhogary agys bolyp sanalady Sodan son kenet batyska burylady Endik bagytta 850 km Oral kalasyna dejin orta agys kajtadan ontүstikke burylady osy bagytty Kaspij tenizine dejin saktajdy tomengi agys aralygy 840 km Orsk kalasynan bastalardagy zhogargy agys sheginde ozen soltүstikten ontүstikke meridiandyk bagytta Oraldyn shygys baurajy bojy ensiz alkapta izbesterden salyngan kuzdar arasynan agady En teren zherleri 3 m Өzennin bul zheri tauly sipatta bolady Orsk kalasynan 70 km zherde Iriklin su toraby salyngan Bul bogen Zhajyk ozeninin dengejin 30 metrden astamga koteredi Koktemgi taskyn kezinde tolyp Iriklin bogeni zhyl bojy birtindep oz koleminin shamamen zhartysyn ozenge beredi Orsk kalasynan Oral kalasyna dejin ozen ken alkapta ortasha agysta agady Ensiz tauly zherleri sirek kezdesedi Өzen tegis sayaz zherlerge ajnalady Orynbor kalasy aumagynda Zhajyk ozenine en iri on tarmagy Sakmar agady Onyn uzyndygy 761 km alkap kolemi 29 1 myn km Sakmar alabyn kop karly zhәne tarmaktangan ozen zhүjesi bar orman zhabady Tek Orynbor oblysy shenberinde Sakmarga kujylatyn 290 ozen sanalady Sakmardyn su ajdauy Zhajyktan shamamen 1 5 2 0 ret artyk odan kalypty aguymen zhәne koktemgi taskynynyn uzaktylygymen erekshelenedi Elek sagasyna dejin Zhajyktyn sol zhagalauyndagy iri ozenderi Kiyaly Burtiya Urta Burtiya Burtiya Berdyanka Donguz Chernaya bul әdettegi dala ozenderi birak koktemgi kyska su taskyny bar Olardyn ekeui Donguz ben Chernaya zhazdyn ortasynda keuip kaldy Elek ozeni Oraldyn sol zhagalauyndagy iri salasy Elekten tomen Zhajyk on zhakta tagy үsh manyzdy salasy agady Kindel Irtek zhәne Shagan Orsk kalasynda Zhajykka Or ozeni kuyady Orynbor territoriyasyndagy Zhajyk ozeninde keme katynasy zhok eni 50 170 m terendigi 3 5 m agynnyn zhyldamdygy 0 3 m s tүbi kumdy shokylar zhok Zhagalauy negizinen tik zhartastarynyn biiktigi 5 9 m Zhajyk ozeninin zhazygy ken 10 12 km shalgyndy orman alkaptary kop koptegen shokylar kezdesedi Batys Қazakstan oblysy shekarasynda Oral kalasy manynda Zhajyk ozenine 2 sala Shagan men Barbastau ozenderi kuyady Tomengi agysynda Zhajyk ozeni Batys Қazakstan men Atyrau oblystary aumagynan Kaspij tenizi many ojpatynan otedi bunda үsh tabigi ajmaktan otedi dala sholejtti dala zhәne shol Dalanyn ajmak uzyndygy 250 km Batys Қazakstan oblysynda soltүstik zhagynda ornalaskan Bul ajmaktyn ontүstik shekarasy Zhajyk ozen bojy Chapaev auyly zhanynan otedi Әri karaj ontүstikke 220 km shol dala ajmagy sozylyp zhatyr Ol Kaspij tenizi ojpatynyn soltүstik betinen Batys Қazakstan oblysynyn Chapaev Atyrau oblysynyn Inder auyldary aralygynda beldeulej otedi Inderden tenizge dejin shol ajmagy eni 300 km ge sozylady Zhajyk ozeni tek kana kar sularyna korektenetin zhaj ozenderge zhatady Onyn agyny negizinen ozender zhүjesi damygan zhogarydan kalyptasady Zhajyk ozeninin zhajylmasy men angarlary Batys Қazakstannyn biologiyalyk aluan tүrliliginin introajmaktyk ortalygy bolyp tabylady Dala men sholejt landshafttyn birtekti tosegi Zhajyk angarynyn kiretin zhajylma ormandardyn zhasyl zhelegimen almasady Zhajyktyn zhajylma ormandary emender kara agashtar akterekter taldar kajyn shegirshendermen sipattalady Tirshilik ortasynyn zhagdajyna karaj bul ormandar aluan tүrli bolyp kuraluy mүmkin Zhajylmalardyn soltүstik boliginde kokterekter men akkajyndar taralady zhәne shagyn togajlar kurajdy Zhajylmalardagy osimdikterdin taraluyna taskyn sulardyn turu uzaktygy үlken әser keltiredi Өzennin kazirgi arnasynan zhajylmanyn zhogary betkejinin ekologiyalyk kataryn myna osimdikter birlestikteri kurajdy Oblystyn soltүstiginde ozen bojynyn kumajt kajrandarynda butakty taldar osedi al Қyzyl Zhar endeuinde olarga zhyngyldar aralasady Olardan zhogary karatal arnadan әri taldyk ekpeler ornalaskan Zher bederinin biikteu zherlerinde zhagalaulardyn onbojy men eski arnasynda kara terek pen ak terek togajlar ornalaskan Orman tukymdarynyn osy eki tүri barlyk orman alkaptarynyn 50 kurajdy Shegirshin orman alkaptary ortalyk zhajylmanyn zhogary telimderinde ornalaskan taskyn sumen basu kezeni 30 kүnnen aspajdy Shegirshin butalar men akterek zhazyktar arasynda ornalasady Shegirshin orman alkaptary ontүstikke karaj azayady al Antonov auylynan ontүstikke karaj zhogalady Ekologiyalyk katardyn zhogargy boligin emender alady Munda taskyn sulardyn turu uzaktygy үsh aptadan aspajdy Emendi agashtar tek ozennin soltүstik zhagynda shogyrlangan Zhajylmaly ormandar buta kopasymen zhamylgan shabyndyk pen alandarga auysady Өzen zhajylmasyndagy ekologiyalyk zhagdajdyn aluan tүrliligi zher bederi tүrlishe kiylysyp otyratyndygy su korlarynyn koptigi baj zhanuarlar dүniesinin tirshiligi men saktaluyna osimdikter toptastygynyn almasuy kolajly әser tugyzgan Өzen zhajylmasynda bulan elik zhabajy kaban koyan tүlki tipti orman susary men sileusinderdi kezdestiruge bolady Өzennin soltүstik boliginde konys audargan kamshattardyn mekendejtin үjshikter men zhasandy bogetteri kezdesedi Әsirese kuskanattylardyn sany men tүrleri erekshe kop Zhajylmalyk ormandarda sary shymshyktar sajraktar shybynkyrgyshtar tokyldaktar mysyktorgajlar baktar men kamystardagy sulykeshter ormandagy zhadyraktar kurlar bodeneler bajgyzdar zhәne t b mekendejdi Ajryksha biologiyalyk әrtүrlilikti kyzyl kitaptyk zhәne sirek tүrlerdi saktap zhәne kajta kalypka keltiru maksatynda Batys Қazakstan oblysy aumagynyn Zhajyk ozeni angarynda Kirsanov zhәne Budarin korykshalary kurylgan Budarin zoologiyalyk korykshasy zher kolemi 80 myn ga bulan elik kaban kundyz ondatra koyan zhәne baska zhanuarlardy saktau zhәne kobejtu үshin kurylgan Budan baska koryksha territoriyasy ote sirek bara zhatkan relikta su zhangagy chilim men su paportniginin salviniya ontүstiktegi mekeni Қorykshada omyrtkaly zhanuarlar dүniesinen kustardyn 56 tүri sүtkorektilerinin 21 tүri 6 tүrli reptiliya amfibiyanyn 4 tүri zhәne balyktyn 9 tүri esepteledi Kirsanov keshendi korykshasy zher kolemi 61 myn ga kamshatty zhersindiru zhәne elik bulan zhәne baska zhanuarlardyn sanyn kobejtu үshin kurylgan Қorykshanyn territoriyasynyn ozen zhajylmasynda dalaly Oral onirinin tamasha tabigi kesheni әsem emen men akterek ormandary saktalgan Bul zherde Batys Қazakstanda tek osynda kezdesetin sirep bara zhatkan osimdikteri men zhanuarlaryna ote kolajly zhagdaj zhasalgan Bunda Қyzyl kitapka engizilgen koptegen osimdik tүrleri osedi karapajym emen mamyr marzhangүli Sirek kezdesetin sәlemshop ayubaldyrgan shermengүl konyrausha subidajyk kabyrzhyk kara mojyl tagy baskalary da tabylady Atyrau oblysy shekarasynda Atyrau oblysynyn үlesine Zhajyktyn 323 shakyrymdyk sagalyk boligi tiedi Inder auyldary aralygynda beldeulej otip tenizge dejin shol ajmagy sozylady Koktogaj eldi mekeninen bastap arnasy keni bastajdy Bul zherden Naryn men Baksaj arnalary bolinedi Өzennin tomengi agysynda 0 5 ten 3 km ge dejin zhajylmalar kezdesedi ozen dengejinen biiktigi birtindep tomendejdi zhәne Topajly auylynda 6 7 m Almaly auylynda 2 m kurajdy Zhajyk ozeni Zhajyk alabynyn en tomengi nүktesindegi songy eldi meken Damby auylynyn tusynda Zhajyktyn tomen zherlerinde kamys butalar miya zhәne zhajylymdyk shalgyndar damygan Zhogargy sagasynda zhusan kuraj vejnik erkek shop kamys shopteri zhәne zhyngyldar kezdesedi Atyrau kalasyna zhakyndagan sajyn Zhajyktyn zhagalauy da zhandana bastajdy Zhagalau zhappaj bau baksha sayazhajlary bakshalar orman pitomnikteri zhazgy kottedzhder bastalady Sonymen katar ondagan үlken kubyrlar men su alu kondyrgylaryn magistraldyk kanaldyn kuatty su kabyldajtyn stanciyalaryn koruge bolady Zhajyk ozeni Atyraudan kejin birden sol salasy Peretaska tarmagynan bastalady Onyn artynda Bukar men Yaickijdin tarmaktary bolingen Yaickij tarmagy arna tүrinde terendetilgen Ataman koltygy arkyly tenizge shygady Zhajyktyn negizgi arnasy үnemi zhasandy tүrde terendetilip turatyn 20 dan astam kolmen zhasalyngan kanaldar arkyly taralady Zhajyktyn tomengi agysynyn terendigi zhyl sajyn koktemgi sudyn koteriluinen ozen arnasynyn shajyluyna karaj barynsha kalypty Koktemde taskynda sudyn koterilu dengeji sabadan 3 7 m ge asady Farvater bojyndagy Zhajyktyn orta terendigi sabasynda sayazdar men shunkyrlarsyz 3 5 m kurajdy Zhajyk ozeninin sagalyk aukymynyn zhogargy shekarasy atyraudyn basymen ulasady Atyrau kalasynan tomen tenizdik teniz kemerine 3 m izobatta kiredi Bul shektegi saga aumagynyn kolemi 1500 km ten Өzen atyrauy kolemi 600 km Zhajyk ozeninin balyk sharuashylygynda zor manyzy bar Ajmaktagy tabigi faktorlar zhiyntygy zhyldyn mezgiline bajlanysty sәuirden shilde ajlary aralygynda balyk osirudi zhogary dengejde damytuga kolajly zhagdajlar tugyzady Қazirgi kezde Zhajyk ozeni Kaspij alabyndagy bekire balyktyn tabigi ken uyldyryk kory saktalgan bir gana ozen Kүzde 15 tamyzdan 15 karasha aralygynda Zhajyk ozeninde balyktyn balyksharuashylyk shunkyrlaryna zhylystauy zhүredi yagni kүzdegi kystakka konystanuy bolady Sodan son Zhajyk ozeni arnasynda mamyrdan shilde ajlaryna dejin balyk shabaktarynyn uyldyryktajtyn zhәne osetin ornynan ozennin sagalyk kenestigine zhylystauy zhүredi Zhajyk ozeninde balyktardyn 38 den astam tүri bar bekire tәrizdiler majshabaktar shortantәrizdiler tukytәrizdiler zhәne baskalary kezdesedi Zhajyk ozeninin ekologiyalyk problemalaryZhajyk ozeninin ekologiyalyk problemalary baska da ozender siyakty keshendi tabigi antropogendik zhәne tehnogendik үrdistermen bajlanysty Zhajyk ozeninin tozyp ozgeruinin birinshi sebepteri bolyp tolassyz su agynynyn tabigi үrdisterdin mehanikalyk үrdister tүrindegi әserinen bolatyn arnanyn buzyluy bolyp tabylady Onyn zhagymsyz saldary bolyp tabylatyndar Arnanyn lajlanuy ozennin tajyzdaluy men onyn gidrologiyalyk rezhiminin nasharlauyna soktyratyn kajrandardyn pajda boluy Zhagalaulardyn irenderi men topyrakty zherlerinin zhenil mehanikalyk kurammen shajyluy Bul ozennin arnadan shygyp zhәne үlken aumakty basyp ketuine kauip tugyzady Osy үrdister Zhajyktyn koktemgi katty taskynymen tipten terendej tүsedi Қazakstandyk ajmakta ozen arnasynyn lajlanuyna teris әser etetin faktorlarga agysty bayaulatyn dalanyn zhazyktylygy zhәne arnanyn kop irelendigine әser etetin zher bederinin sәl zhotylygy zhatady Osygan bajlanysty ozennin tutastygy men kyzmeti onyn turakty kүtimsizdiginsiz mүmkin emes Өzen arnasynyn lajlanuyna onyn salalary men bastau kozderinin tazalanbauy әser etedi Batys Қazakstan oblysyndagy Zhajyk ozeninin alabyna kiretin kishi ozenderge Shagan Derkol Elek Rubezhka Bykovka Barbastau Embolat t b kiredi Budan baska Zhajyk ozeninin tabigi ekozhүjesinin tozuyna onyn su osimdikter zhanuarlar men balyk resurstaryn pajdalanatyn sharuashylyk kyzmetteri de ozindik әserin tigizedi Eldi meken zherlerdegi zhagalaj ozennin zhagalaulary men su alatyn alandarda taskyn kezinde ozenge shajylatyn kaldyktar togiledi Zhajyk bojynda ornalaskan үlken kalalardyn arnaly tazalyk kuralgylary eskirgen kajta zhangyrtudy kazhet etedi zhәne arnalyk agyndardy kazhetti dәrezhede tazartudy kamtamasyz etpejdi Zhajyk ozeninin betki sularynyn lastanuynyn manyzdy faktory ondiristik kәsiporyndarynyn kyzmeti sualatyn alandar aumagyndagy eskiden bergi lastar kalalyk zhәne kenttik shajyndy sular bolyp tabylady Zhajyk ozeni men angarlardyn suynyn azayuyna osimdikter men zhanuarlar dүniesinin buzyluyna ruksatsyz agashtar kesu zhәne dalalyk ortter әser etude Shekaraaumaktyk Zhajyk ozeni suga tapshy Қazakstan gana emes Resejdin de erekshe memlekettik manyzdy negizi su kүretamyry bolyp tabylatyny sozsiz Tipti odaktyk memleket kezinde de osylaj bolgan Қazakstan Respublikasy Үkimetinin 21 01 2004 zhylgy 159 kaulysymen Erekshe memlekettik manyzy bar su nysandary tizbesi men erekshe memlekettik manyzy bar su nysandarynyn sharuashylyk kyzmet rezhimin kukyktyk retteu erekshelikteri bekitilgen Өkinishke oraj Zhajyk ozeni osy atalgan kuzhattagy olshemderge sәjkes kelse de erekshe memlekettik manyzy bar su nysandaryna zhatkyzylmagan osygan bajlanysty ogan oz dәrezhesinde konil bolinbej keledi Zhajyk ozeni alaby ezhelgi orkeniet ortalygy zhәne kazirgi uakytta Қazakstan men Resej Federaciyasynyn әleumettik ekonomikasynda asa manyzdy oryn alady Zhajyk ozeninin landshaftty ekologiyalyk zhagdajyn zhәne su keshenin kalypka keltiru men saktau basty mindet Zhajyk ozeninin kopgasyrlyk baj tarihy bizdin urpaktar үshin zhogalmauy kerek Bilgenge marzhanBul kasietti Zhajyk ozeni osy ozennin bojynda Қyz Zhibek balalyk shagyn otkizgen Osy ozendi otip Tolegen Қyz Zhibekke kelgen Osy ozennin suyna Mahambet pen Isataj әskeri attaryn suargan Osy ozendi korek etken Osy ozen үshin alysyp zhan berisken El azattygy үshin osy ozendi talaj maltyp keship zhүrip sogyskan Osy ozendi otip әjgili Bokej han Ishki Orda atty Edil Zhajyk arasyna konys tepken koj үstine boztorgaj zhumyrtkalagan handyktyn negizin salgan Osy ozennin zhagasynda Alashorda үkimetinin negizin salushylardyn biri Halel men Zhaһansha Dosmuhamedovtar dүniege kelgen Osy ozendi maltyp zhүrip balalyk shaktaryn otkizgen Osy ozennin suymen Aleksandr Makedonskij de aukat algan Osy ozennin zherinen ozimen ozi shygyp zhatkan kara majdy korip Aristotel de tan kalgan Osy ozendi otip Batyj Han kypshak halkynyn ruhymen Rus әleminin el bolamyz degen үmitin zhүzdegen zhyldarga kejin shegerip otar kylyp Europanyn zhartysyn zhaulap algan Osy ozendi otip әjgili Marko Polo Europaga Aziya әlemin ashkan Osy ozennin zhagasynda adamzat tarihyndagy en daryndy kolbasshylardyn biri Sultan Bejbarys dүniege kelgen Osy ozennin bojga singen nәrimen Sultan Bejbarys bүkil Islam әlemin Mongol zhәne Krest shapkynshylygynan saktap kalgan Bajtal tүgil bas kajgy zamanda Mustafa Shokaj da osy ozennin bojymen shetel askan Osy ozennin bojynda tolgauyn shegine zhetkizip Қurmangazy kudiretti kүjlerin shygargan Osy ozendi kazaktyn mandajyna bitken uly Әlkej Margulan da maltyp zhүrip Sarajshykty zerttegen SiltemelerMedvedev үshin Zhajyktyn kuny kok tiyn Muragattalgan 5 nauryzdyn 2016 zhyly DerekkozderZher su ataulary etimologiyalyk anyktamalyk Өner baspasy Almaty 2011 ISBN 978 601 209 161 8 Қazak tili terminderinin salalyk gylymi tүsindirme sozdigi Su sharushylygy Almaty Mektep 2002 https dic academic ru dic nsf ruwiki 1600074 http textual ru gvr index php card 186324 https kamnedelmiass ru v kakoe more vpadaet ural reka ural v rossii GIDROLOGO GIDROHIMIChESKAYa HARAKTERISTIKA BASSEJNA REKI URAL NA TERRITORII RESPUBLIKI BAShKORTOSTAN https cyberleninka ru article n gidrologo gidrohimicheskaya harakteristika basseyna reki ural na territorii respubliki bashkortostan A A Chibilyov Reka Ural Istoriko geograficheskie i ekologicheskie ocherki o bassejne r Ural L Gidrometeoizdat 48 bet http www xn 74 6kca2cwbo xn p1ai nature lakes rivers ural reka http orenobl ru priroda ural php Batys Қazakstan oblysy Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2002 zhyl ISBN 9965 607 02 8 http massaget kz blogs 6109 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet