Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
Мемлекет - тарихи категория. Ол таптық қоғамда пайда болып, халықты билеп-төстеудің құралы. Кең мағынасында, мемлекет дегеніміз - жария Үкіметтің пайда болуы мен іс-әрекетінің нәтижесі ретінде қалыптасатын, қоғам өмірін ұйымдастырудың формасы және оның негізгі салаларына басшылық ететін, қажетті жағдайларда үкіметтің күш-қуатына сүйенетін басқару жүйесі. Бұндай басқару жүйелері көне замандарда рулардың, тайпалардың құрған алғашқы қоғамның ыдырап, оның орнына таптық қоғамның келуімен мемлекеттің пайда болғаны жалпы тарихи процесс.
Әлем тарихи деректеріне қарағанда, алғашқы құлшылық мемлекеттер 4 - мыңжылдықтың соңында, 3 - мыңжылдықтың басында Ертедегі Мысырда, Қос өзен (Двуречья), одан кейінірек Ганга, Эгей теңізінің жағалауларында және Хуанхэ өзенінің бойында болғаны жазылған. Бұндай пікірді біздің сүйенген ғылыми еңбектен сол күйінде келтірейік: «Вопрос о происхождении государств в странах Древнего Востока сложный, далеко еще не решенный полностью наукой. Возникновение государство являлось здесь нередко очень длительным процессом, охватывавшим несколько столетий; в течение длительного времени сохранялись пережитки родового строя и его органов. ... В речных долинах, в обществах, хозяйство которых базировалось на искусственном орошении, складываются деспотических рабовладельческих государств Древнего Востока, Древнего Египета, Вавилония и других государств Двуречья, империя Цинь в Древнего Китая»[1].
Келтірілген үзіндіде, алғашқы рет мемлекеттердің Ертедегі Шығыс елдерде, сондай-ақ Мысырда, Вавилонияда, Қосөзен бойларында, Қытайда болғанын баяндаған. Себебі, бұл елдердегі ірі өзендердің бойларында жасаған халықтар егіншілікті қолдан суару арқылы жүргізген. Өзендердің суын егістікке пайдалану үшін үлкенді-кішілі су жүйелерін қазуға тура келген. Бұндай ауыр жұмыстарды кең көлемде ұйымдастыру тек мемлекеттің басқаруы арқылы іске асырылған. Аттары аталған елдерде алғашқы рет құлшылық мемлекеттер ұйымдасқаны дұрыс айтылған. Бірақ ертедегі Шығыс елдерінде құлиеленушілік мемлекеттердің пайда болуы түбегейлі шешілмеген мәселе екенін айрықша атаған. Бізде бұл пікірді қолдаймыз. Өйткені табиғи-географиялық шарияты жоғарыдағы аттары аталған елдерге жақын Әмудария, Сырдария, Үнді, Ганга және тағы басқа Азия құрлығындағы өзендердің алқаптарында жасаған автохтондық халықтарда алғашқы құлшылық мемлекеттердің болғаны айтылмайды. ХІХ-XX ғасырларда Орталық, Оңтүстік Азияда кең көлемде жүргізілген кешенді археологиялық зерттеулер бұл аймақтардағы елдерде алғашқы құлшылық мемлекеттердің болғанын дәлелдейтін бай жаңа деректерді жинады. Сол тарихи бұлақтардың негізінде, алғашқы мемлекеттердің келіп шығуын әлем көлемінде қайта қарайтын уақыт келді. Біздің қолымыздағы деректерге қарағанда, Орталық Азияда да алғашқы құлиеленушілік мемлекеттер болған. Оны дәлелдейтін пікірімізді ғылыми тұрғыдан баяндаймыз.
Мемлекет құлшылық қоғамның пайда болуымен бірден келіп шыққан жоқ. Ол эволюциялық жолмен дүниеге келген. Оның негізі Алғашқы қоғамда салынған. Оның ыдырау кезеңінде бұрынғы ру, тайпа басшыларымен алдымен үлкенді-кішілі қалалар мемлекеттік тәсілмен басқарылған. Одан кейін бұл басқару орындары көлемін кеңейтіп, өзіне жақын тұрақты мекендерге, ауылдарға үстемдігін жүргізіп, бара-бара әлі жеткен көршілерін бағындырып, үлкен аймақтарды иеленіп, ол жердегі тұрғындарға өздерінің үкімін жүргізген. Осындай жолмен үлкенді-кішілі құлиеленушілікке негізделген мемлекеттер антикалық дәуірде пайда болған (б.з.б. І мың жылдан б.з. шамамен V ғасырына дейінгі уақытты алады). Осындай үстемдікті жүргізудің нәтижесінде ірі-ірі құлиеленушілік мемлекеттер пайда болып, үлкен аймақтарды иеленіп, өздерінің үстемдігін жүргізіп, қарауындағы этникалық топтарды, халықтарды саяси, экономикалық және мәдени жақтарынан басқарған. Міне, осындай жолмен Орталық Азияның түріктері антикалық уақыттан бастап-ақ, өздерінің мемлекеттерін құрған және оны басқарудың жоғары дәрежесіне жеткерген. Енді, осы мәселеге көңіл аударайық.
Жоғарыда тоқталғанымыздай, әлем халықтарының тарихында, Орталық Азия аймағында құлшылық мемлекеттердің пайда болғаны туралы бір ауыз сөз жоқ. Егер де, антикалық заманда, Мысыр мен Қосөзендердің, Ганга, Хуанхэ өзендері алқаптарында, Эгей теңізінің жағалауларын мекендеген әртүрлі этникалық топтардың арасында құлиеленушілік мемлекеттер шыққан болса, неге олармен жалғасып жатқан, Орталық Азия этностарының ортасында алғашқы мемлекеттер пайда болмаған деген сұрақ келіп шығады. Бұл аймақтың табиғи-географиялық жағдайлары Мысырға, Алдыңғы Азияға бірқатар жақын келеді. Бұл аймақты мекендеген түріктердің бабалары скифтер мен сақтар антикалық уақытта Жерорта теңізінің төңірегімен, Солтүстік Африка, Алдыңғы Азия, Оңтүстік Азия және Қытаймен тығыз байланыста болғанына дәлел болатын тарихи деректер антикалық дәуірдің ғалымдарының еңбектерінде жиі кездеседі[2].
Біз тек Геродоттың «Тарих» атты еңбегіне сілтеме бердік. Ұлы тарихшыдан бұрынғы, одан кейінгі антикалық заманның ғалымдарының еңбектерінде, Орталық Азияның автохтондық перзенті болған түріктер жақын және алыстағы елдермен қарым-қатынастары үздіксіз болғаны туралы мәліметтер берген. Осы аймақтың үстінен өткен тарихи Ұлы Жібек жолы осы антикалық дәуірде тарихи сахнаға шығып, қыруар саяси, экономикалық және мәдени байланысты күшейтіп отырғаны - тарихи шындық. Міне, осындай байланыстың барысында, жоғарыдағы аттары аталған алғашқы құлшылық мемлекеттері Әмудария, Сырдария сияқты үлкенді-кішілі Орталық Азиядағы су жүйелерінің алқаптарында құлшылық мемлекеттердің болмағанының қисыны келмейтін сияқты. Сондықтан алғашқы Африка және Азия құрлықтарында құлшылық мемлекеттердің келіп шығуы, әлем халықтарының тарихында түбегейлі шешімін таба алмай келе жатқан өзекті мәселе екенін жоғарыдағы көрсетілген сілтемеде дұрыс жазылған. Кейінгі ғасырлардағы осы мәселеге қатысты жиналған бай деректерге, әсіресе археологиялық зерттеулердің нәтижесіне негізделіп, антикалық дәуірде құлшылық таптық қоғамның келіп шығуын Азия және Африка көлемінде кең территорияларда қарауды қазіргі заман тарихының талабынан шығып тұрған проблемалар ретінде қарауымыз қажет. Мысалы, табиғи-географиялық жағдайы бір-біріне жақын, үздіксіз кешенді қарым-қатынаста болған Алдыңғы Азияда алғашқы құлшылық мемлекеті келіп шыққан болса, неге сондай табиғи жағдайда жасаған Орталық Азия түріктері алғашқы қоғамнан кейін бірден феодализмге өткен деген тарихи тұжырымдамалар бүгінгі күні қайта қарауды талап етеді. Бұрын жарық көрген Әлем түріктерінің тарихында: «Түріктер құлшылық қоғамды бастарынан өткермей, олар алғашқы қоғамнан бірден феодализмге өткен», - деген «жалған пікір» үстемдік етіп келе жатыр. Бұл пікір көшпелілікке негізделіп, жалпы түріктердің отырықшылық мәдениеті болмаған деген тұжырымдама (концепция) арқылы олардың тарихын бұрмалаған. Бұндай ғылыми дәлелденбеген тұжырымдаманы біздің тарихшыларымыз аксиомаға (шындыққа) алып, өзінің энциклопедиясында былай жазған: «Қазақстанның ежелгі халқы дамудың құл иелену сатысына соқпай өтті. Мұнда көптеген ғасырлар бойы патриархалдық үй құлдығы болғанымен, қоғамдық экономикалық формация дәрежесіне көтеріле алмады»,[3] - делінген.
Осындай бұрмаланған пікір Кеңес үкіметі жылдарында жарық көрген Қазақстан тарихының бес томында орын алған. Бұл ғылымға жақындамайтын, сынды көтермейтін концепция. Өйткені тарих ғылымының XX ғасыр қолға кіргізген өте бай деректері, Орталық Азияның автохтондық тұрғындары болған түріктер де өздерінің бастарынан тарихи формациялардың бәрін өткергенін дәлелдейтін мәліметтер жиналды. Сол топталған мәліметтерге сүйеніп, Орталық Азия түріктері көне замандарда алғашқы мемлекеттерді құрып, өзінің Отанын өркениетті елге айналдырғанын тарих деректермен дәлелдеп жазатын уақыт жетті. Түріктердің үлкен тобының бірі болған қазақ халқының мемлекетінің тарихы антикалық және ертедегі орта ғасырдан басталады. Адам баласының басынан өткерген тарихи формацияларға бір жақты қарауға болмайды. Өйткені жер шарының табиғи-географиялық жағдайлары әртүрлі. Соған байланысты олардың тұрғындарының өмірлері, жалпы тұрмыстарының бір-бірінен ерекшеліктерінің болуы табиғи заңдылық. Осы тұрғыдан қарағанда, антикалық замандағы Мысыр, Алдыңғы Азия, Грекия және Рим империясында болған құлшылық қоғам, дүниенің басқа жерін мекендеген халықтар тап сондай құлшылық қоғамда жасауы шарт емес. Құлшылық қоғамның мазмұны бір болғанымен, олардың аймақтық ерекшеліктері болған. Орталық Азия түріктері, өздеріне тән ерекшеліктері бойынша, құлшылық қоғамды бастарынан өткеріп, отырықшылық өркениеттің негізін антикалық дәуірде салған. Түріктердің өмірі Орталық Азияның тамаша бай табиғи-географиялық ерекшеліктеріне негізделіп дамыған. Орталық Азияның жер көлемі қандай үлкен болса, табиғаты да алуан түрлі. Оның адам тұрмысына жарамайтын жерлері жоқ. Отырықшылыққа қолайлы жерлерде жетерлік. Олар үлкенді-кішілі көптеген өзендердің, көлдердің, теңіздердің алқаптары, бұлақтардың жағалары. Мысалы, әлемге әйгілі Тұран ойпаты, Сарыарқа, Шығыс және Батыс жазықтары және т.б. Осындай жерлерде түріктер ежелден тұрақты мекендерді, қалаларды салып, отырықшы мәдени өркениетке жетсе, шөлдік-шөлейттік жерлерде жартылай отырықшы және көшпелі өмір сүрген. Бірақ олардың саны да, жайлаған жерлері де онша көп болмаған. Қазіргі деректерге қарағанда, көшпелі аймақ деп жүрген жерлерде де ертедегі қоныстардың орындарын археологтар тауып, оларды кешенді түрде зерттеуде. Түріктердің тарихи дамуына, көшпелілердің өмір сүрген табиғи-географиялық жағдайлармен байланыстырып, түріктердің өмірлеріне, соның ішінде шаруашылықтарына дифференциалдық (бір жақты емес, көп жақты) тұрғыдан қарағанда ғана түріктердің тұрмысын шынайы түсіне аламыз. Осынша кең-байтақ жерді мекендеген түріктердің тарихтары, өмірлері, тұрмыс-мәдениеттері біркелкі болмаған. Дүние жүзінде, сондай-ақ Орталық Азиядан таза көшпелілерді табу қиын. Шөлейттік аймақтарында да тұрақты мекендердің, керек десеңіз шағын қалалардың болғаны байқалады. Осы айтылған пікірлерді дәлелдейтін тарихи археологиялық және этнологиялық деректер топталды. Тек, сол бай мұраларды талдап, олардың мәніне тереңірек үңіліп, шынайы түрік әлемінің, соның ішінде қазақ халқының шынайы тарихын жазуымыз керек.
Орталық Азия алғашқы қоғамды, құлшылық және феодализм қоғамдарын басынан өткерген тайпалардың және халықтардың мекені екенін соңғы ғасырларда жүргізілген археологиялық, этнологиялық, антропологиялық зерттеулер дәлелдеп отыр. Бұндай зерттеулер ХІХ ғ. аяқ кезінен басталып, XX ғ. кең көлемде үлкенді-кішілі экспедициялар ұйымдасып, зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Олардың ішінен ең ірілеріне тоқталайық: Оңтүстік Сібірді және Орталық Азияны зерттеген «Кеңес-Моңғол археологиялық экспедициясы» (А.П. Окладников, С.В. Киселев); «Кесенді Хорезм археологиялық экспедициясы» (С.П. Толстов); «Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы» (Ә.Х. Марғұлан); «Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы» (К.А. Акишев); «Оңтүстік Түрікменстан археологиялық экспедициясы» (М.Е. Массон) және Я.Г. Гулямов Өзбекстанда, А.П. Окладников Тәжікстанда археологиялық зерттеулерді кең көлемде жүргізді. Бұл археологиялық зерттеулер Орталық Азияны түгел қамтып, аймақтағы сақталған археологиялық және сәулеттік (архитектуралық) тарихи ескерткіштерді зерттеді. Олар ежелгі түріктердің алғашқы қоғамынан бастап, жаңа заманға дейінгі тарихын сәулелендіретін өте бай деректерді жинады. Олардың бірқатарлары түркі тілдес халықтардың тарихтарына енді және жеке монографиялар экспедициялардың жинағы ретінде, мақалалар түрінде жарық көрді. Солай болса да, барлық табылған құнды деректер түгел жарияланды деуге болмайды. Олардың көпшілігі археологиялық институттардың мұрағаттарында сақталған. Міне, осынша табылған деректердің негізінде, Орталық Азия түріктерінің жалпы тарихын, соның ішінде мемлекеттерінің келіп шығуын қайта қарайтын жағдайға жеттік. Түріктердің алғашқы мемлекеттерінің пайда болуын Алдыңғы Азия құлиеленушілік мемлекеттерімен байланысты қарау керек. Өйткені Алдыңғы және Орталық Азия құрлықтарының этникалық құрамалары Алғашқы заманнан-ақ қарым-қатынаста жасағанын дәлелдейтін деректемелердің көздері жеткілікті. Б.з.б. 558-330 жылдарда Алдыңғы Азияда (228 жылдай) үстемдік еткен Ахемен әулеті (Ахеменида). «Ахеменнің мұрагері Ұлы Кир ІІ-і Таяу және Орта Шығыс елдерінің көпшілігін біріктіріп, орасан зор империя құрған»[4]. Осы империяның құрамына Орталық Азияның оңтүстік бөлігіндегі бірқатар жерлер кірген. Б.з.б. 500-449 жж. бұл империя грек-парсы соғысы нәтижесінде әжептәуір әлсірегеннен кейін, б.з.б. 330 жылы Александр Македонский әскері Ахемен әулеттері билеген мемлекетті біржолата талқандады.
Ахеменнің мұрагері Ұлы Кир ІІ-нің отаршылығына Орталық Азия массагеттері Томирис патша ханымның басшылығы астында соғысып, Кирді өлтіргенін Геродоттың жазып қалдырғанын көпшілік біледі және бұл қолбасшы құрметпен еске алынады. Бірақ түрік тілдес елдердің тарихында Томиристі массагет тайпаларының көсемі етіп көрсетеді. Біздіңше, бұл кезде Орталық Азия түріктерінің арасында құлшылық мемлекет болып, оны Томирис патшайымы басқарып, Кирдің жер қайысқан әскеріне қарсы күшті жинап, отарлаушыға естен кетпейтін соққыны бере білген мемлекет қайраткері - қолбасшы деген тұжырымға келуге болатын сияқты. Томирис туралы біз әлі де болса осы пікірден аспай келеміз. Бұл тарихи тұлғаның жасаған кезеңі археология ғылымы бойынша қола дәуіріне тура келеді. Осы дәуірдің ескерткіштері, әсіресе, обалар Орталық Азияда кең зерттелді. Жиналған деректерге негізделіп, Томиристің атқарған қоғамдық, саяси еңбектерін терең зерттеуді жүргізу қажет. Сонша жыл үстемдік еткен Ахеменида әулетіне Томиристің басшылығы астында түріктер тойтара соққы беруі Александр Македонскийдің Персияны қиратуына үлкен себеп болған сияқты. Сондай көсем, қолбасшы Томирис ханымды массагеттер тайпасының қолбасшысы деп тауымыздың реті жоқ. 2005 жылы «Томирис» атты А. Жандарбековтің романы жарық көрді.
2009 жылы Абай атындағы опера және балет театырында алғашқы рет «Томирис» атты ойлары сахынаға шықты. Әзірбайжан Республикасының Низами Тянджеви атындағы әдебиет институтының директоры Кавказ амазонкаларын он үш жыл зерттеп, Әзірбайжанның солтүстік батысында орналасқан Гахск ауданындағы Сарыбашлар селосы ертедегі амазонкалардың мекендерінің бірі болғанын жариялаған. Нұрида: «Мен Әзірбайжан жерінен табылған қалқан-қанжарымен қоса жерленген әйел қаңқалары бар археологиялық көмбелер мен көне ескерткіштерге сүйене отырып, жаужүрек амазонкалар қазіргі әзірбайжан әйелдерінің арғы апалары екенін бүкіл әлемге мойындатуға дайынмын» деп жазған.
Бұндай өзекті мәселеге көңіл бөлінуінің өзін жаңалық деуге болады. Бірақ келтірілген ғылыми тұжырымды ғылыми тұрғыдан мойындау қиын. Тарихи деректерде амазонкалардың жайлаған мекені Қара теңіздің солтүстігінде Азов көлінің төңірегі болған деген пікір кеңнен енжайған. Бұл аймақ ертедегі түріктердің бабаларымыздың мекені. Сондықтан осы көлдің төңірегін амазонкалар мекендеген сөздің негізі бар. Барлық түік тілдес халықтардың, соның ішінде қазақ халқының ауызекі әдебиеттерінде өте көп батырлар жыры сақталған. Сол шығармаларда әйелдер ерлермен бірге соғысқаны кең көлемде сәулеленген. Қарақалпақ халқының «Қырық қыз» атты үлкен батырлық дастаны бар. Оның қолбасшысы Гүлайым. Солай болса, амазонкалар барлық түрік тілдес халықтардың апалары болса керек. Бұл өзекті мәселені Түрік әлеменің көлемінде қарастырған дұрыс болар.[5]
Антикалық дәуірде Орталық Азия түріктерінің тағы бір тарихи тұлғасы - Афрасиаб патша. Афрасиаб туралы Иран, Араб, Түркі тілдес әдебиеттерде кең жазылған. Атақты Шығыстың ұлы ғұламаларының бірі Фирдоуси «Шаһнамасында» Афрасиаб кең суреттелген. Махмуд Қашқаридің айтуы бойынша, Афрасиабтың түрікше аты - Тоң Алып. Ол жалпы түріктердің аты аңызға айналған патшасы. Орталық Азияда сол патшаның тұсында ірі-ірі қалалар өсіп шыққандығын «Түрік сөздігі» еңбегінде жазған. Түркі тайпаларының шежіре, аңызы бойынша Иран патшаларымен көп заман жауласқан кісі - Бұқахан, Қарахан, Өгізхан, Араб, Иран жазушыларының тарихи шығармаларында Әмудариядан Солтүстікке қарай созылып жатқан байтақ жер «Афрасиаб ордасы» аталып, оны билеушілер «Афрасиаб әулеті» болып айтылады деп Махмуд Қашқари жазған. Солай болса, Афрасиаб барлық түріктердің патшасы болып, Орталық Азияны басқарған болса, ол түріктердің күшті мемлекетін басқарған тарихи тұлға деген ұғымға келеміз. Оның астанасы - Семізкенд (Самарканд), Қашқар шаһарлары болған. Ол Батыс және Шығыс Түркістанды (Түрік елін) түгел басқарған. Бұл тарихи тұлғаның өмірі, атқарған қоғамдық-саяси қызметтері кең көлемде зерттеуді талап етеді. Бұл патша 219 га жерге қала салдырып, оны өзінің атымен «Афрасиаб» (Семізкенд, Самарканд, Мараканд) деп аталған қала б.з.б. 6 ғасырда салынып, б.з. 12 ғасырына дейін өмір сүрген[6]. 1874 жылдардан бері осы көне қаланың орнын Өзбекстан археологтары зерттеп келеді. Солай болса, б.з.б. 6 ғасырларда-ақ, Ахемениди империясына қарсы тұратын ұлы күшті ұйымдастырып, елін отаршылықтан азат етіп, оны түгел билеп, барлық Орталық Азия түріктерінің ұлы көсемі Афрасиаб жалпы түріктердің бірлескен құлшылық мемлекеттің патшасы болғанын толық мойындауымыз тиіс.
Аты шулы Афрасиаб патшадан кейін, Орталық Азия түріктері бірнеше құлшылық мемлекеттерге бөлінген[7]. Б.з.б. VІІ-VІ ғғ. Орталық Азияның Оңтүстік, Оңтүстік-Батыс аймақтарындағы тұрғындардың арасында экономикалық даму пайда болып, олар қосымша күшті қажет етіп, құлшылық қоғамға өту процесі түріктердің арасында кең ен жайған. Әсіресе, Орталық Азияның Оңтүстік-Батыс жақтарында диқаншылықтың алға өрлеу қарқыны күшейе түсті. Қолдан суару арқылы егілетін диқаншылықтың көлемін кеңейту үшін ірі-ірі су жүйелерін қазуға рулық қоғамының күші жетпеді. Сондықтан Орталық Азияның Оңтүстік, Оңтүстік-Батыстарында құлшылық қоғам орнады. Бұндай өзгеріс түріктердің эволюциялық даму заңдылығының нәтижесі.
Орталық Азияның бұл аймақтары ежелден Тұран ойпаты, Тұран елі, яғни түріктердің кір жуып, кіндік кескен ірі аймақтарының бірі. Оның Солтүстік және Шығыс бөлігі осы күнгі Қазақстан Республикасына қарайды. Солай болса, түріктердің бірі болған қазақ халқының ертедегі бабалары да бастарынан құлшылық қоғамды өткізбей, бірден феодализм қоғамына өтті дейтін пікірдің қисыны келмейді.
Өйткені ертедегі құлшылық қоғамы Әмудария мен Сырдарияның алқаптарында, яғни Тұран елінде болғандығын археологиялық зерттеулер де дәлелдесе, бұл аймақтың бір үлкен бөлігі Қазақстанға қарайды. Б.з.б. І мыңыншы жылдарда Әмудария сағасын алатын ірі-ірі су жерлері мен бекіністер құлдардың күшімен іске асырылған: «Ақча Дария бойында отырықшылықтың орталығы болған ірі бекіністерден: Қызыл-қала, Джамбас-қалалар сияқты антикалық дәуірдің мәдени орталықтары зерттелді»[8]. Тұран ойпатында антикалық түріктер Әмудария мен Сырдарияның алқаптарына үлкенді-кішілі су жүйелерін тартып, суармалы егістік Тигр, Ефрат, Ніл өзендерінің суларын жергілікті диқандар қалай егіске пайдаланса, Тұран елінің тұрғындары да сондай Қосөзен (Әмудария, Сырдария) суларын егіншілікке пайдаланған. Өзендерінің суы бармайтын жерлерде кәрез (жер асты суынан) пайдаланып, диқаншылық дамыған. Мұндай кәрездің классикалық түрі Түркіменстан қаласының маңында сақталған. 1967 жылы этнографиялық экспедиция кезінде Қызылорда облысында, Оңтүстік Қазақстан, Қаратау атырабынан, Түркістан шаһарының қасынан кәрездің қалдықтарын кездестірдік. Ертеде бұндай су жүйелері Орталық, Алдыңғы Азияда кең тараған.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz Memleket tarihi kategoriya Ol taptyk kogamda pajda bolyp halykty bilep tosteudin kuraly Ken magynasynda memleket degenimiz zhariya Үkimettin pajda boluy men is әreketinin nәtizhesi retinde kalyptasatyn kogam omirin ujymdastyrudyn formasy zhәne onyn negizgi salalaryna basshylyk etetin kazhetti zhagdajlarda үkimettin kүsh kuatyna sүjenetin baskaru zhүjesi Bundaj baskaru zhүjeleri kone zamandarda rulardyn tajpalardyn kurgan algashky kogamnyn ydyrap onyn ornyna taptyk kogamnyn keluimen memlekettin pajda bolgany zhalpy tarihi process Әlem tarihi derekterine karaganda algashky kulshylyk memleketter 4 mynzhyldyktyn sonynda 3 mynzhyldyktyn basynda Ertedegi Mysyrda Қos ozen Dvurechya odan kejinirek Ganga Egej tenizinin zhagalaularynda zhәne Huanhe ozeninin bojynda bolgany zhazylgan Bundaj pikirdi bizdin sүjengen gylymi enbekten sol kүjinde keltirejik Vopros o proishozhdenii gosudarstv v stranah Drevnego Vostoka slozhnyj daleko eshe ne reshennyj polnostyu naukoj Vozniknovenie gosudarstvo yavlyalos zdes neredko ochen dlitelnym processom ohvatyvavshim neskolko stoletij v techenie dlitelnogo vremeni sohranyalis perezhitki rodovogo stroya i ego organov V rechnyh dolinah v obshestvah hozyajstvo kotoryh bazirovalos na iskusstvennom oroshenii skladyvayutsya despoticheskih rabovladelcheskih gosudarstv Drevnego Vostoka Drevnego Egipeta Vaviloniya i drugih gosudarstv Dvurechya imperiya Cin v Drevnego Kitaya 1 Keltirilgen үzindide algashky ret memleketterdin Ertedegi Shygys elderde sondaj ak Mysyrda Vaviloniyada Қosozen bojlarynda Қytajda bolganyn bayandagan Sebebi bul elderdegi iri ozenderdin bojlarynda zhasagan halyktar eginshilikti koldan suaru arkyly zhүrgizgen Өzenderdin suyn egistikke pajdalanu үshin үlkendi kishili su zhүjelerin kazuga tura kelgen Bundaj auyr zhumystardy ken kolemde ujymdastyru tek memlekettin baskaruy arkyly iske asyrylgan Attary atalgan elderde algashky ret kulshylyk memleketter ujymdaskany durys ajtylgan Birak ertedegi Shygys elderinde kulielenushilik memleketterdin pajda boluy tүbegejli sheshilmegen mәsele ekenin ajryksha atagan Bizde bul pikirdi koldajmyz Өjtkeni tabigi geografiyalyk shariyaty zhogarydagy attary atalgan elderge zhakyn Әmudariya Syrdariya Үndi Ganga zhәne tagy baska Aziya kurlygyndagy ozenderdin alkaptarynda zhasagan avtohtondyk halyktarda algashky kulshylyk memleketterdin bolgany ajtylmajdy HIH XX gasyrlarda Ortalyk Ontүstik Aziyada ken kolemde zhүrgizilgen keshendi arheologiyalyk zertteuler bul ajmaktardagy elderde algashky kulshylyk memleketterdin bolganyn dәleldejtin baj zhana derekterdi zhinady Sol tarihi bulaktardyn negizinde algashky memleketterdin kelip shyguyn әlem koleminde kajta karajtyn uakyt keldi Bizdin kolymyzdagy derekterge karaganda Ortalyk Aziyada da algashky kulielenushilik memleketter bolgan Ony dәleldejtin pikirimizdi gylymi turgydan bayandajmyz Memleket kulshylyk kogamnyn pajda boluymen birden kelip shykkan zhok Ol evolyuciyalyk zholmen dүniege kelgen Onyn negizi Algashky kogamda salyngan Onyn ydyrau kezeninde buryngy ru tajpa basshylarymen aldymen үlkendi kishili kalalar memlekettik tәsilmen baskarylgan Odan kejin bul baskaru oryndary kolemin kenejtip ozine zhakyn turakty mekenderge auyldarga үstemdigin zhүrgizip bara bara әli zhetken korshilerin bagyndyryp үlken ajmaktardy ielenip ol zherdegi turgyndarga ozderinin үkimin zhүrgizgen Osyndaj zholmen үlkendi kishili kulielenushilikke negizdelgen memleketter antikalyk dәuirde pajda bolgan b z b I myn zhyldan b z shamamen V gasyryna dejingi uakytty alady Osyndaj үstemdikti zhүrgizudin nәtizhesinde iri iri kulielenushilik memleketter pajda bolyp үlken ajmaktardy ielenip ozderinin үstemdigin zhүrgizip karauyndagy etnikalyk toptardy halyktardy sayasi ekonomikalyk zhәne mәdeni zhaktarynan baskargan Mine osyndaj zholmen Ortalyk Aziyanyn tүrikteri antikalyk uakyttan bastap ak ozderinin memleketterin kurgan zhәne ony baskarudyn zhogary dәrezhesine zhetkergen Endi osy mәselege konil audarajyk Zhogaryda toktalganymyzdaj әlem halyktarynyn tarihynda Ortalyk Aziya ajmagynda kulshylyk memleketterdin pajda bolgany turaly bir auyz soz zhok Eger de antikalyk zamanda Mysyr men Қosozenderdin Ganga Huanhe ozenderi alkaptarynda Egej tenizinin zhagalaularyn mekendegen әrtүrli etnikalyk toptardyn arasynda kulielenushilik memleketter shykkan bolsa nege olarmen zhalgasyp zhatkan Ortalyk Aziya etnostarynyn ortasynda algashky memleketter pajda bolmagan degen surak kelip shygady Bul ajmaktyn tabigi geografiyalyk zhagdajlary Mysyrga Aldyngy Aziyaga birkatar zhakyn keledi Bul ajmakty mekendegen tүrikterdin babalary skifter men saktar antikalyk uakytta Zherorta tenizinin toniregimen Soltүstik Afrika Aldyngy Aziya Ontүstik Aziya zhәne Қytajmen tygyz bajlanysta bolganyna dәlel bolatyn tarihi derekter antikalyk dәuirdin galymdarynyn enbekterinde zhii kezdesedi 2 Biz tek Gerodottyn Tarih atty enbegine silteme berdik Ұly tarihshydan buryngy odan kejingi antikalyk zamannyn galymdarynyn enbekterinde Ortalyk Aziyanyn avtohtondyk perzenti bolgan tүrikter zhakyn zhәne alystagy eldermen karym katynastary үzdiksiz bolgany turaly mәlimetter bergen Osy ajmaktyn үstinen otken tarihi Ұly Zhibek zholy osy antikalyk dәuirde tarihi sahnaga shygyp kyruar sayasi ekonomikalyk zhәne mәdeni bajlanysty kүshejtip otyrgany tarihi shyndyk Mine osyndaj bajlanystyn barysynda zhogarydagy attary atalgan algashky kulshylyk memleketteri Әmudariya Syrdariya siyakty үlkendi kishili Ortalyk Aziyadagy su zhүjelerinin alkaptarynda kulshylyk memleketterdin bolmaganynyn kisyny kelmejtin siyakty Sondyktan algashky Afrika zhәne Aziya kurlyktarynda kulshylyk memleketterdin kelip shyguy әlem halyktarynyn tarihynda tүbegejli sheshimin taba almaj kele zhatkan ozekti mәsele ekenin zhogarydagy korsetilgen siltemede durys zhazylgan Kejingi gasyrlardagy osy mәselege katysty zhinalgan baj derekterge әsirese arheologiyalyk zertteulerdin nәtizhesine negizdelip antikalyk dәuirde kulshylyk taptyk kogamnyn kelip shyguyn Aziya zhәne Afrika koleminde ken territoriyalarda karaudy kazirgi zaman tarihynyn talabynan shygyp turgan problemalar retinde karauymyz kazhet Mysaly tabigi geografiyalyk zhagdajy bir birine zhakyn үzdiksiz keshendi karym katynasta bolgan Aldyngy Aziyada algashky kulshylyk memleketi kelip shykkan bolsa nege sondaj tabigi zhagdajda zhasagan Ortalyk Aziya tүrikteri algashky kogamnan kejin birden feodalizmge otken degen tarihi tuzhyrymdamalar bүgingi kүni kajta karaudy talap etedi Buryn zharyk korgen Әlem tүrikterinin tarihynda Tүrikter kulshylyk kogamdy bastarynan otkermej olar algashky kogamnan birden feodalizmge otken degen zhalgan pikir үstemdik etip kele zhatyr Bul pikir koshpelilikke negizdelip zhalpy tүrikterdin otyrykshylyk mәdenieti bolmagan degen tuzhyrymdama koncepciya arkyly olardyn tarihyn burmalagan Bundaj gylymi dәleldenbegen tuzhyrymdamany bizdin tarihshylarymyz aksiomaga shyndykka alyp ozinin enciklopediyasynda bylaj zhazgan Қazakstannyn ezhelgi halky damudyn kul ielenu satysyna sokpaj otti Munda koptegen gasyrlar bojy patriarhaldyk үj kuldygy bolganymen kogamdyk ekonomikalyk formaciya dәrezhesine koterile almady 3 delingen Osyndaj burmalangan pikir Kenes үkimeti zhyldarynda zharyk korgen Қazakstan tarihynyn bes tomynda oryn algan Bul gylymga zhakyndamajtyn syndy kotermejtin koncepciya Өjtkeni tarih gylymynyn XX gasyr kolga kirgizgen ote baj derekteri Ortalyk Aziyanyn avtohtondyk turgyndary bolgan tүrikter de ozderinin bastarynan tarihi formaciyalardyn bәrin otkergenin dәleldejtin mәlimetter zhinaldy Sol toptalgan mәlimetterge sүjenip Ortalyk Aziya tүrikteri kone zamandarda algashky memleketterdi kuryp ozinin Otanyn orkenietti elge ajnaldyrganyn tarih derektermen dәleldep zhazatyn uakyt zhetti Tүrikterdin үlken tobynyn biri bolgan kazak halkynyn memleketinin tarihy antikalyk zhәne ertedegi orta gasyrdan bastalady Adam balasynyn basynan otkergen tarihi formaciyalarga bir zhakty karauga bolmajdy Өjtkeni zher sharynyn tabigi geografiyalyk zhagdajlary әrtүrli Sogan bajlanysty olardyn turgyndarynyn omirleri zhalpy turmystarynyn bir birinen erekshelikterinin boluy tabigi zandylyk Osy turgydan karaganda antikalyk zamandagy Mysyr Aldyngy Aziya Grekiya zhәne Rim imperiyasynda bolgan kulshylyk kogam dүnienin baska zherin mekendegen halyktar tap sondaj kulshylyk kogamda zhasauy shart emes Қulshylyk kogamnyn mazmuny bir bolganymen olardyn ajmaktyk erekshelikteri bolgan Ortalyk Aziya tүrikteri ozderine tәn erekshelikteri bojynsha kulshylyk kogamdy bastarynan otkerip otyrykshylyk orkeniettin negizin antikalyk dәuirde salgan Tүrikterdin omiri Ortalyk Aziyanyn tamasha baj tabigi geografiyalyk erekshelikterine negizdelip damygan Ortalyk Aziyanyn zher kolemi kandaj үlken bolsa tabigaty da aluan tүrli Onyn adam turmysyna zharamajtyn zherleri zhok Otyrykshylykka kolajly zherlerde zheterlik Olar үlkendi kishili koptegen ozenderdin kolderdin tenizderdin alkaptary bulaktardyn zhagalary Mysaly әlemge әjgili Turan ojpaty Saryarka Shygys zhәne Batys zhazyktary zhәne t b Osyndaj zherlerde tүrikter ezhelden turakty mekenderdi kalalardy salyp otyrykshy mәdeni orkenietke zhetse sholdik sholejttik zherlerde zhartylaj otyrykshy zhәne koshpeli omir sүrgen Birak olardyn sany da zhajlagan zherleri de onsha kop bolmagan Қazirgi derekterge karaganda koshpeli ajmak dep zhүrgen zherlerde de ertedegi konystardyn oryndaryn arheologtar tauyp olardy keshendi tүrde zertteude Tүrikterdin tarihi damuyna koshpelilerdin omir sүrgen tabigi geografiyalyk zhagdajlarmen bajlanystyryp tүrikterdin omirlerine sonyn ishinde sharuashylyktaryna differencialdyk bir zhakty emes kop zhakty turgydan karaganda gana tүrikterdin turmysyn shynajy tүsine alamyz Osynsha ken bajtak zherdi mekendegen tүrikterdin tarihtary omirleri turmys mәdenietteri birkelki bolmagan Dүnie zhүzinde sondaj ak Ortalyk Aziyadan taza koshpelilerdi tabu kiyn Sholejttik ajmaktarynda da turakty mekenderdin kerek deseniz shagyn kalalardyn bolgany bajkalady Osy ajtylgan pikirlerdi dәleldejtin tarihi arheologiyalyk zhәne etnologiyalyk derekter toptaldy Tek sol baj muralardy taldap olardyn mәnine terenirek үnilip shynajy tүrik әleminin sonyn ishinde kazak halkynyn shynajy tarihyn zhazuymyz kerek Ortalyk Aziya algashky kogamdy kulshylyk zhәne feodalizm kogamdaryn basynan otkergen tajpalardyn zhәne halyktardyn mekeni ekenin songy gasyrlarda zhүrgizilgen arheologiyalyk etnologiyalyk antropologiyalyk zertteuler dәleldep otyr Bundaj zertteuler HIH g ayak kezinen bastalyp XX g ken kolemde үlkendi kishili ekspediciyalar ujymdasyp zertteu zhumystaryn zhүrgizedi Olardyn ishinen en irilerine toktalajyk Ontүstik Sibirdi zhәne Ortalyk Aziyany zerttegen Kenes Mongol arheologiyalyk ekspediciyasy A P Okladnikov S V Kiselev Kesendi Horezm arheologiyalyk ekspediciyasy S P Tolstov Ortalyk Қazakstan arheologiyalyk ekspediciyasy Ә H Margulan Ontүstik Қazakstan arheologiyalyk ekspediciyasy K A Akishev Ontүstik Tүrikmenstan arheologiyalyk ekspediciyasy M E Masson zhәne Ya G Gulyamov Өzbekstanda A P Okladnikov Tәzhikstanda arheologiyalyk zertteulerdi ken kolemde zhүrgizdi Bul arheologiyalyk zertteuler Ortalyk Aziyany tүgel kamtyp ajmaktagy saktalgan arheologiyalyk zhәne sәulettik arhitekturalyk tarihi eskertkishterdi zerttedi Olar ezhelgi tүrikterdin algashky kogamynan bastap zhana zamanga dejingi tarihyn sәulelendiretin ote baj derekterdi zhinady Olardyn birkatarlary tүrki tildes halyktardyn tarihtaryna endi zhәne zheke monografiyalar ekspediciyalardyn zhinagy retinde makalalar tүrinde zharyk kordi Solaj bolsa da barlyk tabylgan kundy derekter tүgel zhariyalandy deuge bolmajdy Olardyn kopshiligi arheologiyalyk instituttardyn muragattarynda saktalgan Mine osynsha tabylgan derekterdin negizinde Ortalyk Aziya tүrikterinin zhalpy tarihyn sonyn ishinde memleketterinin kelip shyguyn kajta karajtyn zhagdajga zhettik Tүrikterdin algashky memleketterinin pajda boluyn Aldyngy Aziya kulielenushilik memleketterimen bajlanysty karau kerek Өjtkeni Aldyngy zhәne Ortalyk Aziya kurlyktarynyn etnikalyk kuramalary Algashky zamannan ak karym katynasta zhasaganyn dәleldejtin derektemelerdin kozderi zhetkilikti B z b 558 330 zhyldarda Aldyngy Aziyada 228 zhyldaj үstemdik etken Ahemen әuleti Ahemenida Ahemennin murageri Ұly Kir II i Tayau zhәne Orta Shygys elderinin kopshiligin biriktirip orasan zor imperiya kurgan 4 Osy imperiyanyn kuramyna Ortalyk Aziyanyn ontүstik boligindegi birkatar zherler kirgen B z b 500 449 zhzh bul imperiya grek parsy sogysy nәtizhesinde әzheptәuir әlsiregennen kejin b z b 330 zhyly Aleksandr Makedonskij әskeri Ahemen әuletteri bilegen memleketti birzholata talkandady Ahemennin murageri Ұly Kir II nin otarshylygyna Ortalyk Aziya massagetteri Tomiris patsha hanymnyn basshylygy astynda sogysyp Kirdi oltirgenin Gerodottyn zhazyp kaldyrganyn kopshilik biledi zhәne bul kolbasshy kurmetpen eske alynady Birak tүrik tildes elderdin tarihynda Tomiristi massaget tajpalarynyn kosemi etip korsetedi Bizdinshe bul kezde Ortalyk Aziya tүrikterinin arasynda kulshylyk memleket bolyp ony Tomiris patshajymy baskaryp Kirdin zher kajyskan әskerine karsy kүshti zhinap otarlaushyga esten ketpejtin sokkyny bere bilgen memleket kajratkeri kolbasshy degen tuzhyrymga keluge bolatyn siyakty Tomiris turaly biz әli de bolsa osy pikirden aspaj kelemiz Bul tarihi tulganyn zhasagan kezeni arheologiya gylymy bojynsha kola dәuirine tura keledi Osy dәuirdin eskertkishteri әsirese obalar Ortalyk Aziyada ken zertteldi Zhinalgan derekterge negizdelip Tomiristin atkargan kogamdyk sayasi enbekterin teren zertteudi zhүrgizu kazhet Sonsha zhyl үstemdik etken Ahemenida әuletine Tomiristin basshylygy astynda tүrikter tojtara sokky berui Aleksandr Makedonskijdin Persiyany kiratuyna үlken sebep bolgan siyakty Sondaj kosem kolbasshy Tomiris hanymdy massagetter tajpasynyn kolbasshysy dep tauymyzdyn reti zhok 2005 zhyly Tomiris atty A Zhandarbekovtin romany zharyk kordi 2009 zhyly Abaj atyndagy opera zhәne balet teatyrynda algashky ret Tomiris atty ojlary sahynaga shykty Әzirbajzhan Respublikasynyn Nizami Tyandzhevi atyndagy әdebiet institutynyn direktory Kavkaz amazonkalaryn on үsh zhyl zerttep Әzirbajzhannyn soltүstik batysynda ornalaskan Gahsk audanyndagy Sarybashlar selosy ertedegi amazonkalardyn mekenderinin biri bolganyn zhariyalagan Nurida Men Әzirbajzhan zherinen tabylgan kalkan kanzharymen kosa zherlengen әjel kankalary bar arheologiyalyk kombeler men kone eskertkishterge sүjene otyryp zhauzhүrek amazonkalar kazirgi әzirbajzhan әjelderinin argy apalary ekenin bүkil әlemge mojyndatuga dajynmyn dep zhazgan Bundaj ozekti mәselege konil bolinuinin ozin zhanalyk deuge bolady Birak keltirilgen gylymi tuzhyrymdy gylymi turgydan mojyndau kiyn Tarihi derekterde amazonkalardyn zhajlagan mekeni Қara tenizdin soltүstiginde Azov kolinin toniregi bolgan degen pikir kennen enzhajgan Bul ajmak ertedegi tүrikterdin babalarymyzdyn mekeni Sondyktan osy koldin toniregin amazonkalar mekendegen sozdin negizi bar Barlyk tүik tildes halyktardyn sonyn ishinde kazak halkynyn auyzeki әdebietterinde ote kop batyrlar zhyry saktalgan Sol shygarmalarda әjelder erlermen birge sogyskany ken kolemde sәulelengen Қarakalpak halkynyn Қyryk kyz atty үlken batyrlyk dastany bar Onyn kolbasshysy Gүlajym Solaj bolsa amazonkalar barlyk tүrik tildes halyktardyn apalary bolsa kerek Bul ozekti mәseleni Tүrik әlemenin koleminde karastyrgan durys bolar 5 Antikalyk dәuirde Ortalyk Aziya tүrikterinin tagy bir tarihi tulgasy Afrasiab patsha Afrasiab turaly Iran Arab Tүrki tildes әdebietterde ken zhazylgan Atakty Shygystyn uly gulamalarynyn biri Firdousi Shaһnamasynda Afrasiab ken surettelgen Mahmud Қashkaridin ajtuy bojynsha Afrasiabtyn tүrikshe aty Ton Alyp Ol zhalpy tүrikterdin aty anyzga ajnalgan patshasy Ortalyk Aziyada sol patshanyn tusynda iri iri kalalar osip shykkandygyn Tүrik sozdigi enbeginde zhazgan Tүrki tajpalarynyn shezhire anyzy bojynsha Iran patshalarymen kop zaman zhaulaskan kisi Bukahan Қarahan Өgizhan Arab Iran zhazushylarynyn tarihi shygarmalarynda Әmudariyadan Soltүstikke karaj sozylyp zhatkan bajtak zher Afrasiab ordasy atalyp ony bileushiler Afrasiab әuleti bolyp ajtylady dep Mahmud Қashkari zhazgan Solaj bolsa Afrasiab barlyk tүrikterdin patshasy bolyp Ortalyk Aziyany baskargan bolsa ol tүrikterdin kүshti memleketin baskargan tarihi tulga degen ugymga kelemiz Onyn astanasy Semizkend Samarkand Қashkar shaһarlary bolgan Ol Batys zhәne Shygys Tүrkistandy Tүrik elin tүgel baskargan Bul tarihi tulganyn omiri atkargan kogamdyk sayasi kyzmetteri ken kolemde zertteudi talap etedi Bul patsha 219 ga zherge kala saldyryp ony ozinin atymen Afrasiab Semizkend Samarkand Marakand dep atalgan kala b z b 6 gasyrda salynyp b z 12 gasyryna dejin omir sүrgen 6 1874 zhyldardan beri osy kone kalanyn ornyn Өzbekstan arheologtary zerttep keledi Solaj bolsa b z b 6 gasyrlarda ak Ahemenidi imperiyasyna karsy turatyn uly kүshti ujymdastyryp elin otarshylyktan azat etip ony tүgel bilep barlyk Ortalyk Aziya tүrikterinin uly kosemi Afrasiab zhalpy tүrikterdin birlesken kulshylyk memlekettin patshasy bolganyn tolyk mojyndauymyz tiis Aty shuly Afrasiab patshadan kejin Ortalyk Aziya tүrikteri birneshe kulshylyk memleketterge bolingen 7 B z b VII VI gg Ortalyk Aziyanyn Ontүstik Ontүstik Batys ajmaktaryndagy turgyndardyn arasynda ekonomikalyk damu pajda bolyp olar kosymsha kүshti kazhet etip kulshylyk kogamga otu procesi tүrikterdin arasynda ken en zhajgan Әsirese Ortalyk Aziyanyn Ontүstik Batys zhaktarynda dikanshylyktyn alga orleu karkyny kүsheje tүsti Қoldan suaru arkyly egiletin dikanshylyktyn kolemin kenejtu үshin iri iri su zhүjelerin kazuga rulyk kogamynyn kүshi zhetpedi Sondyktan Ortalyk Aziyanyn Ontүstik Ontүstik Batystarynda kulshylyk kogam ornady Bundaj ozgeris tүrikterdin evolyuciyalyk damu zandylygynyn nәtizhesi Ortalyk Aziyanyn bul ajmaktary ezhelden Turan ojpaty Turan eli yagni tүrikterdin kir zhuyp kindik kesken iri ajmaktarynyn biri Onyn Soltүstik zhәne Shygys boligi osy kүngi Қazakstan Respublikasyna karajdy Solaj bolsa tүrikterdin biri bolgan kazak halkynyn ertedegi babalary da bastarynan kulshylyk kogamdy otkizbej birden feodalizm kogamyna otti dejtin pikirdin kisyny kelmejdi Өjtkeni ertedegi kulshylyk kogamy Әmudariya men Syrdariyanyn alkaptarynda yagni Turan elinde bolgandygyn arheologiyalyk zertteuler de dәleldese bul ajmaktyn bir үlken boligi Қazakstanga karajdy B z b I mynynshy zhyldarda Әmudariya sagasyn alatyn iri iri su zherleri men bekinister kuldardyn kүshimen iske asyrylgan Akcha Dariya bojynda otyrykshylyktyn ortalygy bolgan iri bekinisterden Қyzyl kala Dzhambas kalalar siyakty antikalyk dәuirdin mәdeni ortalyktary zertteldi 8 Turan ojpatynda antikalyk tүrikter Әmudariya men Syrdariyanyn alkaptaryna үlkendi kishili su zhүjelerin tartyp suarmaly egistik Tigr Efrat Nil ozenderinin sularyn zhergilikti dikandar kalaj egiske pajdalansa Turan elinin turgyndary da sondaj Қosozen Әmudariya Syrdariya sularyn eginshilikke pajdalangan Өzenderinin suy barmajtyn zherlerde kәrez zher asty suynan pajdalanyp dikanshylyk damygan Mundaj kәrezdin klassikalyk tүri Tүrkimenstan kalasynyn manynda saktalgan 1967 zhyly etnografiyalyk ekspediciya kezinde Қyzylorda oblysynda Ontүstik Қazakstan Қaratau atyrabynan Tүrkistan shaһarynyn kasynan kәrezdin kaldyktaryn kezdestirdik Ertede bundaj su zhүjeleri Ortalyk Aldyngy Aziyada ken taragan