Бейметалл пайдалы қазбалар

Бейметалл (бейруда) қазбалар - құрамынан металдар өңдірілмейтін, табиғаты мен сипаты жағынан сан түрлі түрлерінің үлкен тобы.

Бұл қазбалар халық шаруашылығындағы қолданылу салаларына орай бірнеше түрлерге бөлінеді: химиялық шикізаттар — апатит, фосфориттер, барит, минералды тұздар, күкірт, гипс т. с. е.; — отқа төзімді саздар, тақтатастар, магнезит, талькті тас т. б.; электротехникалық пьезооптикалық жылу және дыбыстұмшалаушы, мұқалмас, қышқылға және сілтіге төзімді шикізаттар — слюдалар, флюорит, пьезокварц, корунд, хризотил және амфибол-талшықтастар, тальк, диатомит т. б.; құрылыс материалдары — граниттер, базальттар, диабаздар, ізбестастар, мергелдер, саздар, құмдар, кесектастар т. с. е.; асыл, зергерлік және техникалық тастар — алмас, замартас, ақық, халцедон т. б. Тау жыныстары мен минералдардың кейбір түрлері көп жағдайда әртүрлі салаларда колданылуы мүмкін.

Бейметалл пайдалы қазбалардың жіктелімі

Бейметалл пайдалы ңазбалар өздерінің айрықша физикалық және физикалық-химиялық ңасиеттері, минералдық құрамының ерекшеліктері, сонымен қатар әр түрлі өнімдер мен материалдар алу мүмкіндігі бойынша кең пайдаланылады. Олар құрамынан металдар айырып алуға (калий, магний, натрий, т.б. айтпағанда) және табиғи отын ретінде (зымыран отыны болатын бор қосылыстары мен фтор қосылыстарын санамағанда) қолданылмайды. Бейметалл пайдалы қазбалар тобы түрлерінің саны бойынша металл пайдалы қазбалар тобы мен жанғыш пайдалы қазбалардан әлдеңайда көп. Бейметалл пайдалы қазбалар табиғи түрінде немесе алдын ала өңдеуден кейін пайдаланылады. Табиғи күйде қолданылатындар - минералдар мен таужыныстар; асбест, қабаттас (слюда), тальк, исланд шпаты, алмас, оптикалық флюорит, асыл және әшекей тастар, анартас, корунд сияқты өнеркәсіптік минералдар; құм, гравий, ңүрылыс тастары (магмалық, метаморфтық және шөгінді таужыныстар); оттөзімді, жылуоқшаулауыш және байланыстырушы материалдар ретінде пайдаланылатын графит , диатомит, магнезит пен доломит; , цеолит, бентонит және басқа табиғи сорбенттер. Өңделген күйде пайдаланылатындар - шыны (кварц құм, далашпат), керамика, қышқылтөзімді және жылуоқшаулауыш материалдар (саз, кремний таужыныстар, вермикулит, т.б.), байланыстырғыш заттар (әктас, бор, мергель, гипсит), минералдық тыңайтқыштар (фосфоит, апатит ) , химиялық өнімдер (күкірт, күкірт ті таужыныстар , бораттар, минералдық тұздар, барит, т.б.) алуға жарамды минералдар мен таужыныстар. Өнеркәсіптік өңдеу үдерісінде құнды химиялық элементтер, минералдар мен минералдық агрегаттар алу үшін пайдаланылатын бейметалл пайдалы қазба түрлеріне қатысты "кен" термині қолданылады. Оларға асбест, графит , (мусковит, флогопит), апатит, , күкірт, барит, калийлі және басқа да көптеген кендер жатады. Бейметалл пайдалы қазбалар металл және жанғыш пайдалы қазбалардан сапасын бағалау мен өнеркәсіптік қолдану бағыттары бойынша айрықшаланады. Оларды зерттегенде маңыздысы - құрамындағы пайдалы компоненттер мөлшерін анықтау ғана емес, бастысы - өңдеу технологиясы мен ақырғы өнеркәсіптік өнімнің сапасына әсер ететін техникалық және физикалық- химиялық қасиеттерін анықтау. Сондықтан бейметалл пайдалы қазбалардың сапасы стандарт, техникалық шарт пен кондиңиялар арқылы шектеліп, олардың әр түрінің, түрлесінің және шикізат сортының өнеркәсіптің белгілі бір саласында қолдану мүмкіндігін анықтайды. Бейметалл пайдалы қазбалар көбінесе көп мақсатта қолданылатын шикізат болып табылады. Мәселен, флюорит өзінің сапасының нақты көрсеткіштеріне байланысты оптикада, шыны, металлургия мен химия өнеркәсібінде; күкірт - ауыл шаруашылығында улы химикаттардың құрамдас бөлігі ретінде, химия, резеңке, қағаз бен тамақ өнеркәсібінде; неолиттер - ауыл шаруашылығында, газдарды, табиғи және ақаба суды тазартуға, металдар айырып алуға қолданылуы мүмкін. Сонымен қатар, көптеген бейметалл пайдалы қазба Қасиеттерінің ортақ болуына байланысты өнеркәсіпте бір-бірін алмастыруы мүмкін. Бұл жағдайлар бейметалл Пайдалы қазба кенорындарының зерттелуі мен өнеркәсіптік құндылығын бағалаудың күрделілігін білдіреді. Пайдалы қазбалар қорын, құнды компоненттер мөлшерін (бейметалл кен үшін), өндіру мен өңдеудің кен-технологияльщ жағдайларын анықтаумен қатар олардың физикалың-механикалық, физикалық- химиялық және технологиялық қасиеттерін зерттеу қажет. Осының негізінде шикізат сертификацияланады және әр сорт үшін өнеркәсіптік қолданылуының нақты бағыттары анықталады Бейметалл пайдалы қазбаларды өнеркөсіптік қолданылуы бойынша жіктеу, олардың әр түрлілігіне және пайдаланылуының көп мақсаттылығына байланысты күрделі мәселе болып табылады. Жіктелімдер ішінде ең белгілілері - П.М.Татаринов, Б.М.Крейтер, Б.Бейтс, И.Ф.Романович, В.М.Борзунов, Н.П.Ермаков пен В.И.Смирнов ұсынған нұсқалары. Олар бейметалл шикізаттың практикалық пайдалану салаларын минералогиялық-петрографиялық ерекшеліктері, пайдалы қасиеттерінің сипаты және өңдеу жағдайлары бойынша бөлуді қарастырады. Жіктелімдердің көпшілігінің басты кемшілігі - бір пайдалы қазбаны өр түрлі жіктелімдік топқа жатқызу қажеттілігіне байланысты болуында.

Қолданылуы

Қазіргі кезде бейметалл пайдалы қазбалар өздерінің жетекші пайдалы қасиеттері мен өнеркәсіпте қолданылуының басты бағыттары бойынша үш топқа бөлінуі мүмкін: 1) индустриялық шикізат: асыл, әшекей және техникалық тастар - алмас, лағыл (рубин), жақұт (сапфир), зүбаржат (изумруд), табас (топаз), , малахит, ақық, т.б.; пьезооптикалың және электротехникалық шикізат - пьезокварц, шпаты, оптикалық кварц, оптикалық флюорит, мусковит, флогопит; жылу- және дыбысоқшаулауыш, қышқыл және сілтітөзімді, сонымен қатар оттөзімді материалдар мен металлургиядағы қоспа шикізат - графит , асбест (хризотил мен ), тальк, магнезит, флюорит, ауыртас (барит), витерит; табиғи оптағыш-жұтқыштар (сорбенттер) - , бентонит, т.б.; 2) химиялық және агрономиялық шикізат: минералдық тұздар - калийлі, калий-[[ магнийлі, , натрий сульфаты, табиғи сода; фосфор шикізаты - апатит пен ; күкірт пен бор шикізаты; 3) кұрылыс материалдар өнеркәсібі үшін минералдық шикізат: жеңіл бетон толтырғыштар мен жылуоқшауағыш материалдар өндірісі үшін - көбіктас (пемза), жанартау және әкті туф, диатомит, трепел, опока, , вермикулит; құрылыстық және қаптама тас - , шөгінді және метаморфтық таужыныстар; байланыстырушы материалдар өндірісінің шикізаты - карбонат таужыныстар, пен ангидрит; құрылыстық құм мен құм-гравий материал; керамикалық шикізатсаз бен каолин, , пегматит; шыны шикізаты; тасқұю шикізаты; минералдық пигменттер. Индустриялық шикізатқа біріктірілген пайдалы қазбалар - айрықша физикалық қасиеттері бар (жылуға төзімді, оттөзімді, қаттылыгы жоғары, пьезоәлектрлік және оптикалық қасиеттері бар, т.б.) минералдар мен таужыныстар. Олар табиғи күйінде немесе байытылғаннан кейін пайдаланылады. Химиялық және агрономиялық кен құнды химиялық элементтер мен қосылыстар айырып алу үшін терең өңдеуден өтеді. Ал үшінші топқа жататындар - құрылыс материалдары өнеркәсібінде табиғи күйінде, сонымен қатар термикалық немесе физикалық - химиялық өңдеуден кейін қолданылатын тау-жыныстар. Бұл бөлінген топтардың шекарасы қатаң емес. Көп мақсатта қолданылатын бейметалл пайдалы қазбалардың жекелеген түрлері (барит, магнезит, гипс, ангидрит, флюорит, кварц, , нефелин, т.б.) жіктелімнің әр түрлі тобына жатқызылуы мүмкін.

Дереккөздер

1. Геология терминдерінің сөздігі. Н. Сейітов, А. Абдулин.— Алматы: Қазақстан, 1996,ISBN 5-615-01738-4
2. Пайдалы қазбалар. Оқулық. - Астана: Фолиант, 2008. - 440 б. ISBN 9965-35-411-1