Бұл мақала әлі тексерістен өтпеді. Тексерілмеген мақалалардағы мәліметтер сенімсіз болуы мүмкін.
|
"Қаһар" романы – Ілияс Есенберлиннің Көшпенділер трилогиясының үшінші кітабы. Роман – қазақ тарихи романистикасының үздік табысы, шоқтығы биік туынды. Қазақ әдебиеті тарихында құбылыс болған ел тағдырын шыншылдықпен бейнелеген халықтық көркем шығарма.
Романда Кенесары ханның 1837-1847 жылдар арасындағы Ресей империясының қазақ жерінің отаршылығына қарсы күрес туралы айтылады. Онымен бірге, шығармада басқа да ұлы қайраткерлер мен үлкен рөл ойнаған тұлғалар туралы айтылады.
Қысқаша мазмұны
- Бұл санаттың басты мақаласы: Кенесары хан.
Кенесары Қасымұлы - қазақ халқының дербес мемлекеттілігін қалпына келтіру, халқын бодандықтан құтқарып, басын біріктіру, азаттық пен бостандыққа қол жеткізіп, тәуелсіз ел ету мұратын көздеген сұңғыла саясатшы, қайраткер, ірі мәмілегер, дарынды әскери қолбасшы ретінде ел есінде қалды.
Кенесарының өмірі мен азаттық жолындағы күресі көптеген ақын-жазушылардың шығармаларына арқау болды. Соның бірі "Қаһар" романы. Трилогияның "Қаһар" атты кітабында I. Есенберлин XIX ғ. 30-40 жылдарындағы Кенесары Қасымов бастаған Ресей отаршылдығына қарсы қозғалыстың жай-күйін әңгімелейді. Мұнда жазушы жұртқа бұрыннан белгілі тарихи оқиғаларды тізе отырып, ондағы адамдардың күйініш-сүйінішімен, арман-өкінішімен, мұратымен, кейіпкерлер тағдырымен байытып көрсетеді.
"Қаһарда" қазақ даласында тәуелсіз хандық орнатуды мақсат еткен, мемлекет қайраткері, әскери қолбасшы, қазақ халқының 1837 – 1847 жылдардағы ұлт-азаттық қозғалысының көсемі, қазақ хандығының соңғы ханы Кенесарының қол жиып күреске шығуы, тәуелсіздік үшін күресті қолдамаған сұлтандарға және патша бекіністеріне шабуылы, Кенесарының билікке қол жеткізу үшін патша өкілдерімен келіссөздер жүргізуі, талабы өтпеген жерлерде халық қанының төгілуімен есептеспей, күш қолданылатын істерге баруы баян етіледі. Роман арқылы Кенесарының бостандық үшін жанын құрбан етуге дейін барғанын көре аламыз. Осы жолдағы ханның қаталдығы, елдің күйзеліске ұшырауы, Кенесары дұшпандарының ұйымдасқан іс-әрекеттері, сан алуан адам мінездері көрсетіледі. Романда Кенесары бейнесі тарихи толық мазмұнда көркем сомдалған. Автор оның жеке басындағы ерлік пен парасаттың үйлесімін шебер аңғартады, сонымен қатар, түрлі қиыншылықтарға қарамастан шыдамды болғаны көрінеді. Романда Ресей патшалығының өр дәрежелі өкілдері бейнелері де бар. Бұл романда адамның барлық түр сипатын көруге болады. Роман ішінде сатқындық та, адалдық та, сенімділік те, батылдық та, тәкаппарлық та сипатталған. Адам өміріне сабақ болатын жайттар көптеп кездеседі. Кішкене ғана роман ішінен бүкіл қазақ елінің сол кездегі күй жайын көруге болады.
Бір отаршылдан екінші отаршылдың артықтығы жоқ екені, бәрінің көксеген мүддесі қазақ елінің тарихын, тілін жойып, халықты әлсіретіп, қансыратып, талан-таражға салу, өз билігін жүргізу екенін жазушы ашып көрсетеді. Мәселен, Қоқан, Хиуа хандықтарына ұзақ уақыт тәуелді болып тұрған оңтүстік қазақтарының ауыр жағдайы, Ташкенттің құшбегі Бегдербектің жәрдем сұрап барған Есенкелді, Саржанды қасындағы нөкерлерімен бірге опасыздықпен өлтіріп жіберетін суреттер тарихи шындықтарға негізделген. Кенесарының Ақмола бекінісін алғанда көрсеткен ерлігі де әсерлі. Кенесары бастаған қозғалыстың белгілі батырлары — Ағыбайдың, Иманның, Төлебайдың, Басықараның, Жанайдардың, Бұхарбайдың эпизодтары да олардың батырлық бейнесін айқындай отырып, Кенесары тұлғасын толықтыра түседі.
Композициялық талдау:
•Оқиғаның басталуы: Шұрайлы жайылымдарды озбырлықпен тартып және отарлай бастағанына шыдамы таусылған халықтың, өз туған жерлерін тастап үдері көшуі. Халық трагедиясы бастамасы.
•Оқиғаның байланысы: І Александрдың 1822 жылы шығарған “Сібір казактары” туралы ережесі. Атап айтқанда, жерлерді губернияларға бөлу, оларды билеу және сайлау мәселелері сөз етілді. Ал 3 жылдан кейін, яғни 1825 жылы 11 ақпанда І Николай - патшаның ұлттардың жас қыздарды тартып алу және оларды сату заңына назарлықтың тууы.
•Оқиғаның дамуы: Ел басына дау түскенде, сеніп, дос деп жүрген Ожардың Сейтенге деген сатқындығы.(Лебедев әскеріне ұстап берген).
•Оқиғаның шиеленісуі: Жоламан Тіленішұлы бастаған көтерілісті патшалақ тоқтату үшін, Орынбор казактарын оларды басып, шәншу үшін жіберуі.
•Шарықтау жегі: Саржан мен Хиуа және Қоқан хандықтарынан кеңес сұрап, Ташкенттің құшбегі Белдербек қолынан дүниеден өтуі. Қасымның Кенесарыға ағалары үшін кек қайтаратуына сөз алуы.
•Оқиғаның шешімі: Кенесарының Ресей Үкіметінің отарлауына қарсы күрес бастауы.
Кейіпкерлер
Байтабын. Есентемір руынан шыққан батыр, Табын руының қолбасшысы Жоламанның жалғыз жиені. Айлакер, епті, сақ. Атағы шыққан Наурызбай батырмен күші тең түскен мықты. Ел бақытын, өзінікінен жоғары қойған батыр. Кенесарыға шын адал болғанымен, оған көссіз сенуден аулақ болды, оның халықты қанауына қарсы болды. Алтыншашты сабап тастаған Ожарды қос қолдап өлтіреді.
Алтыншаш. Азнабай ұлы Тайжанының қызы. Пері қызындай асқан сұлу, ақылды, мықты. Тайжанның үй-ішін Туринге айдағанда Омбының бір бай саудагері сол Алтыншашты сатып алып, генерал Фондерсонға тарту етеді. Сол жерде қызмет көрсетіп жүріп орыс, француз тілдерін меңгереді. Аға, әкесін сүйеді. Әкесі, ағасымен бағы бір деп ойлап Ожарға тиеді. Кейін, ара жігін ажыратқан соң, Кенесарыға кегін өзі қайтаратын айтады. Өзіне ғашық Байтабынға тиеді. Қасына Күмісті алып, Орынборға Перовский, Генске келіп Туринскіге жер аударылған аға іні, апа сіңлілерінің жағдайын сұрастыра келеді. Генстің үйінде жетім қазақ балаларына қарап, қалып қояды. Француз тілін білетінін жасырып, Кенесары жасағының барлаушы қызметін атқарады.
Қожағұл. Қараөткелдің аға сұлтаны. Таудай жары бар, ең жас тоқалы Зейнеп. Қасым ұрпақтарының қас жауы. Себептері: өзі алғысы келген Арқаның қызы Күнімжанның Кенесарыға шығуы, Қоңырқұлжаның Ресей патшасының шашбауын көтеріп, қара халықты жақтамауы, Кенесары көтеріліске шыққанда Кенесарыны жақстаған руларды Ресейге саусағымен нұсқап көрсетуі, Абылай жолынан таюы. Үлкен ұлы Жанәділдің ғашығы Күмісті пәктігінен айырып, абыройын айрандай төгіп, қор қылады. Екінші ұлы Шыңғысты өлімге қияды. Сараң, малын жақсы көретін, халқын сатқан, тек өз қамын ойлайтын аға сұлтан.
Автор туралы ақпарат
- Бұл санаттың басты мақаласы: Ілияс Есенберлин.
Ӏлияс Есенберлин (10 қаңтар, 1915 жылы, Ақмола облысы, Атбасар қаласы - 1983, Алматы) — қазақ жазушысы. Жалпы алғанда, I. Есенберлиннің "Қаһар" романы — қазақ халқының азаттық жолындағы күрес шежіресіне қосылған, оның Кенесары қозғалысы сияқты аса ірі кезеңінің ішкі сырларын көркем түсінуге көмектесетін елеулі тарихи шығарма.
Ілияс Есенберлиннің өмірдерегін білмейтін оқушы ол кісіні тарихшы деп ойлап қалуы да заңдылық. Алайда, жазушының игерген мамандығы – кен–металлургия саласы. «Көшпенділер», «Алтын Орда» кітаптарындағы тарихитақырыпқа батыл қалам сілтеуі – оның азаматтығының, ұлтының адалперзенті бола алғанының көрсеткіші. Тарихи хрониканы көркем әдебиетқалыбына салып беруі – оқырманға түсінуге де, есте сақтауға да жеңіл.Романда Кенесары бейнесі тарихи толық мазмұнда көркем сомдалған. Автор оның жеке басындағы ерлік пен парасаттың үйлесімін шебер аңғартады
Мысалы, Саржан мен Есенкелдінің құшбегі Бегдербек қолынан қапыда мерт болғанын естіп, «Ташкентті шабу керек» деген Қасым төренің кеңесін іштей қабыл көрсе де, соғысқа шығуға ертерек екенін түсініп, жоспарды кейінге қалдырады.
Дереккөздер
•http://www.wikiwand.com/kk/%D0%86%D0%BB%D0%B8%D1%8F%D1%81_%D0%95%D1%81%D0%B5%D0%BD%D0%B1%D0%B5%D1%80%D0%BB%D0%B8%D0%BD •http://malimetter.kz/iliyas-esenberlin/
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Bul makala әli tekseristen otpedi Tekserilmegen makalalardagy mәlimetter senimsiz boluy mүmkin Tekserushilerge nuskaulykty oku үshin on zhaktagy korset degendi basynyz Makala tekserushilerge makalany tekserildi dep belgileu үshin bul үlgini alyp tastanyz Makalany tirkelgenine 6 aj bolgan 500 ondeme zhasagan barlyk katysushylar zhәne osy eki sharttyn bireuin bolsada kanagattandyratyn katysushylar tekserildi dep belgilej alady 2015 zhyldyn shildesinen bergi tekserilmegen makalalar myna sanatta tizimdeledi Sanat Uikipediya Tekserilmegen makalalar Osy ajdagy tekserilmegen makalalar sanatyn bastau Osy ajdagy tekserildi dep belgilengen makalalar https kk wikipedia org w index php title Arnajy Zhuyktagy ozgerister amp tagfilter Tekserildi dep belgiledi Bul makalany 2024 04 03 21 39 kezinde 7 aj buryn Kusmanov Altair zhurnaly үlesi songy ret ondedi Tekserilmegender 2162 4 akpan 2016 Қaһar romany Iliyas Esenberlinnin Koshpendiler trilogiyasynyn үshinshi kitaby Roman kazak tarihi romanistikasynyn үzdik tabysy shoktygy biik tuyndy Қazak әdebieti tarihynda kubylys bolgan el tagdyryn shynshyldykpen bejnelegen halyktyk korkem shygarma Romanda Kenesary hannyn 1837 1847 zhyldar arasyndagy Resej imperiyasynyn kazak zherinin otarshylygyna karsy kүres turaly ajtylady Onymen birge shygarmada baska da uly kajratkerler men үlken rol ojnagan tulgalar turaly ajtylady Қyskasha mazmunyBul sanattyn basty makalasy Kenesary han Kenesary Қasymuly kazak halkynyn derbes memlekettiligin kalpyna keltiru halkyn bodandyktan kutkaryp basyn biriktiru azattyk pen bostandykka kol zhetkizip tәuelsiz el etu muratyn kozdegen sungyla sayasatshy kajratker iri mәmileger daryndy әskeri kolbasshy retinde el esinde kaldy Kenesarynyn omiri men azattyk zholyndagy kүresi koptegen akyn zhazushylardyn shygarmalaryna arkau boldy Sonyn biri Қaһar romany Trilogiyanyn Қaһar atty kitabynda I Esenberlin XIX g 30 40 zhyldaryndagy Kenesary Қasymov bastagan Resej otarshyldygyna karsy kozgalystyn zhaj kүjin әngimelejdi Munda zhazushy zhurtka burynnan belgili tarihi okigalardy tize otyryp ondagy adamdardyn kүjinish sүjinishimen arman okinishimen muratymen kejipkerler tagdyrymen bajytyp korsetedi Қaһarda kazak dalasynda tәuelsiz handyk ornatudy maksat etken memleket kajratkeri әskeri kolbasshy kazak halkynyn 1837 1847 zhyldardagy ult azattyk kozgalysynyn kosemi kazak handygynyn songy hany Kenesarynyn kol zhiyp kүreske shyguy tәuelsizdik үshin kүresti koldamagan sultandarga zhәne patsha bekinisterine shabuyly Kenesarynyn bilikke kol zhetkizu үshin patsha okilderimen kelissozder zhүrgizui talaby otpegen zherlerde halyk kanynyn togiluimen eseptespej kүsh koldanylatyn isterge baruy bayan etiledi Roman arkyly Kenesarynyn bostandyk үshin zhanyn kurban etuge dejin barganyn kore alamyz Osy zholdagy hannyn kataldygy eldin kүjzeliske ushyrauy Kenesary dushpandarynyn ujymdaskan is әreketteri san aluan adam minezderi korsetiledi Romanda Kenesary bejnesi tarihi tolyk mazmunda korkem somdalgan Avtor onyn zheke basyndagy erlik pen parasattyn үjlesimin sheber angartady sonymen katar tүrli kiynshylyktarga karamastan shydamdy bolgany korinedi Romanda Resej patshalygynyn or dәrezheli okilderi bejneleri de bar Bul romanda adamnyn barlyk tүr sipatyn koruge bolady Roman ishinde satkyndyk ta adaldyk ta senimdilik te batyldyk ta tәkapparlyk ta sipattalgan Adam omirine sabak bolatyn zhajttar koptep kezdesedi Kishkene gana roman ishinen bүkil kazak elinin sol kezdegi kүj zhajyn koruge bolady Bir otarshyldan ekinshi otarshyldyn artyktygy zhok ekeni bәrinin koksegen mүddesi kazak elinin tarihyn tilin zhojyp halykty әlsiretip kansyratyp talan tarazhga salu oz biligin zhүrgizu ekenin zhazushy ashyp korsetedi Mәselen Қokan Hiua handyktaryna uzak uakyt tәueldi bolyp turgan ontүstik kazaktarynyn auyr zhagdajy Tashkenttin kushbegi Begderbektin zhәrdem surap bargan Esenkeldi Sarzhandy kasyndagy nokerlerimen birge opasyzdykpen oltirip zhiberetin suretter tarihi shyndyktarga negizdelgen Kenesarynyn Akmola bekinisin alganda korsetken erligi de әserli Kenesary bastagan kozgalystyn belgili batyrlary Agybajdyn Imannyn Tolebajdyn Basykaranyn Zhanajdardyn Buharbajdyn epizodtary da olardyn batyrlyk bejnesin ajkyndaj otyryp Kenesary tulgasyn tolyktyra tүsedi Kompoziciyalyk taldau Okiganyn bastaluy Shurajly zhajylymdardy ozbyrlykpen tartyp zhәne otarlaj bastaganyna shydamy tausylgan halyktyn oz tugan zherlerin tastap үderi koshui Halyk tragediyasy bastamasy Okiganyn bajlanysy I Aleksandrdyn 1822 zhyly shygargan Sibir kazaktary turaly erezhesi Atap ajtkanda zherlerdi guberniyalarga bolu olardy bileu zhәne sajlau mәseleleri soz etildi Al 3 zhyldan kejin yagni 1825 zhyly 11 akpanda I Nikolaj patshanyn ulttardyn zhas kyzdardy tartyp alu zhәne olardy satu zanyna nazarlyktyn tuuy Okiganyn damuy El basyna dau tүskende senip dos dep zhүrgen Ozhardyn Sejtenge degen satkyndygy Lebedev әskerine ustap bergen Okiganyn shielenisui Zholaman Tilenishuly bastagan koterilisti patshalak toktatu үshin Orynbor kazaktaryn olardy basyp shәnshu үshin zhiberui Sharyktau zhegi Sarzhan men Hiua zhәne Қokan handyktarynan kenes surap Tashkenttin kushbegi Belderbek kolynan dүnieden otui Қasymnyn Kenesaryga agalary үshin kek kajtaratuyna soz aluy Okiganyn sheshimi Kenesarynyn Resej Үkimetinin otarlauyna karsy kүres bastauy KejipkerlerBajtabyn Esentemir ruynan shykkan batyr Tabyn ruynyn kolbasshysy Zholamannyn zhalgyz zhieni Ajlaker epti sak Atagy shykkan Nauryzbaj batyrmen kүshi ten tүsken mykty El bakytyn ozinikinen zhogary kojgan batyr Kenesaryga shyn adal bolganymen ogan kossiz senuden aulak boldy onyn halykty kanauyna karsy boldy Altynshashty sabap tastagan Ozhardy kos koldap oltiredi Altynshash Aznabaj uly Tajzhanynyn kyzy Peri kyzyndaj askan sulu akyldy mykty Tajzhannyn үj ishin Turinge ajdaganda Ombynyn bir baj saudageri sol Altynshashty satyp alyp general Fondersonga tartu etedi Sol zherde kyzmet korsetip zhүrip orys francuz tilderin mengeredi Aga әkesin sүjedi Әkesi agasymen bagy bir dep ojlap Ozharga tiedi Kejin ara zhigin azhyratkan son Kenesaryga kegin ozi kajtaratyn ajtady Өzine gashyk Bajtabynga tiedi Қasyna Kүmisti alyp Orynborga Perovskij Genske kelip Turinskige zher audarylgan aga ini apa sinlilerinin zhagdajyn surastyra keledi Genstin үjinde zhetim kazak balalaryna karap kalyp koyady Francuz tilin biletinin zhasyryp Kenesary zhasagynyn barlaushy kyzmetin atkarady Қozhagul Қaraotkeldin aga sultany Taudaj zhary bar en zhas tokaly Zejnep Қasym urpaktarynyn kas zhauy Sebepteri ozi algysy kelgen Arkanyn kyzy Kүnimzhannyn Kenesaryga shyguy Қonyrkulzhanyn Resej patshasynyn shashbauyn koterip kara halykty zhaktamauy Kenesary koteriliske shykkanda Kenesaryny zhakstagan rulardy Resejge sausagymen nuskap korsetui Abylaj zholynan tayuy Үlken uly Zhanәdildin gashygy Kүmisti pәktiginen ajyryp abyrojyn ajrandaj togip kor kylady Ekinshi uly Shyngysty olimge kiyady Saran malyn zhaksy koretin halkyn satkan tek oz kamyn ojlajtyn aga sultan Avtor turaly akparatBul sanattyn basty makalasy Iliyas Esenberlin Ӏliyas Esenberlin 10 kantar 1915 zhyly Akmola oblysy Atbasar kalasy 1983 Almaty kazak zhazushysy Zhalpy alganda I Esenberlinnin Қaһar romany kazak halkynyn azattyk zholyndagy kүres shezhiresine kosylgan onyn Kenesary kozgalysy siyakty asa iri kezeninin ishki syrlaryn korkem tүsinuge komektesetin eleuli tarihi shygarma Iliyas Esenberlinnin omirderegin bilmejtin okushy ol kisini tarihshy dep ojlap kaluy da zandylyk Alajda zhazushynyn igergen mamandygy ken metallurgiya salasy Koshpendiler Altyn Orda kitaptaryndagy tarihitakyrypka batyl kalam silteui onyn azamattygynyn ultynyn adalperzenti bola alganynyn korsetkishi Tarihi hronikany korkem әdebietkalybyna salyp berui okyrmanga tүsinuge de este saktauga da zhenil Romanda Kenesary bejnesi tarihi tolyk mazmunda korkem somdalgan Avtor onyn zheke basyndagy erlik pen parasattyn үjlesimin sheber angartady Mysaly Sarzhan men Esenkeldinin kushbegi Begderbek kolynan kapyda mert bolganyn estip Tashkentti shabu kerek degen Қasym torenin kenesin ishtej kabyl korse de sogyska shyguga erterek ekenin tүsinip zhospardy kejinge kaldyrady Derekkozder http www wikiwand com kk D0 86 D0 BB D0 B8 D1 8F D1 81 D0 95 D1 81 D0 B5 D0 BD D0 B1 D0 B5 D1 80 D0 BB D0 B8 D0 BD http malimetter kz iliyas esenberlin