Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
ұзаққа созылған аса ауыр соғыста қазақ жасақтары тамаша жеңіске жеткенімен ол табыс баянды бола қоймады. Қазақ хандары мен сұлтандарының тақ таласына байланысты алауыздығы салдарынан бұл күреске Ресей империясы да тартылды.
| Кіші жүз Қазақ хандығының еншісіндегі жер 1731 жылдан бастап Ресей империясының құрамында | ||||
| ||||
|---|---|---|---|---|
 XX ғ. басындағы көшпенді Ұлы жүздердің қоныстаңған жерлері. Кіші жүз картада жасыл түспен белгіленген | ||||
| Астанасы | 1718—1798 Ташкент | |||
| Тіл(дер)і | Қазақ тілі | |||
| Халқы | Қазақтар 1,1 млн адам. (1800 ж.) | |||
| Мирасқорлық | ||||
| ← Қазақ хандығы Ресей империясы → | ||||
- Тағы қараңыз: Қазақ жүздері
Кіші жүздің Ресейге қосылуының алғышарттары мен себептері
Ресей қалайда Қазақстанды өзіне қосып алуды көксеп, қолайлы кезеңді күтумен болды. Әбілқайыр қазақ хандығында жеке өз билігін нығайту жолдарын жатпай-тұрмай тынымсыз іздестіре бастады. Кіші жүздің ханы Ресей мемлекетінің қолдауына сүйенуге бел буды. Бұл ретте оның жеке басының қадір-қасиеті де шешуші рөл атқарды.
Әбілқайыр Жоңғариямен соғыс қызу жүріп жатқан 1726 жылдың өзінде-ақ Ресейге елші жіберіп, оның қол астына өту туралы өтініш білдіру арқылы әрекет жасап көрген болатын. Бұл өтінішті елші Қойбағар жеткізген еді. Алайда ханның өтініші ол жылы жауапсыз қалдырылды.
1730 жылы Кіші жүздің билері ханға Ресеймен әскери одақ жасасуды ұсынды. Алайда Әбілқайыр өз уәдесінде тұрмай, Ресеймен келіссөз мүлде басқаша сипат алды. Ресейдің өкімет билігімен неғұрлым жақын бола түсу мақсатымен 1730 жылғы қыркүйек айында Әбілкайырдың батыр Сейітқұл Қойдағұлұлы мен би Құтлымбет Қоштайұлы бастаған елшілігі Кіші жүзді Ресейдің қарамағына алу туралы императрица Анна Иоанновнаның атына жазылған өтінішті табыс ету үшін Санкт-Петербургке келді.
Бұл жолы Әбілқайырдың елшілігіне зор құрмет көрсетіліп, ол үлкен ықыласпен қарсы алынды. Ресей үшін Кіші жүзді империяның құрамына қосып алудың ең қолайлы сәті туды. Бұған дейін Ресейдің құрамына Еділ қалмақтары, Кабардин князьдігі косылған болатын.
1731 жылы императрица Анна Иоанновна Кіші жүздің қазақтарын Ресейдің қол астына алу туралы грамотаға (ресми құжатқа) қол қойды. Бұл грамотаға қол қою кезінде бірқатар шарттар қойылатыны ескерілді.
- Біріншіден, Кіші жүз қазақтары Ресейге адал қызмет етуге және башқұрттардың үлгісі бойынша мұқият жасақ төлеп тұруға міндетті болды.
- Екішіден, Ресейдің қол астындағы өзге халықтардың тарапынан қазақтарға шабуыл жасауға тыйым салынуы тиіс болды.
- Үшіншіден, қазақтарға олардың жаулары шабуыл жасай қалған жағдайда Ресей қазақтарды қорғауға міндеттенді.
- Төртіншіден, Әбілқайыр Ресейдің қол астындағы халықтардан алынған тұтқындарды
қайтаруы, ал қалмақтармен және башқұрттармен тату-тәтті бейбіт жағдайда өмір сүруі тиіс болды.
Алайда содан көп кейінгі оқиғалар ол шарттардың бірде-біреуін екі жақтың да орындамағанын көрсетті. Екі жақ та өздерінің пайдаларын көздеумен болды. Империяның қол астына қараудың жалған сипаттары ғана орын алды.
А. Тевкелев бастаған елшіліктің Кіші жүзде болуы
Қазақтардан ант алу үшін патша үкіметі Әбілқайырға 1731 жылғы 30 сәуірде Санкт-Петербургтен А.И. Тевкелев бастаған елшілікті жіберді. Оған Кіші жүздің билеушілерін Ресейдің қол астына қалай өткізуі керектігі жөнінде жан-жақты нұсқау берілді. Кіші жүздің ат төбеліндей билеуші тобын қалағанынша дүние-мүлік беріп, тікелей сатып алу жағын да қарастырып көруді тапсырды.
Ол үшін 1 миллион орыс рубліне дейін жұмсауға рұқсат етілді. Әбілқайырға императрица Анна Иоанновнамың атынан қымбат бағалы сыйлықтар — болат қылыш, бұлғын ішік, екі түлкі тымақ, шұға маталар мен басқа да сыйлықтар беру көзделді.
Бірақ оларды Құран ұстап ант берілгеннен және құжатқа кол қойылғаннан кейін ғана тапсыру қарастырылды. Дипломатиялық тапсырмамен келгендердің құрамында башқұрттың ықпалды старшины әрі батыры тa болды.
Бұл дипломатиялық тапсырмамен келген елшілік, сонымен қатар барлау мәліметтерін де жинауға — жер бедерін суреттеуге, қазақтардың тілі, әдет-ғұрпы және салт-дәстүрлері туралы мәліметтер жинақтауға тиіс болды. Елшілік сондай-ақ қазақтардың империя қол астына өтуі қабыл алынған кездегі көңіл күйінің қандай болғанын да білуі тиіс еді. Тевклевке қазақтардың ең жақын көрші халықтары туралы да деректер жинау тапсырылды.
Қазақ хандығын Ресейге қосып алуға деген ерекше мүдделіліктің болғаны Ресей императоры I Петрдің мына бір сөздерінен айқын аңғарылады. Ол былай деп жазған еді:
| “ | 'Бір миллион сомга дейін қыруар көп шығын жұмсайтын болсақ та, оны тек бір жапырақ қағаз арқылы Ресей империясының құрамында ұстау керек, өйткені ол, қырғыз-қазақ ордасы... бүкіл Азия елдерінің қақпасын ашатын кілт. | ” |
Әбілқайыр ханға қарсы оппозицияның қалыптасуы
Кіші жүздегі қазақ ақсүйектерінің едәуір бөлігі Ресейдің қол астына өтуге үзілді-кесілді қарсы болды. Олардың Ресейдің қол астына өту туралы сөзді естігілері де келген жоқ. Жергілікті жерде айқындалғанындай, Ресейдің қол астына өту туралы шешім Әбілқайыр ханның жеке өзінің бастамасы бойынша қабылданған болып шықты.
Оппозициялық көңіл күйдегі көптеген қазақ билеушілері Ресеймен екі арадағы келіссөздерді болдырмай, ашықтан-ашық үзіп тастауға тырысып бақты. Ресей елшілерін өлтіріп жіберуге әрекет жасағандар да болды. Сондықтан да дипломатиялық тапсырмамен келген елшілерді қорғау ісі Әбілкайырдың өз ұлы Нұралы сұлтанға сеніп тапсырылды.
Қазақ билеушілері негізінен алғанда сенімді де тиімді одақтас іздеп табу мүддесін басшылыққа алды, ол одақтастар олардың бостандығына озбырлық жасап, қол сұқпайтын болуы керек деп үміттенді.
Әбілқайыр ханның және оның теңірегіндегілердің Ресейдің қол астына өтуді кабылдауы
Өзің Ресей империясының сенімді өкілі екендігін алға тартып, дүние-мүлікке қызықтыру арқылы пара беру, уәделі келісімге көндіру, кей-кейде ашықтан-ашық қоқан-лоқы жасап қорқыту арқылы А. Тевкелев келіссөздерді ақыры өз пайдасына шешті. Ресей елшісі Әбілқайырдың төңірегіндегілерді Ресейдін қол астына өтуге көндірді.
1731 жылдың 10 қазан күні Әбілқайыр хан, сұлтандар және 13 рудан тұратын ірі билер мен батырлардың шағын тобы Ресей империясының қол астына өту туралы ант қабылдады. Бұл оқиға Ырғыз және Тобыл өзендерінің арасындағы Майтөбе деген шатқалда өтті.
Ант қабылдауға барлығы 29 қазақ старшыны қатысты. Ол ең алды- мен «хан партиясы» деп аталатын топтың мүшелері болатын. Бірінші болып Әбілқайыр хан, одан соң старшина , Есет Көкіұлы батыр, ант қабылдады. Қазақ ақсүйектерінің едәуір тобы жүріп жатқан кезде дипломатиялық тапсырмамен келгендерге дүниеге қызығып, ашықтан-ашық сатылып кетті.
Қазақтардың Ресейдің қол астына өтуі, міне, осылай басталды. Әбілқайыр Ресей патшасының тағына адал болудың кепілі ретінде өзінің ұлдарының қатарынан Ресейге аманат жіберуге уәде етті.
Ресейдің дипломатиялық тапсырмамен келген елшілері Қазақстан аумағында бір жылдан астам уақыт бойы болды. Ол қазақ қоғамын егжей-тегжейлі жан-жақты зерттеді, қаншалықты мол мүмкіндіктер бар екенін байқап қарады. Тевкелев Кіші жүзде атқарған сәтті дипломатиялық қызметі үшін әуелі , одан сәл кейінірек орыс армиясының генералы әскери шенін алды.
Ақырында оның ұрпақтары Орынбор өлкесіндегі ірі-ірі мұсылман айналды, олардың мың-мыңдаған басыбайлы шаруалары болды. Ал башқұрт старшинасы Таймас Шайымовқа тархан атағы берілді.
Кіші жүздің билеушісі Әбілқайыр хан Ресейдің қол астына өтуді қабылдағаннан кейін Кіші жүз қазақтарының арасындағы беделі мен ықпалынан айырыла бастады. Бұл ретте Орта Азия хандықтарының билеушілері келеңсіз рөл атқарды. Өйткені олар бұл аймақта ислам дінінің ықпалы елеулі түрде әлсірейтін болды деп түсінді.
Ал Әбілқайыр Ресей мемлекетінің қол астына өтуден алған мәртебесіне көңілі толмай, Ресей аумағына шабуыл жасай бастады. Сондықтан да патша үкіметі кейінірек оны тағы да екі рет ант қабылдауға мәжбүр етті.
Бірақ хан Ресей аумағына шабуыл жасауын тоқтатқан жоқ. Оның Ресей қол астына өтуден күткен үміті ақталмады. Сондықтан да ол өз ғұмырының соңғы күніне дейін патша әкімшілігіне бағынбауға тырысты. Оның үстіне, қазақтардың қалмақтармен, башқұрттармен және Орал казактарымен шекара аймағындағы шиеленісті қақтығыстары тоқтатылмады. Әбілқайырдың патша үкіметіне қарсы белсенді іс-әрекеттері ол 1748 жылы өзінің саяси қарсыластарының қолынан қаза тапқаннан кейін ғана тоқтады.
Ресейдің қол астына өткен Кіші жүз қазақтарына патша үкіметі тарапынан ешқандай нақты әскери көмек көрсетілмеді. Әскери гарнизондарының аздығы және қару-жарақтарының нашар болуы салдарынан Ертіс бойындағы бекіністер де қазақтарды жоңғар қалмақтарынан қорғай алмады. Сондықтан да жоңғарлардың билеушісі 1741 жылы Қазақстан аумағына жаңадан жойқын жорық жасады.
Патша үкіметінің Қазақстандағы жағдайының одан әрі нығаюы
Әбілқайыр Ресейдің қол астына өткеннен кейін тап сондай әрекетке қазақтардың басқа да бірқатар билеушілері бара бастады. Бейне бір тізбекті реакция сияқты құбылыс пайда болды. Оның үстіне, Ресейдің қол астына өту бәлендей міндеттер жүктей қоймайтын еді.
Патша үкіметі қазақтардың билеушілеріне ірі-ірі сыйлықтар берді. Әрбір шекаралық бекініске қазақтардың ақсүйектеріне «қолдау көрсету үшін» едәуір мөлшерде ақшалай қаражат бөлінді. Орта жүздің және Орта Азияның басқа да халықтары хандарының Ресейдің қол астына өтуіне Әбілқайырдың тигізген ықпалы мен атқарған рөлі күшті болды.
Ол ара ағайындық қызмет атқарды, ал патша үкіметі түрлі сыйлықтар жасауға, ақшалай және азық-түлік жағынан көмек көрсетуге сараңдық жасамады. Қазақтар шекаралық шептерде айырбас түріндегі сауда жасауға мүдделі болды. Ресейдің қол астына өту олардың қысқы уақытта шекара шебінің ішкі жағына өтіп, уақытша түрақтауына мүмкіндік беретін еді. Ресей өзінің қол астына өткен хандықтардың ешқайсысының ішкі істеріне де, сыртқы істеріне де қол сұғып араласпады.
Сондықтан да 1731 жылдың соңына қарай Орта жүздің ханы Сәмеке Ресейдің қол астына өтті және оған адал болуға ант қабылдады. 1733 жылы Ұлы жүз тарапынан да Ресейдің құрамына кіруді сұраған алғашқы әрекет жасалды. Алайда Ұлы жүздің Ресей аумағынан алыс жатуы себепті 30-жылдары ол Ресейдің құрамына ене алған жоқ.
1740 жылы Әбілқайырдың ара ағайындық етуімен Орта жүздің ханы Әбілмәмбет пен сұлтан Абылай Ресейдің қол астына өтті. Атап айтатын бір нәрсе - Ресейдің қол астына негізінен шекара шебіне таяу тұратын қазақтар өтті.
1731 жылы патша үкіметі Әбілқайырдың көмегімен Хиуа хандығын Ресейдің қол астына өткізуге әрекет жасап бақты. Бірақ Хиуа хандығы ол ұсыныстан үзілді-кесілді бас тартты. 1742 жылы Әбілқайырдың белсенді ара ағайындық көмегімен Орынбор қаласында Ресейдің қол астына 30 мың қарақалпақтар да өтті.
Орынбор («Қырғыз-қайсақ») экспедициясының қызметі
Кіші жүз қазақтарының шекара аймағындағы жерінде патша үкіметінің жағдайын нығайтып, бекіте түсу үшін 1734 жылы құрылды. Оны I Петрдің сыбайлас жақын серіктерінің бірі И.К. Кириллов басқарды. Ал оның көмекшісі қазақтардың дәстүрлі әдет-ғұрыптары мен заңдарын жақсы білетін тілмаш А. Тевкелев болды. Кейінірек қырғыз-қайсақ экспедициясы деп аталды. Оның құрамындағы 2700 адамның 2500-і әскери қызметшілер еді. Экспедицияға үкіметтің берген тапсырмасы Кіші жүздің жағдайын жан-жақты зерттеу болды. Атап айтқанда, олар табиғи ресурстарды зерттеумен, жер бетінің картасын түсірумен айналысты.
1735 жылы Әбілқайыр ханның өтініші бойынша Орынбор қаласының негізі қаланды. Қазақ ханы дала төсінде әлдебір бүліншілік оқиғалары бола қалса, сол бекініс-қамалда бой тасалауды көздеген болатын. Қамал Ор өзенінің Жайыққа қүяр жерінде салынды.
Кейін ол Ор бекінісі деп аталды. Орынбор бекінісі Ресей аумағының ішкі жағына ауыстырылды. Орынбор Батыс Қазақстан аумағын отарлаудың стратегиялық орталықтарының біріне айналды. Ол Ресейдің еуропалық бөлігі мен қазақ даласынын, Орта Азияның аралығындағы ірі сауда орталығы қызметін де атқарды.
Кириллов қайтыс болғаннан кейін Орынбор экспедициясының бастығы болып В.И. Татищев тағайындалды. Әбілқайыр ханның
Патша үкіметінің Орал шекаралық шебін нығайтуы және жер дауының шиеленісуі
Қазақтарды өзінің қол астына алғаннан кейін патша үкіметі бекіністер салуға қызу кірісті. Оның бұл әрекеті шекара аймағындағы жер дауын бірден өршітіп жіберді.
- Біріншіден, XVIII ғасырдың 30—40-жылдарында әскери бекіністері бар Үй шекара шебі салынды, ол Жоғарғы Жайық бекінісінен бекінісіне дейінгі 770 шақырымға созылды.
- Екіншіден, патша үкіметі 1734 жылдан бастап қазақтардың Жайық өзенінің оң жақ өңірінде көшіп-қонып жүруіне қатаң тыйым салды.
- Үшіншіден, 1742 жылы патша үкіметі қазақтардың Жайық өзеніне, Жайық қалашығына, сондай-ақ салынып жатқан бекіністерге жақын келуінің өзіне қатаң тыйым салды.
Мұндай қатаң шектеулер мен тыйым салулар содан кейінгі жылдарда да жалғаса берді. Мұның бәрі де көшпелі қазақтардың әлеуметтік-экономикалық жағдайын нашарлата түсгі. Сөйтіп қазақтар салынып жатқан шекара шебіне дүркін-дүркін шабуыл жасауды жиілетті. Мал шаруашылығымен айналысатын қазақтар дағдарысты қиын жағдайда калды, көшпелілердің кедейленіп, қайыршылану үрдісі басталды.
Кіші жүз қазақтарының Ресейдің қол астына өтуінің салдарлары
Кіші жүз бен Орта жүз қазақтарының бір бөлігінің Ресейдің қол астына өтуінің, негізінен алғанда, ұзаққа созылған келеңсіз салдарлары болды. Қазақ халқы бірте-бірте өз тәуелсіздігінен айырыла бастады. Патша үкіметі хандар мен сұлтандарды уақыт өткен сайын өзінің бір айтқанды екі етпейтін тәртіпті шенеуніктерге айналдырып алды.
Патша үкіметі жалпықазақтық хандықтың болуын танудан саналы түрде қасақана бас тарту арқылы Қазақ мемлекетінің аумақтық тұтастығын бұзып, бірлігін ыдырата бастады. Іс жүзінде қазақтардың билеушілерімен ешқандай келісіп алмай-ақ, қазақ-орыс шекарасының бүкіл өн бойына әскери бекіністер, қамалдар, далалық шағын бекіністер салуды үсті-үстіне үдете берді.
Жайылымдық жерлердің тарыла түсуі мал өсірумен айналысатын көшпелі және жартылай көшпелі қазақтардың шаруашылық негізін елеулі түрде шайқалтты. Жұт болған жылдары қазақтардың мал басын аман сақтап қалуы үшін шекара шебіндегі аймақтарға көшіп баруына рұқсат етілмеді.
Қазақстанның Ресейдің ықпалына енуі кейінгі жылдары қазақтардың Орта Азия мемлекеттерімен қарым-қатынасының едәуір нашарлап кетуіне әкеп соқтырды. Хиуа мен Бұхардың әскерлері Оңтүстік Қазақстанның қазақтарына оқтын-оқтын жорық жасап тұрды, алым-салық төлетті. Сонымен қатар Ресей мен Қазақстанның екі арасындағы сауда қатынастарының күшейе түсуі едәуір оңды сипат алды.
Дереккөздер
- Қазақстан тарихы (XVIII ғасыр — 1914 жыл). Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Қабылдинов З.Е., Қайыпбаева А.Т.Алматы: Атамүра, 2008. — 352 бет, суретті, карталы.ISBN 9965-34-816-2
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
| Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
 | Бұл — Қазақстан тарихы бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
uzakka sozylgan asa auyr sogysta kazak zhasaktary tamasha zheniske zhetkenimen ol tabys bayandy bola kojmady Қazak handary men sultandarynyn tak talasyna bajlanysty alauyzdygy saldarynan bul kүreske Resej imperiyasy da tartyldy Kishi zhүz Қazak handygynyn enshisindegi zher 1731 zhyldan bastap Resej imperiyasynyn kuramynda 1718 1822 XX g basyndagy koshpendi Ұly zhүzderdin konystangan zherleri Kishi zhүz kartada zhasyl tүspen belgilengenAstanasy 1718 1798 TashkentTil der i Қazak tiliHalky Қazaktar 1 1 mln adam 1800 zh Miraskorlyk Қazak handygy Resej imperiyasy Tagy karanyz Қazak zhүzderiҚazak zhүzderinin mekendegen zherleri Ұly zhүz kyzgylt tүspen belgilengen Orta zhүz kyzgylt sary tүs Kishi zhүz zhasyl tүs Kishi zhүzdin Resejge kosyluynyn algysharttary men sebepteri Resej kalajda Қazakstandy ozine kosyp aludy koksep kolajly kezendi kүtumen boldy Әbilkajyr kazak handygynda zheke oz biligin nygajtu zholdaryn zhatpaj turmaj tynymsyz izdestire bastady Kishi zhүzdin hany Resej memleketinin koldauyna sүjenuge bel budy Bul rette onyn zheke basynyn kadir kasieti de sheshushi rol atkardy Әbilkajyr Zhongariyamen sogys kyzu zhүrip zhatkan 1726 zhyldyn ozinde ak Resejge elshi zhiberip onyn kol astyna otu turaly otinish bildiru arkyly әreket zhasap korgen bolatyn Bul otinishti elshi Қojbagar zhetkizgen edi Alajda hannyn otinishi ol zhyly zhauapsyz kaldyryldy 1730 zhyly Kishi zhүzdin bileri hanga Resejmen әskeri odak zhasasudy usyndy Alajda Әbilkajyr oz uәdesinde turmaj Resejmen kelissoz mүlde baskasha sipat aldy Resejdin okimet biligimen negurlym zhakyn bola tүsu maksatymen 1730 zhylgy kyrkүjek ajynda Әbilkajyrdyn batyr Sejitkul Қojdagululy men bi Қutlymbet Қoshtajuly bastagan elshiligi Kishi zhүzdi Resejdin karamagyna alu turaly imperatrica Anna Ioannovnanyn atyna zhazylgan otinishti tabys etu үshin Sankt Peterburgke keldi Bul zholy Әbilkajyrdyn elshiligine zor kurmet korsetilip ol үlken ykylaspen karsy alyndy Resej үshin Kishi zhүzdi imperiyanyn kuramyna kosyp aludyn en kolajly sәti tudy Bugan dejin Resejdin kuramyna Edil kalmaktary Kabardin knyazdigi kosylgan bolatyn 1731 zhyly imperatrica Anna Ioannovna Kishi zhүzdin kazaktaryn Resejdin kol astyna alu turaly gramotaga resmi kuzhatka kol kojdy Bul gramotaga kol koyu kezinde birkatar sharttar kojylatyny eskerildi Birinshiden Kishi zhүz kazaktary Resejge adal kyzmet etuge zhәne bashkurttardyn үlgisi bojynsha mukiyat zhasak tolep turuga mindetti boldy Ekishiden Resejdin kol astyndagy ozge halyktardyn tarapynan kazaktarga shabuyl zhasauga tyjym salynuy tiis boldy Үshinshiden kazaktarga olardyn zhaulary shabuyl zhasaj kalgan zhagdajda Resej kazaktardy korgauga mindettendi Tortinshiden Әbilkajyr Resejdin kol astyndagy halyktardan alyngan tutkyndardy kajtaruy al kalmaktarmen zhәne bashkurttarmen tatu tәtti bejbit zhagdajda omir sүrui tiis boldy Alajda sodan kop kejingi okigalar ol sharttardyn birde bireuin eki zhaktyn da oryndamaganyn korsetti Eki zhak ta ozderinin pajdalaryn kozdeumen boldy Imperiyanyn kol astyna karaudyn zhalgan sipattary gana oryn aldy A Tevkelev bastagan elshiliktin Kishi zhүzde boluy Қazaktardan ant alu үshin patsha үkimeti Әbilkajyrga 1731 zhylgy 30 sәuirde Sankt Peterburgten A I Tevkelev bastagan elshilikti zhiberdi Ogan Kishi zhүzdin bileushilerin Resejdin kol astyna kalaj otkizui kerektigi zhoninde zhan zhakty nuskau berildi Kishi zhүzdin at tobelindej bileushi tobyn kalaganynsha dүnie mүlik berip tikelej satyp alu zhagyn da karastyryp korudi tapsyrdy Ol үshin 1 million orys rubline dejin zhumsauga ruksat etildi Әbilkajyrga imperatrica Anna Ioannovnamyn atynan kymbat bagaly syjlyktar bolat kylysh bulgyn ishik eki tүlki tymak shuga matalar men baska da syjlyktar beru kozdeldi Birak olardy Қuran ustap ant berilgennen zhәne kuzhatka kol kojylgannan kejin gana tapsyru karastyryldy Diplomatiyalyk tapsyrmamen kelgenderdin kuramynda bashkurttyn ykpaldy starshiny әri batyry ta boldy Bul diplomatiyalyk tapsyrmamen kelgen elshilik sonymen katar barlau mәlimetterin de zhinauga zher bederin suretteuge kazaktardyn tili әdet gurpy zhәne salt dәstүrleri turaly mәlimetter zhinaktauga tiis boldy Elshilik sondaj ak kazaktardyn imperiya kol astyna otui kabyl alyngan kezdegi konil kүjinin kandaj bolganyn da bilui tiis edi Tevklevke kazaktardyn en zhakyn korshi halyktary turaly da derekter zhinau tapsyryldy Қazak handygyn Resejge kosyp aluga degen erekshe mүddeliliktin bolgany Resej imperatory I Petrdin myna bir sozderinen ajkyn angarylady Ol bylaj dep zhazgan edi Bir million somga dejin kyruar kop shygyn zhumsajtyn bolsak ta ony tek bir zhapyrak kagaz arkyly Resej imperiyasynyn kuramynda ustau kerek ojtkeni ol kyrgyz kazak ordasy bүkil Aziya elderinin kakpasyn ashatyn kilt Әbilkajyr hanga karsy oppoziciyanyn kalyptasuy Kishi zhүzdegi kazak aksүjekterinin edәuir boligi Resejdin kol astyna otuge үzildi kesildi karsy boldy Olardyn Resejdin kol astyna otu turaly sozdi estigileri de kelgen zhok Zhergilikti zherde ajkyndalganyndaj Resejdin kol astyna otu turaly sheshim Әbilkajyr hannyn zheke ozinin bastamasy bojynsha kabyldangan bolyp shykty Oppoziciyalyk konil kүjdegi koptegen kazak bileushileri Resejmen eki aradagy kelissozderdi boldyrmaj ashyktan ashyk үzip tastauga tyrysyp bakty Resej elshilerin oltirip zhiberuge әreket zhasagandar da boldy Sondyktan da diplomatiyalyk tapsyrmamen kelgen elshilerdi korgau isi Әbilkajyrdyn oz uly Nuraly sultanga senip tapsyryldy Қazak bileushileri negizinen alganda senimdi de tiimdi odaktas izdep tabu mүddesin basshylykka aldy ol odaktastar olardyn bostandygyna ozbyrlyk zhasap kol sukpajtyn boluy kerek dep үmittendi Әbilkajyr hannyn zhәne onyn teniregindegilerdin Resejdin kol astyna otudi kabyldauy Өzin Resej imperiyasynyn senimdi okili ekendigin alga tartyp dүnie mүlikke kyzyktyru arkyly para beru uәdeli kelisimge kondiru kej kejde ashyktan ashyk kokan loky zhasap korkytu arkyly A Tevkelev kelissozderdi akyry oz pajdasyna sheshti Resej elshisi Әbilkajyrdyn toniregindegilerdi Resejdin kol astyna otuge kondirdi 1731 zhyldyn 10 kazan kүni Әbilkajyr han sultandar zhәne 13 rudan turatyn iri biler men batyrlardyn shagyn toby Resej imperiyasynyn kol astyna otu turaly ant kabyldady Bul okiga Yrgyz zhәne Tobyl ozenderinin arasyndagy Majtobe degen shatkalda otti Ant kabyldauga barlygy 29 kazak starshyny katysty Ol en aldy men han partiyasy dep atalatyn toptyn mүsheleri bolatyn Birinshi bolyp Әbilkajyr han odan son starshina Eset Kokiuly batyr ant kabyldady Қazak aksүjekterinin edәuir toby zhүrip zhatkan kezde diplomatiyalyk tapsyrmamen kelgenderge dүniege kyzygyp ashyktan ashyk satylyp ketti Қazaktardyn Resejdin kol astyna otui mine osylaj bastaldy Әbilkajyr Resej patshasynyn tagyna adal boludyn kepili retinde ozinin uldarynyn katarynan Resejge amanat zhiberuge uәde etti Resejdin diplomatiyalyk tapsyrmamen kelgen elshileri Қazakstan aumagynda bir zhyldan astam uakyt bojy boldy Ol kazak kogamyn egzhej tegzhejli zhan zhakty zerttedi kanshalykty mol mүmkindikter bar ekenin bajkap karady Tevkelev Kishi zhүzde atkargan sәtti diplomatiyalyk kyzmeti үshin әueli odan sәl kejinirek orys armiyasynyn generaly әskeri shenin aldy Akyrynda onyn urpaktary Orynbor olkesindegi iri iri musylman ajnaldy olardyn myn myndagan basybajly sharualary boldy Al bashkurt starshinasy Tajmas Shajymovka tarhan atagy berildi Kishi zhүzdin bileushisi Әbilkajyr han Resejdin kol astyna otudi kabyldagannan kejin Kishi zhүz kazaktarynyn arasyndagy bedeli men ykpalynan ajyryla bastady Bul rette Orta Aziya handyktarynyn bileushileri kelensiz rol atkardy Өjtkeni olar bul ajmakta islam dininin ykpaly eleuli tүrde әlsirejtin boldy dep tүsindi Al Әbilkajyr Resej memleketinin kol astyna otuden algan mәrtebesine konili tolmaj Resej aumagyna shabuyl zhasaj bastady Sondyktan da patsha үkimeti kejinirek ony tagy da eki ret ant kabyldauga mәzhbүr etti Birak han Resej aumagyna shabuyl zhasauyn toktatkan zhok Onyn Resej kol astyna otuden kүtken үmiti aktalmady Sondyktan da ol oz gumyrynyn songy kүnine dejin patsha әkimshiligine bagynbauga tyrysty Onyn үstine kazaktardyn kalmaktarmen bashkurttarmen zhәne Oral kazaktarymen shekara ajmagyndagy shielenisti kaktygystary toktatylmady Әbilkajyrdyn patsha үkimetine karsy belsendi is әreketteri ol 1748 zhyly ozinin sayasi karsylastarynyn kolynan kaza tapkannan kejin gana toktady Resejdin kol astyna otken Kishi zhүz kazaktaryna patsha үkimeti tarapynan eshkandaj nakty әskeri komek korsetilmedi Әskeri garnizondarynyn azdygy zhәne karu zharaktarynyn nashar boluy saldarynan Ertis bojyndagy bekinister de kazaktardy zhongar kalmaktarynan korgaj almady Sondyktan da zhongarlardyn bileushisi 1741 zhyly Қazakstan aumagyna zhanadan zhojkyn zhoryk zhasady Patsha үkimetinin Қazakstandagy zhagdajynyn odan әri nygayuy Әbilkajyr Resejdin kol astyna otkennen kejin tap sondaj әreketke kazaktardyn baska da birkatar bileushileri bara bastady Bejne bir tizbekti reakciya siyakty kubylys pajda boldy Onyn үstine Resejdin kol astyna otu bәlendej mindetter zhүktej kojmajtyn edi Patsha үkimeti kazaktardyn bileushilerine iri iri syjlyktar berdi Әrbir shekaralyk bekiniske kazaktardyn aksүjekterine koldau korsetu үshin edәuir molsherde akshalaj karazhat bolindi Orta zhүzdin zhәne Orta Aziyanyn baska da halyktary handarynyn Resejdin kol astyna otuine Әbilkajyrdyn tigizgen ykpaly men atkargan roli kүshti boldy Ol ara agajyndyk kyzmet atkardy al patsha үkimeti tүrli syjlyktar zhasauga akshalaj zhәne azyk tүlik zhagynan komek korsetuge sarandyk zhasamady Қazaktar shekaralyk shepterde ajyrbas tүrindegi sauda zhasauga mүddeli boldy Resejdin kol astyna otu olardyn kysky uakytta shekara shebinin ishki zhagyna otip uakytsha tүraktauyna mүmkindik beretin edi Resej ozinin kol astyna otken handyktardyn eshkajsysynyn ishki isterine de syrtky isterine de kol sugyp aralaspady Sondyktan da 1731 zhyldyn sonyna karaj Orta zhүzdin hany Sәmeke Resejdin kol astyna otti zhәne ogan adal boluga ant kabyldady 1733 zhyly Ұly zhүz tarapynan da Resejdin kuramyna kirudi suragan algashky әreket zhasaldy Alajda Ұly zhүzdin Resej aumagynan alys zhatuy sebepti 30 zhyldary ol Resejdin kuramyna ene algan zhok 1740 zhyly Әbilkajyrdyn ara agajyndyk etuimen Orta zhүzdin hany Әbilmәmbet pen sultan Abylaj Resejdin kol astyna otti Atap ajtatyn bir nәrse Resejdin kol astyna negizinen shekara shebine tayau turatyn kazaktar otti 1731 zhyly patsha үkimeti Әbilkajyrdyn komegimen Hiua handygyn Resejdin kol astyna otkizuge әreket zhasap bakty Birak Hiua handygy ol usynystan үzildi kesildi bas tartty 1742 zhyly Әbilkajyrdyn belsendi ara agajyndyk komegimen Orynbor kalasynda Resejdin kol astyna 30 myn karakalpaktar da otti Orynbor Қyrgyz kajsak ekspediciyasynyn kyzmeti Kishi zhүz kazaktarynyn shekara ajmagyndagy zherinde patsha үkimetinin zhagdajyn nygajtyp bekite tүsu үshin 1734 zhyly kuryldy Ony I Petrdin sybajlas zhakyn serikterinin biri I K Kirillov baskardy Al onyn komekshisi kazaktardyn dәstүrli әdet guryptary men zandaryn zhaksy biletin tilmash A Tevkelev boldy Kejinirek kyrgyz kajsak ekspediciyasy dep ataldy Onyn kuramyndagy 2700 adamnyn 2500 i әskeri kyzmetshiler edi Ekspediciyaga үkimettin bergen tapsyrmasy Kishi zhүzdin zhagdajyn zhan zhakty zertteu boldy Atap ajtkanda olar tabigi resurstardy zertteumen zher betinin kartasyn tүsirumen ajnalysty 1735 zhyly Әbilkajyr hannyn otinishi bojynsha Orynbor kalasynyn negizi kalandy Қazak hany dala tosinde әldebir bүlinshilik okigalary bola kalsa sol bekinis kamalda boj tasalaudy kozdegen bolatyn Қamal Or ozeninin Zhajykka kүyar zherinde salyndy Kejin ol Or bekinisi dep ataldy Orynbor bekinisi Resej aumagynyn ishki zhagyna auystyryldy Orynbor Batys Қazakstan aumagyn otarlaudyn strategiyalyk ortalyktarynyn birine ajnaldy Ol Resejdin europalyk boligi men kazak dalasynyn Orta Aziyanyn aralygyndagy iri sauda ortalygy kyzmetin de atkardy Kirillov kajtys bolgannan kejin Orynbor ekspediciyasynyn bastygy bolyp V I Tatishev tagajyndaldy Әbilkajyr hannyn Patsha үkimetinin Oral shekaralyk shebin nygajtuy zhәne zher dauynyn shielenisui Қazaktardy ozinin kol astyna algannan kejin patsha үkimeti bekinister saluga kyzu kiristi Onyn bul әreketi shekara ajmagyndagy zher dauyn birden orshitip zhiberdi Birinshiden XVIII gasyrdyn 30 40 zhyldarynda әskeri bekinisteri bar Үj shekara shebi salyndy ol Zhogargy Zhajyk bekinisinen bekinisine dejingi 770 shakyrymga sozyldy Ekinshiden patsha үkimeti 1734 zhyldan bastap kazaktardyn Zhajyk ozeninin on zhak onirinde koship konyp zhүruine katan tyjym saldy Үshinshiden 1742 zhyly patsha үkimeti kazaktardyn Zhajyk ozenine Zhajyk kalashygyna sondaj ak salynyp zhatkan bekinisterge zhakyn keluinin ozine katan tyjym saldy Mundaj katan shekteuler men tyjym salular sodan kejingi zhyldarda da zhalgasa berdi Munyn bәri de koshpeli kazaktardyn әleumettik ekonomikalyk zhagdajyn nasharlata tүsgi Sojtip kazaktar salynyp zhatkan shekara shebine dүrkin dүrkin shabuyl zhasaudy zhiiletti Mal sharuashylygymen ajnalysatyn kazaktar dagdarysty kiyn zhagdajda kaldy koshpelilerdin kedejlenip kajyrshylanu үrdisi bastaldy Kishi zhүz kazaktarynyn Resejdin kol astyna otuinin saldarlary Kishi zhүz ben Orta zhүz kazaktarynyn bir boliginin Resejdin kol astyna otuinin negizinen alganda uzakka sozylgan kelensiz saldarlary boldy Қazak halky birte birte oz tәuelsizdiginen ajyryla bastady Patsha үkimeti handar men sultandardy uakyt otken sajyn ozinin bir ajtkandy eki etpejtin tәrtipti sheneunikterge ajnaldyryp aldy Patsha үkimeti zhalpykazaktyk handyktyn boluyn tanudan sanaly tүrde kasakana bas tartu arkyly Қazak memleketinin aumaktyk tutastygyn buzyp birligin ydyrata bastady Is zhүzinde kazaktardyn bileushilerimen eshkandaj kelisip almaj ak kazak orys shekarasynyn bүkil on bojyna әskeri bekinister kamaldar dalalyk shagyn bekinister saludy үsti үstine үdete berdi Zhajylymdyk zherlerdin taryla tүsui mal osirumen ajnalysatyn koshpeli zhәne zhartylaj koshpeli kazaktardyn sharuashylyk negizin eleuli tүrde shajkaltty Zhut bolgan zhyldary kazaktardyn mal basyn aman saktap kaluy үshin shekara shebindegi ajmaktarga koship baruyna ruksat etilmedi Қazakstannyn Resejdin ykpalyna enui kejingi zhyldary kazaktardyn Orta Aziya memleketterimen karym katynasynyn edәuir nasharlap ketuine әkep soktyrdy Hiua men Buhardyn әskerleri Ontүstik Қazakstannyn kazaktaryna oktyn oktyn zhoryk zhasap turdy alym salyk toletti Sonymen katar Resej men Қazakstannyn eki arasyndagy sauda katynastarynyn kүsheje tүsui edәuir ondy sipat aldy DerekkozderҚazakstan tarihy XVIII gasyr 1914 zhyl Zhalpy bilim beretin mekteptin 8 synybyna arnalgan okulyk Қabyldinov Z E Қajypbaeva A T Almaty Atamүra 2008 352 bet suretti kartaly ISBN 9965 34 816 2Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz Bul Қazakstan tarihy bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz