Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ар (ағылш. Conscience) — ерекше когнитивті-этикалық феномен болып, жеке адамның өз морал философиясына сай, немесе ұстанған құндылықтар жүйесі негізінде қалыптасқан эмоциялары және рационалды ішкі бұйрықтары мен ережелері. "Ар" сөзі әдетте адамда тума әрі түпнұсқа ізгілік негізі ретінде айтылса, ал "намыс" сезімдік күш ретінде сол ішкі арға сай іс-көруге, батыл өмір сүруге талпыну, біртүрлі ішкі белсенділік пен қайрат көрсетуді білдіреді. "Ұждан" ардың сезімдік күйі. Орталық жүйке жүйесінде болатын жанашырлық реакциялар секілді шұғыл сенсорлы сезінімдер мен рефлексиялық жауаптар әдетте ардан өзгешелікке ие. Жалпы айтқанда, "ар-намыс" және "ар-ұждан" ұғымдары әдетте өз моралдық құндылықтарын басқалар бұзғанда пайда болған сезімін, сондай-ақ адам өз моральдық құндылықтарына өзі қайшы әрекеттер жасаған кезде пайда болған сезімін сипаттауға қолданылады. Мысалы, "ары жаншылу", "ары шыдамау", "ар-намысы тапталу", немесе "ар-ұжданы шыдамау", "ұжданы күйю", тб. Ар әдетте іс-әрекет алдында адамға жасауды, өз ісін ар таразысынан өткізуді талап етеді, дегенмен мұндай моральдық тұжырымдар ақылға негізделуі керек пе, әлде тылсым рухқа ма, жоқ әлде сезім бе деген мәселе бойынша антикалық дәуірден ортағасырға дейін талай дискуссиялар болып өтсе, ал қазіргі замандағы адамзаттың моралдық тұрмысында Ар ұғымы әлі де романтизмдік, немесе таласты тақырыбы болып келеді.
Діндер әдетте ар-намысты барлық адамдарға тән ішкі моральмен, игілікке толы ғаламмен және/немесе әсіресе табиғаттан тысқары құдіретпен байланыстырады. Діндердің түрлі ритуалистік, мифтік, доктриналық ерекшеліктері ардың қалыптасу мен орындалу тәжірибесімен, туғызған эмоциямен, рухани киелілік сезімімен және толғаныспен сай келе бермейді. Жалпы , немесе ғылыми көзқарастар ар қабілетінің негізін генетикалық белгіленген деп есептейді, ал оның мазмұны мәдениеттің маңызды бөлігі ретінде үйрену мен дағдыланудан қалыптасқан дейді.
Ар ұғымы қазақ мәдениетіндегі қазық ұғымдардың бірі есептеледі. “Малым – жанымның садағасы, жаным – арымның садағасы”. "Ар бұйрығы", "арға сын"... Ар туралы ежелгі дүниетанымдық ойлардың жаңғырығы ретіндегі мақал-мәтелдерді айтпағанда, Абай, Шәкәрім еңбектерінде жиі қарастырылған. Шәкәрімнің "Үш анық" философиялық еңбегіндегі үшінші анық осы Ар ұғымы болып, "ар ілімі" идеясын ұсынған.
Ар туралы жиі қолданылатын метафоралар көп: "ішкі дауыс", "ішкі бұйрық", "ішкі жарық", немесе мысалы, гректер "даймондық белгі" (daimōnic) деп атаған, философ Сократ сүйенген нәрсе, ол әдетте адам қателесер, адасар кезде белгі беретін, адамды жамандықтан жалтартатын (ἀποτρεπτικός), тоқтататын ішкі дауыс. Қазақта "Жүрегіңді тыңда", Арыңды басшылыққа ал", "Арға қиянат", "Жігітті намыс, қоянды қамыс өлтіреді", "Ер мойнында қыл арқан шірімейді", "Бетінің арын белбеуіне түйіп" ... секілді көптеген әдеби сөз тіркестері мен мақал-мәтелдер бар. Төмендегі сипатталғандай, ар-намыс ұғымы әлемде жаппай қолданылатын ұлттық және халықаралық құқықтық ұғым болып, әлеуметтік жақсылықтар үшін игілікті істерге жетелейді, әрі әдебиет, музыка және кино секілді көптеген шығармашылық салаларының маңызды тақырыбы болып келеді.
Көзқарастар
Ардың жалпы адамзаттық қабылданған мағынасы, немесе оның этикалық шешім қабылдаудағы рөлі туралы әмбебап ортақ келісімді анықтама жоқ, дегенмен ол туралы үш түрлі көзқарас жүйесі бар:
- Діни көзқарастар
- көзқарастар
- Философиялық көзқарастар
Ар туралы діни көзқарастар
Упанишадтардың, және әдеби дәстүрлерінде ар-намыс жақсылық пен жамандық туралы білімнің қасиетін білдіретін белгі есептеледі, оны қайта-қайта туылған адам жаны көптеген замандар бойында белсенді әрекеттерді орындаудан және содан жинақталған жақсы кармадан алады.Ади Шанкара өзінің моральдық дұрыс әрекетінде (яғни, басқалардан материалдық, немесе рухани сый күтпестен кішіпейілділікпен және мейірімділікпен жақсылық жасауды негізгі міндет ретінде ұстану) ар "жүректі тазартуға" және рухты тыныштандыруға көмектеседі, бірақ соған ғана сүйеніп "шындықты тіке қабылдай" алмаймыз дейді. Бұл білім мәңгілік пен мәңгілік еместі ажыратуды және түптеп келгенде, толғаныс барысында шынайы Мен (self) және таза сана әлемі өзара бірігіп кеткенін түсінуді талап етеді.
Зороастризм сенімінде өлген соң жан Бөлуші Көпірінде (Bridge of the Separator) сотқа тап болады; онда жаман адамдар өздерінің жоғары табиғаты, немесе арды терістегені үшін жазаланады, әрі "олар Жалғандар Үйінде (House of the Lie) мәңгілік қонақ болады".
Қытайдың Рын (Ren) ұғымы арды, қоғамдық салт пен дұрыс адамара байланысты білдіреді; ол адамның жақсылық пен үйлесімділікке деген ішкі қабілетін көрсететін өмір моделі ретіндегі Дао (Жол) ережесін ұстануға көмектеседі.
Ар ұғымы буддизмде де ерекше мәнге ие. Мысалы, жазбаларында Будда ар-намыстың жағымды аспектісін таза жүрекпен және сабырлы, дұрыс басқарылған ақылмен байланыстырады. Ар мұнда рухани күшке қатысты, әрі "әлемнің бір қорғаушысы". Будда сондай-ақ арды жанашырлықпен сабақтастырып, дүниедегі құмарлықтардың қысымы мен азаптардың жазасына барынша төзіп, дұрыс әрекетіміз ең соңында жүрекке дұрыс бойлау мен дұрыс күйіне жеткенге дейін жалғасуын талап етеді. Сантидева (685–763) Наландадағы ұлы солтүстік үнділік буддистік университетте жазып жариялаған «Бодхичарйаватара» (Bodhisattvacaryāvatāra, яғни Бодхисаттваның өмір жолына арналған нұсқаулық) кітабында былай деп жазады: жомарттық пен төзімділік секілді кемел ізгіліктің рухани маңызы зор, такапарлық пен нәпсі секілді жаман қасиеттер қаумалаған кезде сананы "жиналған ағаш кесегі" секілді шынықтыру керек, сонда адам толғанысқа шөгу (meditative absorption) барысында дұрыс түсінуге қарай ілгерілей алады. Ардың буддизмдік нұсқасы барлық тіршілік иелеріне деген риясыз сүйіспеншілік ретінде көрінеді, бұл сезім біртіндеп күшейіп, тіпті де пак сана болып оянады, онда ақыл-ой түрлі сезімдік қызығушылықтардан алыстап, өзін жеке біртұтастық ретінде таниды.
Ар туралы Зайырлы қөзқарастар
Ар туралы философиялық көзқарастар
Сілтемелер
- Намыс
- Ұждан
- Альтруизм
- Сана
- Этика
- Эволюциялық этика
- Еркін ерік
- Сана философиясы
- Ақылдылық
- Пайым
Сыртқы сілтемелер
- КР Конституциясы 22-бап. Әркiмнiң ар бостандығына құқығы бар
- Ар, ұят, намыс [мақал-мәтелдер]
- "Арыма саяхат" (Эссе)
- Ар мен ұждан
Дереккөздер
- Ninian Smart. The World's Religions: Old Traditions and Modern Transformations. Cambridge University Press. 1989. pp. 10–21.
- Peter Winch. Moral Integrity. Basil Blackwell. Oxford. 1968
- Rosemary Moore. The Light in Their Consciences: The Early Quakers in Britain 1646–1666. Pennsylvania State University Press, University Park, PA. 2000. ISBN 978-0-271-01988-8
- Booth K, Dunne T and Cox M (eds). How Might We Live? Global Ethics in the New Century. Cambridge University Press. Cambridge 2001 p. 1.
- БҰҰ - United Nations. Адам Құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы - Universal Declaration of Human Rights, G.A. res. 217A (III), U.N. Doc A/810 at 71 (1948). http://www.un.org/en/documents/udhr/ accessed 22 October 2009.
- Amnesty International. Ambassador of Conscience Award Мұрағатталған 26 сәуірдің 2014 жылы.. Retrieved 31 December 2013.
- Wayne C Booth. The Company We Keep: An Ethics of Fiction. University of California Press. Berkeley. 1988. p. 11 and Ch. 2.
- Ninian Smart. The World's Religions: Old Traditions and Modern Transformations. Cambridge University Press. 1989. p. 382
- Shankara. Crest-Jewel of Discrimination () (trans Prabhavananda S and Isherwood C). Vedanta Press, Hollywood. 1978. pp. 34–36, 136–37.
- Shankara. Crest-Jewel of Discrimination () (trans Prabhavananda S and Isherwood C). Vedanta Press, Hollywood. 1978. p. 119.
- John B Noss. Man's Religions. Macmillan. New York. 1968. p. 477.
- AS Cua. Moral Vision and Tradition: Essays in Chinese Ethics. Catholic University of America Press. Washington. 1998.
- Jayne Hoose (ed) Conscience in World Religions. University of Notre Dame Press. 1990.
- Ninian Smart. The Religious Experience of Mankind. Fontana. 1971 p. 118.
- Santideva. The Bodhicaryavatara. trans Crosby K and Skilton A. Oxford University Press, Oxford. 1995. pp. 38, 98
- Lama Anagarika Govinda in Jeffery Paine (ed) Adventures with the Buddha: A Buddhism Reader. WW Norton. London. pp. 92–93.
- . Steps Along the Path. Thanissaro Bhikkhu (trans) Theravada Library 1994. http://www.accesstoinsight.org/lib/thai/thate/stepsalong.html (last accessed 11 May 2013)
| Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Conscience |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Ar agylsh Conscience erekshe kognitivti etikalyk fenomen bolyp zheke adamnyn oz moral filosofiyasyna saj nemese ustangan kundylyktar zhүjesi negizinde kalyptaskan emociyalary zhәne racionaldy ishki bujryktary men erezheleri Ar sozi әdette adamda tuma әri tүpnuska izgilik negizi retinde ajtylsa al namys sezimdik kүsh retinde sol ishki arga saj is koruge batyl omir sүruge talpynu birtүrli ishki belsendilik pen kajrat korsetudi bildiredi Ұzhdan ardyn sezimdik kүji Ortalyk zhүjke zhүjesinde bolatyn zhanashyrlyk reakciyalar sekildi shugyl sensorly sezinimder men refleksiyalyk zhauaptar әdette ardan ozgeshelikke ie Zhalpy ajtkanda ar namys zhәne ar uzhdan ugymdary әdette oz moraldyk kundylyktaryn baskalar buzganda pajda bolgan sezimin sondaj ak adam oz moraldyk kundylyktaryna ozi kajshy әreketter zhasagan kezde pajda bolgan sezimin sipattauga koldanylady Mysaly ary zhanshylu ary shydamau ar namysy taptalu nemese ar uzhdany shydamau uzhdany kүjyu tb Ar әdette is әreket aldynda adamga zhasaudy oz isin ar tarazysynan otkizudi talap etedi degenmen mundaj moraldyk tuzhyrymdar akylga negizdelui kerek pe әlde tylsym ruhka ma zhok әlde sezim be degen mәsele bojynsha antikalyk dәuirden ortagasyrga dejin talaj diskussiyalar bolyp otse al kazirgi zamandagy adamzattyn moraldyk turmysynda Ar ugymy әli de romantizmdik nemese talasty takyryby bolyp keledi Ar zhәne zan Bamberg Bavariya GermaniyaShәkәrim Қudajberdiuly Dinder әdette ar namysty barlyk adamdarga tәn ishki moralmen igilikke toly galammen zhәne nemese әsirese tabigattan tyskary kudiretpen bajlanystyrady Dinderdin tүrli ritualistik miftik doktrinalyk erekshelikteri ardyn kalyptasu men oryndalu tәzhiribesimen tugyzgan emociyamen ruhani kielilik sezimimen zhәne tolganyspen saj kele bermejdi Zhalpy nemese gylymi kozkarastar ar kabiletinin negizin genetikalyk belgilengen dep eseptejdi al onyn mazmuny mәdeniettin manyzdy boligi retinde үjrenu men dagdylanudan kalyptaskan dejdi Ary mazalagan ekeu Karl Reichert 1836 1918 Ar ugymy kazak mәdenietindegi kazyk ugymdardyn biri esepteledi Malym zhanymnyn sadagasy zhanym arymnyn sadagasy Ar bujrygy arga syn Ar turaly ezhelgi dүnietanymdyk ojlardyn zhangyrygy retindegi makal mәtelderdi ajtpaganda Abaj Shәkәrim enbekterinde zhii karastyrylgan Shәkәrimnin Үsh anyk filosofiyalyk enbegindegi үshinshi anyk osy Ar ugymy bolyp ar ilimi ideyasyn usyngan Ar turaly zhii koldanylatyn metaforalar kop ishki dauys ishki bujryk ishki zharyk nemese mysaly grekter dajmondyk belgi daimōnic dep atagan filosof Sokrat sүjengen nәrse ol әdette adam kateleser adasar kezde belgi beretin adamdy zhamandyktan zhaltartatyn ἀpotreptikos toktatatyn ishki dauys Қazakta Zhүregindi tynda Aryndy basshylykka al Arga kiyanat Zhigitti namys koyandy kamys oltiredi Er mojnynda kyl arkan shirimejdi Betinin aryn belbeuine tүjip sekildi koptegen әdebi soz tirkesteri men makal mәtelder bar Tomendegi sipattalgandaj ar namys ugymy әlemde zhappaj koldanylatyn ulttyk zhәne halykaralyk kukyktyk ugym bolyp әleumettik zhaksylyktar үshin igilikti isterge zhetelejdi әri әdebiet muzyka zhәne kino sekildi koptegen shygarmashylyk salalarynyn manyzdy takyryby bolyp keledi KozkarastarArdyn zhalpy adamzattyk kabyldangan magynasy nemese onyn etikalyk sheshim kabyldaudagy roli turaly әmbebap ortak kelisimdi anyktama zhok degenmen ol turaly үsh tүrli kozkaras zhүjesi bar Mark Avrelijdin kola mүsininin kaldygy Luvr Parizh Қudajdy eskere otyryp bir riyasyz әreketten ekinshisine ot Әne sonda gana rahat pen tynyshtyk tabasyn Dini kozkarastar kozkarastar Filosofiyalyk kozkarastarAr turaly dini kozkarastar Upanishadtardyn zhәne әdebi dәstүrlerinde ar namys zhaksylyk pen zhamandyk turaly bilimnin kasietin bildiretin belgi esepteledi ony kajta kajta tuylgan adam zhany koptegen zamandar bojynda belsendi әreketterdi oryndaudan zhәne sodan zhinaktalgan zhaksy karmadan alady Adi Shankara ozinin moraldyk durys әreketinde yagni baskalardan materialdyk nemese ruhani syj kүtpesten kishipejildilikpen zhәne mejirimdilikpen zhaksylyk zhasaudy negizgi mindet retinde ustanu ar zhүrekti tazartuga zhәne ruhty tynyshtandyruga komektesedi birak sogan gana sүjenip shyndykty tike kabyldaj almajmyz dejdi Bul bilim mәngilik pen mәngilik emesti azhyratudy zhәne tүptep kelgende tolganys barysynda shynajy Men self zhәne taza sana әlemi ozara birigip ketkenin tүsinudi talap etedi Zoroastrizm seniminde olgen son zhan Bolushi Kopirinde Bridge of the Separator sotka tap bolady onda zhaman adamdar ozderinin zhogary tabigaty nemese ardy teristegeni үshin zhazalanady әri olar Zhalgandar Үjinde House of the Lie mәngilik konak bolady Қytajdyn Ryn Ren ugymy ardy kogamdyk salt pen durys adamara bajlanysty bildiredi ol adamnyn zhaksylyk pen үjlesimdilikke degen ishki kabiletin korsetetin omir modeli retindegi Dao Zhol erezhesin ustanuga komektesedi Ar ugymy buddizmde de erekshe mәnge ie Mysaly zhazbalarynda Budda ar namystyn zhagymdy aspektisin taza zhүrekpen zhәne sabyrly durys baskarylgan akylmen bajlanystyrady Ar munda ruhani kүshke katysty әri әlemnin bir korgaushysy Budda sondaj ak ardy zhanashyrlykpen sabaktastyryp dүniedegi kumarlyktardyn kysymy men azaptardyn zhazasyna barynsha tozip durys әreketimiz en sonynda zhүrekke durys bojlau men durys kүjine zhetkenge dejin zhalgasuyn talap etedi Santideva 685 763 Nalandadagy uly soltүstik үndilik buddistik universitette zhazyp zhariyalagan Bodhicharjavatara Bodhisattvacaryavatara yagni Bodhisattvanyn omir zholyna arnalgan nuskaulyk kitabynda bylaj dep zhazady zhomarttyk pen tozimdilik sekildi kemel izgiliktin ruhani manyzy zor takaparlyk pen nәpsi sekildi zhaman kasietter kaumalagan kezde sanany zhinalgan agash kesegi sekildi shynyktyru kerek sonda adam tolganyska shogu meditative absorption barysynda durys tүsinuge karaj ilgerilej alady Ardyn buddizmdik nuskasy barlyk tirshilik ielerine degen riyasyz sүjispenshilik retinde korinedi bul sezim birtindep kүshejip tipti de pak sana bolyp oyanady onda akyl oj tүrli sezimdik kyzygushylyktardan alystap ozin zheke birtutastyk retinde tanidy Ar turaly Zajyrly kozkarastar Ar turaly filosofiyalyk kozkarastarSiltemelerNamys Ұzhdan Altruizm Sana Etika Evolyuciyalyk etika Erkin erik Sana filosofiyasy Akyldylyk PajymSyrtky siltemelerKR Konstituciyasy 22 bap Әrkimnin ar bostandygyna kukygy bar Ar uyat namys makal mәtelder Aryma sayahat Esse Ar men uzhdanDerekkozderNinian Smart The World s Religions Old Traditions and Modern Transformations Cambridge University Press 1989 pp 10 21 Peter Winch Moral Integrity Basil Blackwell Oxford 1968 Rosemary Moore The Light in Their Consciences The Early Quakers in Britain 1646 1666 Pennsylvania State University Press University Park PA 2000 ISBN 978 0 271 01988 8 Booth K Dunne T and Cox M eds How Might We Live Global Ethics in the New Century Cambridge University Press Cambridge 2001 p 1 BҰҰ United Nations Adam Қukyktarynyn zhalpyga birdej deklaraciyasy Universal Declaration of Human Rights G A res 217A III U N Doc A 810 at 71 1948 http www un org en documents udhr accessed 22 October 2009 Amnesty International Ambassador of Conscience Award Muragattalgan 26 sәuirdin 2014 zhyly Retrieved 31 December 2013 Wayne C Booth The Company We Keep An Ethics of Fiction University of California Press Berkeley 1988 p 11 and Ch 2 Ninian Smart The World s Religions Old Traditions and Modern Transformations Cambridge University Press 1989 p 382 Shankara Crest Jewel of Discrimination trans Prabhavananda S and Isherwood C Vedanta Press Hollywood 1978 pp 34 36 136 37 Shankara Crest Jewel of Discrimination trans Prabhavananda S and Isherwood C Vedanta Press Hollywood 1978 p 119 John B Noss Man s Religions Macmillan New York 1968 p 477 AS Cua Moral Vision and Tradition Essays in Chinese Ethics Catholic University of America Press Washington 1998 Jayne Hoose ed Conscience in World Religions University of Notre Dame Press 1990 Ninian Smart The Religious Experience of Mankind Fontana 1971 p 118 Santideva The Bodhicaryavatara trans Crosby K and Skilton A Oxford University Press Oxford 1995 pp 38 98 Lama Anagarika Govinda in Jeffery Paine ed Adventures with the Buddha A Buddhism Reader WW Norton London pp 92 93 Steps Along the Path Thanissaro Bhikkhu trans Theravada Library 1994 http www accesstoinsight org lib thai thate stepsalong html last accessed 11 May 2013 bugan katysty dәjeksoz zhiyntygy bar Ar moral Ortakkorda bugan katysty media sanaty bar Conscience