Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Белорус Кеңестік Социалистік Республикасы (БКСР, Белорус КСР, белар. Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка) немесе Белоруссия — КСРО құрамындағы болған кеңестік республика, оның құруына қатысқан 4 республикалардың бірі. 1920 жылы құрылып, 1991 жылы КСРО-мен бірге жойылды. Республиканы КОКП-ның атты бөлімше партиясы басқарды.
| Белорус Кеңестік Социалистік Республикасы Белорусская Советская Социалистическая Республика | ||||
 |  | |||
| Республика байрағы | Республика елтаңбасы | |||
| ||||
|---|---|---|---|---|
| Ұраны: «Пралетарыі ўсіх краін, яднайцеся!» (1950 жылға дейін - «Пралетарыі ўсіх краін, злучайцеся!») | ||||
 | ||||
| Әнұраны | ||||
| Елордасы | Смоленск (1.1 — 5.1.1919), Минск | |||
| Құрылды | ||||
| КСРО құрамында: |
| |||
Ауданы
|
|
| ||
| Уақыт белдеуі | ||||
| Медальдары | ||||
(КСРБ) 1919 жылы 1 қаңтарда 1918 жылы наурызда тәуелсіздігін жариялағаннан кейін жариялады. 1922 жылы БССР Украин КСР, Күнгей Кавказ СФКР және РКФСР-мен бірге Кеңес Одағының негізін қалады. Беларуссия Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде нацистік Германия басып алған бірнеше кеңестік республикалардың бірі болды.
Жері 207,6 мың км². Халқы 1970 жылы 9 миллионға жеткен. Астанасы – Минск. Әкімшілік жағынан 6 облысқа, 117 ауданға бөлінеді, 81 қаласы, 123 қ.т. поселкесі бар.
Мемлекеттік құрылысы
БССР-дің Советтерінің Төтенше 12-съезінде, 1937 жылы 19 ақпанда бекітілген: «БССР — жұмысшылар мен шаруалардың социалистік мемлекеті, КСРО құрамына кіретін одақтас социалистік республика. Ең жоғары мемлекет үкімет органы – БССР-дің бір палаталы Жоғары Кеңесі, ол 4 жылға (20 мың адамнан бір депутат) сайланады. Жоғары Советінің сессиялары аралығында мемлекет өкіметінің жоғары органы – БССР Жоғары Советінің Президиумы. Жоғары Совет республиканың үкіметін – Министр Кеңесін құрады, БССР-дің заңдарын шығарады. Облыс, аудан, қала, поселке мен селолардағы жергілікті үкімет органдары 2 жылға сайланатын еңбекшілер депутаттарының тиісті Советтері болып есептеледі. БССР-дің ең жоғары сот органы – республиканың Жоғарғы соты (оны БССР Жоғары Советі 5 жылға сайлайды), ол азаматтық және қылмысты істер жөніндегі 2 коллегиядан, Пленумнан құралады. Сонымен қатар Жоғарғы сот Президиумы бар. БССР-дің прокурорын 5 жылға тағайындайды.
Табиғаты
Беларус Шығыс Еуропа жазығының батысында орналасқан. Жерінің 3-5 бөлігі теңіз деңгейінен 100-200 м ғана жоғары. Сондықтан мұнда батпақ жиі кездеседі. Беларустың жер бедеріне антронопогендік мұз басу үлкен әсер еткен. Солтүстік-батысын соңғы (валдай) мұз басу дәуірінен қалған мореналық Балтық қырқасының кейбір сілемдері алып жатса, республиканың батысынан шығысына қарай Белорус қырқасы созылып жатыр. Осы екі қырқаның аралығында Неман, Нарочано-Вилей, Полоцк батпақты ойпаттары, ал Беларустың шығысында Орша-Могилёв, Орталық Березина жазықтары, оңтүстік бөлігінде Полесье батпақты ойпаты жатыр.
Беларуссияның ең биік жері — Минск маңындағы Дзержинск тауы (теңіз деңгейінен 345 м). Беларус жері Шығыс Еуропа платформасының батыс бөлігінде. Сонымен бірге республика жеріне оңтүстігінен Украин қалқаны, шығысынан Воронеж антеклизасы енеді. Бұлардың кристалды фундаменті республиканың оңтүстігінде ғана жер бетіне шығып жатады, көп жерде 20-100 м, ал кейде 1000-5000 м тереңдікте байқалады. Оның құрамында төменгі протерозой мен архей жыныстары, 1000-5000 м. тереңдіктегі шөгінді қабаттарда терригендік және карбонатты жыныстар кездеседі. Беларустың жер қойнауы алуан түрлі пайдалы қазындыға бай. 1941 жылы мен Мозырьдан тас тұзының, 1949 жылы және қалалары маңынан калий тұздарының (сильвинит, карналлит), 1964-1968 ж. оңтүстігіндегі Припять ойпатынан (Речица, Осташкович т.б.) мұңайдың, , Брест облыстарында қоңыр және тас көмірдің, жаңғыш тақта тастың кендері ашылды. Сонымен қатар әр түрлі құрылыс материалдары, шымтезек шығатын жерлер де бар.
Климаты
Климаты қоңыржай континенттік. Оған Атлант мұхитынан келетін ауа массалары үлкен әсер етеді. Сондықтан қысы онша суық емес, ылғалды; жазы салқын, жаңбырлы. Қаңтардың орташа температурасы оңтүстік-батысында -4,4°С, солтүстік-шығысында -8°С, ал шілдеде солтүстігінде 17°С, оңтүстігінде 18,8°С. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 550-700 мм. Оның көбі жазда жауады. Вегетация дәуірі 178-208 күн. Бұл дәнді дақылдармен бірге кейбір техникалық дақылдардың да өсіп жетілуіне жеткілікті.
Өзендері
Өзендері Қара теңіз бен алабына жатады. Өзендерінің жалпы ұзындығы 51 мың км, ал өзен торының жиілігі 0,20-0,28 км/км². Басты өзендері: Днепр (салалары – , , ), Батыс , Неман (саласы - ). Олар көбінесе жол қатынасы ретінде (3900 км) және ағаш ағызу үшін пайдаланылады. Кеме жүзуге жарамды өзендері: Днепр, , Неман. Оңтүстік-батысында кеме жүзетін Днепр- каналы бар. Беларусда 10700-ден астам көл бар (өзеннің ескі арналарындағы қара суларды қосқанда). Көлемді және терең көлдері солтүстігінде (Нарочь, 79,6 км²; Освея, 52,8 км² т.б.). Орталық бөлігі мен оңтүстігіндегі көлдер өзендердің ескі арналарында пайда болған, олардың ірілері: (43,6 км²), (26,0 км²).
Жер топырағы
Беларусда күлгін шым топырақты жерлер көп (жерінің 60%-ы). Батысында орманды жердің глейлі күлгіндеу және құба топырағы, ойпаттарда (әсіресе Полесьеде) батпақты жердің күлгін шым топырағы, ал ірі өзен аңғарларында шалғынды жердің аллювиалдық топырағы жиі кездеседі. Республика жерінің 0,5%-ы ғана (Столин, Житковичи, Мстиславль аудандарында) шіріндісі мол, шым карбонатты құнарлы топырақты. Беларустың ⅓ бөлігі батпақ (негізінен оңтүстігінде). 1969 жылы құрғату жүйелері салынған жері 1472 мың га болды. Беларус аралас орманды аймақта. Жерінің 33%-ы орман, оның 66%-ы қылқан жапырақты (қарағай, шырша), 5%-ы жалпақ жапырақты (емен, үйеңкі, шаған, т.б.) орман. Беларустың солтүстігінде жалпақ жапырақты, шыршалы орман, орталығында қарағай, емен, ал оңтүстігі мен батпақты Полесьеде көбінесе қарағай ормандары өседі. Ормансыз жерлері – шалғын, жайылым. Орманда және батпақты жазық жерлерінде елік, тиін, түлкі, қоян, суын, жанат тәрізді уссури иті, американ жанаты, қабан т.б. аңдар кездеседі. Беларусда жануарлардың кейбір түрлерін сақтау үшін құрылған Березина қорығы мен Беловеж орманы бар.
Халқы
1959 жылғы санақ бойынша халқының 6532 мыңы беларустар (бұл бүкіл Кеңес Одағындағы беларустарының 82,5%-ы). Қалғандары орыстар (659 мың), поляктар (539 мың), еврейлер (150 мың), украиндар (133 мың). Бұлардан басқа татарлар, , латыштар бар.
Халықтың орташа тығыздығы 1км-ге шаққанда 43,4 адамнан келеді. Бірақ барлық жерде халық біркелкі орналаспаған, 1км²-ге шаққанда орталық бөлігіндегі Минск облысында 60,2 Гродно облысында 44,8 адам болса, Полесьеде 25 адамнан келеді. Халқының 43%-ы қалада тұрады. Ірі қалалары (1970): Минск (916 мың), Гомель (272 мың), (231 мың), Могилёв (202 мың), Гродно (192 мың).
Тарихы
Ежелгі Беларусь
Беларусь жеріндегі адамның алғашқы іздері орта палеолитке, мустье заманына жатады. Мұнда мезолит, неолит замандары мен қола дәуірінің жүздеген мекен-жайлары табылған. Палеолит, мезолит, неолит заманында адамдар жеміс-жидек теруді, аң және балық аулауды кәсіп еткен. Неолит заманында егіншілік пен мал шаруашылығы пайда болып, қола дәуірінде (б.з.б. 3-2 мың жылдықтарда) бұлар адамның негізгі кәсібіне айналған. Бұрынғыдан анағұрлым жетілдірген тас құралдарымен қатар қоладан жасалған бұйымдар да пайда болды, бұлар шеттен әкелінген шикі заттан жасалған. Б.з.б. VII ғасыр шамасында Беларус жеріндегі тайпалар еңбекке темір құралдарды жасап, бекіністі елді мекендер сала бастайды. Б.з.б. VII ғасырдан бастап Днепр бойы мен Полесьені милоград мәдениетінің б.з.б. І ғасырдан бастап зарубинец мәдениетінің тайпалары мекендеген. Ертедегі темір дәуірінде орталық және солтүстік Беларусты балтық тілдес бір топ тайпалар жайлаған. Б.з. ІІ-V ғасырда бұл жерлерге Днепр бойынан бірте-бірте славяндар өте бастайды да, ІХ ғасырда балтық тайпалары соларға сіңісіп кетеді. VI-IX ғасырда Беларус жерінде славяндардың ертедегі орта ғасырлық негізгі үш мәдениеті – Полесье – хотомель, Днепр бойында – быхов, Орта және Солтүстік Беларуста Бандеровщина тұрпаттас мәдениеттер қалыптасты (бәрі де аттас ауылдардың атымен аталған). Б.з. 1-мың жылдығының 2-жартысында Беларус жерінде алғашқы қаумдық қатынастар ыдырай бастады. Осы кезеңде мұнда ірі-ірі 3 тайпа бірлестігі қалыптасты: Полесье мен Орта Беларустың дреговичтер, Сож өзені алабын радимичтер, Двина бойы мен Днепрдің жоғарғы бойын крививчтер мекендеді.
VI-IX ғасырда Беларус жеріндегі славян тайпаларының әлеуметтік экономикалық эволюциясы жеделдей түсті. Ауыл шаруашылық пен қолөнер кәсібінің дамуы нәтижесінде сауда-саттық кеңейіп, қалалар пайда бола бастады. IX-XI ғасырда орыс мемлекетінің батыс жерлерінде егіншілік кәсібі кеңінен тарап, мал шаруашылығы дамыды. Шаруалардың феодалдарға тәуелділігі арта берді, кедейлер барщиналық жұмыс істеп, феодалдарға заттай алым төледі. Қалалар мен аулда тауарлы сипаттағы қолөнер кәсібі өркендеді.
ХІІІ-ХVІІІ ғасыр
ХІІІ-ХIV ғасырда Беларус жерінде халық саны едәуір өсіп, өңделетін жердің көлемі артты. Жер жыртудың негізгі құралы темір тілді ағаш соқа болды. Селода қолөнершілер көбейіп, қалалы мекендер өсті. ХІІІ ғасырда және одан кейін Беларус жерінде 3-5 үйден («түтіннен») тұратын жанұялық қаумның жер иеленуі сақталды. Мұнымен бірге Ұлы Литва князьдары белорус жерлерін феодалдарға, әсіресе қызмет бабындағы шляхтағы үлестіріп беруді күшейтті. XV-XVI ғасырда шаруалардың қаумдық жерлерін талан-таражға салу және ұлы князьдардың жерлерін басып алу есебінен феодалдардың меншігі кеңейе түсті.
Фольварлық-барщиналық шаруашылықтың етек жаюы мен шляхтаның артылықшылықтары Беларустың экономикалық дамуына бөгет болды. Соның өзінде де қалалар өсіп, көптеген қалалы мекендер пайда болды. Қолөнер өндірісі алуан салаға бөлініп, оның тауарлығы артты. Сауда көлемі ұлғайды. Белорус қалаларының дамуында орыс-белорус сауда қатынастарының зор маңызы болды. Белорус көпестері Ресей мен Батыс Еуропа зор көлемді делдалдық сауда жүргізді. Беларус қалаларының экономикалық маңызының артуы нәтижесінде XIV ғасырдың аяқ шегінен бастап-ақ олардың кейбіреулері (Брест, Гродно, Полоцк, Минск, Могилёв, Витебск т.б.) ұлы князьдық өкіметтен өзін-өзі билеу құқығын алды. XV-XVI ғасырдың аяғында қолөнер кәсібін цех-цехқа бөліп ұйымдастыру қалыптасты. Қала халқының бай тобы мен оның негізгі бұқарасы арасындағы мал-мүлік және әлеуметтік теңсіздік күшейе түсті. Ұлы Литва князьдығының феодалдары өз үстемдігін нығайту үшін поляк феодалдарымен одақтасуға тырысты. Литван, белорус және украин шляхтасы поляк шляхтасы сияқты кең саяси құқық алуға ұмтылды. Литва мемлекетінің Ливон соғысында (1558-1583) Ресейден соққы жеуі жергілікті шонжарларды Польшамен бірігуге мәжбүр етті. 1569 жылғы Люблин униясы бойынша бір тұтас Речь Посполитая мемлекеті құрылды. Мұның өзі поляк шонжарларының украин жерлерін басып алуына жағдай тұғызды. Феодал және ұлттық-діни езгінің күшеюі халық бұқарасының наразылығын өршітті.
1590 жылы Могилёв пен Быхов теңірегінде шаруалар мен казактардың Матюша бастаған отрядтары помещиктердің имениелерін талқандады. 1595 жылы казактар мен шаруалардың феодалдарға қарсы ірі көтерілісі болды. Оны С.Наливайко басқарды. Көтерісшілер Слуцк, Могилёв сияқты ірі қалаларды уақытша басып алды. XVII ғасырдың 1-жартысында Могилёвте, Витебск пен Полоцкіде қала тұрғындарының көтерілісі болды. Поляк феодалдарына қарсы 1648 жылы Украинада басталған халық-азаттық соғысы сол жылдың жазында Беларус жерін кеңінен қамтыды. 1649 жылдың басында Речь Посполитая әскерлері көтерілістің негізгі орталықтарын аяусыз басып жаныштады. Бірақ сол жылдың көктемінде Украинадан келген казак отрядтарының көмегімен халық көтерілісі қайта өрістеді. 1651 жылғы Белая Церковь шарты бойынша Украинада соғыс қимылдары тоқтағаннан кейін ғана, Ресь Посполитая феодалдары көтерілісшілерді жеңді. Ресейдің Речь Посполитаяға қарсы Украина мен Беларусты азат ету жолындағы соғысының барысында (1654-1667) белорус халқы орыс әскерлеріне көмектесті.
1655 жылдың аяғында орыс әскерлері Белорус жерін түгелдей дерлік здеріне қаратып алды, бірақ кейіннен шегінуге мәжбүр болды. Соғыс Андрусов уақытша бітімін (1667) жасаумен аяқталды. Феодалдардың зорлық-зомбылығы мен белорус халқын ұлттық жағынан езу күшейе түсті. Мектептер мен баспаханалардың басым көпшілігі жабылды. Поляк тілі белорус тілін ығыстырды. Халық арасына католик діні зорлықпен таратылды. Осының бәрі Белорус экономикасын қалпына келтіруді мейлінше тежеді. Солтүстік соғыс (1700-1721) кезінде ұрыс қимылдары бірнеше жыл бойы (1705 жылдан бастап) Белорус жерінде болды. Халық орыс әскерлеріне белсене көмек көрсетті. XVIII ғасырда халық бұқарасы феодал және ұлттық діни езгіге қарсы кескілескен күрес жүргізілді. В.Вощило бастаған шаруалар көтерілісі (1740-1744) осы кездегі аса ірі қимылдардың бірі еді. Речь Посполиятаны үш рет бөлісудің нәтижесінде (1772, 1793, 1795) белорус жерлері Ресейге өтті. Беларус үшін Ресеймен қайта қосылудың орасан зор прогресстік мәні болды. Оның экономикасы жалпы ресейлік кең байтақ рынокқа тартылды, халық өзіне жақын және анағұрлым ілгері дамыған орыс мәдениетін нәр алды. Бірақ патша үкіметінің жалпы саясаты ұлы державалық бағытта болды.
Отан соғысы
1812 жылы кезінде Белорус франциялық шапқыншылығынан қатты бүліншілік көрді. Белорус шаруалары Наполеон әскерлеріне қарсы партизандар қозғалысына кеңінен қатысты. Ресей құрамына енгеннен кейін, Белорустың экономикалық дамуы тездеді, капиталист қатынастар қалыптасты. Ауыл шаруашылығының рынокпен байланысы күшейді, жыртылатын жер көлемі ұлғайды, техникалық дақылдардың, картоп пен қант қызылшасының үлес салмағы артты, биязы жүнді, қой шаруашылығы пайда болды, помещиктердің бірқатар шаруашылықтарында ауыл шаруашылық машиналары пайдаланыла бастады. Бірақ басыбайлылық құқық Белорус экономикасының дамуын тежей берді. 1861 жылғы реформа Белорус шаруаларын зар қақсатты. Күллі жердің 65%-ы помещиктердің, қазына мен шіркеудің қолында қалды. Бұған наразылық ретінде шаруалар қозғалысы өршіді. ХІХ ғасырдың орта шенінде Белорусдағы революция-демократиялық қозғалыстың аса көрнекті өкілдерінің бірі болды.
XX ғасырдың басында, Ресейдің империалзим дәуіріне өтуіне байланысты, жалпы ресейлік рынокпен табиғи байланысты болған Белорус экономикасында да жаңа сипаттар пайда болды. Ірі-ірі кәсіпорындар ресейлік картельдер мен синдикаттарға еніп, ресейлік банкілермен біте қайнасты. 1900-1913 жылы фабрика завод кәсіпорындарының саны 1,5 есе көбейді. 1910 жылы Беларуста 1280 кәсіпорын болды. Ауыл шаруашылығында помещиктердің жер иеленуі үстемдік етті. Столыпиннің аграрлық реформасы шаруалардың жікке бөлінуін онын әрі күшейтті. 1913 жылы барлық шаруалар шаруашылықтардың 10-11%-ы кулактардың қолында болды.
Белорусда Совет өкіметін орнату Белорус радасы бастаған контрреволюцияға қарсы күрес жағдайында өтті. 1918 жылы қаңтар мен ақпанда поляктардың 1-легионерлер корпусы Белорусда контрреволюция бүліншілік көтерді, ақпанның орта шенінде ревоюция әскерлері оны тоқтатты. 18 ақпанда неміс әскерлері уақытша бітімді бұзып, шабуылға шықты, сөйтіп, наурыздың басында Белорусдың көп жерін басып алды. Халық шапқыншыларға батыл қарсы тұрды. 1918 жылы кұзде Бобруйск, Борисовск, Быховск, Гомель, Минск, Могилёв, Полоцк, Речицк, Слуцк т.б. уездерде 100 шақты партизан отрядтары күреске шықты. Бобруйск уезінің Рудобелки аймағында еркеше ерлікпен шайқасқан партизан отрядтарына большевиктер А.Р:Соловей, Максим Левков, Максим Ус, Степан Жинко басшылық етті. 1919 жылдың басында Қызыл Армия партизандардың көмегімен Белорус жерінің басым көпшілігін азат етті. Совет өкіметі орнасымен-ақ, Белорусда социалист құрылыс өрістей бастады. 1918 жылдың көктеміне дейін ірі-ірі 67 кәсіпорынға жұмысшы бақылауы қойылды. 1919 жылдың 1-жартысында өнеркәсіп орындарының жартысынан көбі мемлекет қарамағына иалынды. 1917 ж. желтоқсан – 1918 ж. ақпанда Совет өкіметі аулдарда Жер туралы декретті жүзеге асыруға кірісті. 1918 жылы 30-31 желтоқсанда Смоленскіде РК(б)П-нің Солтүстік-Батыс облысында 6-конференциясы БССР-ді құру туралы шешім қабылдады. Сөйтіп, 1918 жылы 31 желтоқсанда Белорустың революция уақытша жұмысшы-шаруа үкіметі құрылды. 1919 жылы 1 қаңтарда Белорус үкіметі БССР-дің құрылғаны туралы Манифест жариялады. 5 қаңтарда БССР үкіметі Минскіге көшті. 2-3 ақпанда мұнда БССР Советтерінің 1-съезі болып, ол БССР-дің тұңғыш Конституциясын қабылдады. Орталық атқару Комитеті (ОАК) мен Халық Комиссиялары Советін (ХКС) сайлады, БССР гербі мен жалауын бекітті.
Азамат соғысы мен шетел соғыс интервенциясы кезінде мыңдаған белорустар Қызыл Армия қатарында шайқасты. 1919 жылы ақпанда АҚШ пен Антанта империалистері қолдаған буржуазия-помещкитік Польша әскерлері Белорусға тап берді. Интервенция мен ішкі контрреволюцияға қарсы күресу үшін Белорус бен Литваның экономикалық саяси және әскери күштері біріктірілді, Белорус Советтерінің 1-съезі (1919 ж. 2-3 ақпан, Минск) екі республиканы қосу туралы декларация қабылдады. Литва Советтерінің 1-съезі де (1919 жылы 18-20 ақпан, Вильнюс) осындай шешімге келді. 1919 жылы 27 ақпанда Вильнюсте Литва – БССР-інің үкіметі сайланды. Поляк әскерлері Белорустың едәуір бөлігін басып алды. Контрреволюция бас көтерді. 1919 жылы 24 наурызда Гомельде бүліншілік басталды. Қаланың көптеген коммунистері контрреволюцияға қарсы күресте қаза тапты. 29 наурызда жергілікті коммунистерге көмекке келген Қызыл Армия бөлімдері бүліншілікті басты. 1919 жылы 11 сәуірде Литва мен Белорус Компартиясының ОК 18-ден 35-ке дейінгі партия мүшелерін Шығыс және Батыс майдандарға жіберуге қаулы алды. 1 маусымда Бүкіл ресейлік Орталық Атқару Комитеті (БОАК) халықаралық империализмге қарсы күресу үшін РКФСР, Украина, Литва және Белорус совет республикаларының әскери одақ құрғаны туралы декрет шығарды. 1920 жылы сәуірде совет-поляк соғысы кезінде жау қайта шабуылға шықты. Мамыр-шілдеде Қызыл Армия белорус партизандарымен бірлесіп, поляктарды кері қуып тастады. 11 шілдеде Минск азат етілді. Белоруста Совет өкіметі қалпына келтірілді. Ал Литвада буржуазия өкімет биілігін басып алып, буржуазия республика құрды. Ол 1940 жылға дейін өмір сүрді. 1920 жылы 31 шілдеде Литва мен Белорус Компартиясы, Минск мен Минск губернатысының совет және кәсіподақ ұйымдары өкілдерінің мәжілісінде Литва мен Белорусты бөлу және тәуелсіз Белорус Советтік Социалистік Республикасын құру туралы декларация қабылданды.
Белорус мәдени революциясы
Белоруста мәдени революция ойдағыдай жүзеге асты: халықтың сауатсыздығы жойылды, жұмысшы табы мен интеллигенцияның ұлттық кадрлары қалыптасты, жоғары оқу орындары, ғылми және мәдени-ағарту мекемелері, ұлттық театрлар, кітапханалар, клубтар ашылды. Белорус халық социалисттік ұлт болып қалыптасты. 1937 жылы 19 ақпанда Белорус Советтерінің Төтенше 12-съезі республика Конституциясын қабылдады. 1939 жылы қыркүйекде фашистік Германия Польшаға тап бергеннен кейін, қызыл Армия Белорус пен Украинаның батыс облыстарының халқын қорғауды өз қолына алды. 28-30 қазанда Батыс Белорустың Халық жиналысы бір ауыздан Совет өкіметін жариялады. 2 және 12 қарашада КСРО мен БССР Жоғарғы Советтері жергілікті халықтың өз тілегі бойынша Белорустың Батыс облыстарын КСРО құрамына алу және БССР мен қайта қосу туралы шешім қабылдады. Ұлы Отан соғысының алғашқы күндерінен бастап-ақ Белорус жері орасан зор ұрыс алаңына айналды. Немістердің «Орталық» аталынған аса ірі әскери тобы осында шоғырланды (50 дивизиядан артық). Соғыстың бастапқы кезеңінде совет әскерлері тым ауыр қорғаныс ұрыстарын жүргізді. Жау қоршауында қалған Брест қамалының шағын гарнизоны 1941 жылы шілденің ортасына дейін дұшпанға ерлікпен төтеп берді. Минск, Жлобин, Могилев, Гомель т.б. қалалардың гарнизондары табан тіресе қорғанды. Жаудың басым күштерінің тегеурінімен 1941 жылы тамызда совет әскерлері бүкіл Белорус жерін тастап шығуға мәжбүр болды. Партия, Совет органдары халық пен кәсіпорындары көшіру жөнінде орасан зор жұмыс істеді. Ең кем дегенде 1.5 млн-дай адам шығысқа женелтіліп, 109 өнеркәсіп орны, 5 мыңнан аса трактор, 675 мыңдай мал мен басқа да мүлік тылға тасылды. Неміс фашистері Белорусда «жаңа тәртіп» орнатты, халықта барлық құқықтарын айырып, аяусыз қырып жойды, жұрдай қылып тонады.
Қан құйлы «тәртіп» белорус халқының сағын сындыра алмады. Еліміздің басқа да туысқан халықтарымен тізе қосып, олар жауға қарсы қасиетті шайқасқа аттанды. Коммунистік партияның басшылығымен партизан отрядтары, диверсиялық топтар, астыртын партия, комсомол ұйымдары, фашизмге қарсы патриоттық қоғамдар құрылды. Белорусда барлығы 1108 партизан отрядтары құрылып, олар негізінен 199 бригадаға бірікті. 1943 жылдың аяғынан бастап партизандар бүкіл Белорус жерінің 60%-дайын бақылап тұрды. Қызыл Армия бөлімшелерімен бірлесіп қимыл жасаған партизандар неміс-фашист басқыншыларын Белорус жерінен аластауда үлкен көмек көрсетті. Қираған шаруашылықты қалпына келтіруде Белорусға барлық Совет республикалары жәрдемтеді. Одақтық бюджеттен 1 млрд. 700 млн сомдай қарды бөлінді. Халық шаруашылығын ойдағыдай қалпына келтіріп, өнеркәсіпті, құрылысты, ауыл-шаруашылығын, мәдениетін онан әрі өркендетуде ірі табыстарға жеткені үшін 1958 жылы 22 желтоқсанда БССР 2 рет Ленин орденімен марапатталды. Ал 1968 жылы БССР Октябрь революциясы ореднімен марапатталды. БССР – Біріккен Ұлттар Ұйымын құрушы елдердің бірі. БССР – үкіметінің өкілдері БҰҰ-ның жұмысына белсене қатыса бастады.
Дереккөздер
- 1922 жылға дейін — Белорусия Кеңестік Социалистік Республикасы (Брыгадзін П. І., Ладысеў У. Ф. Беларусь паміж Усходам і Захадам: Станаўленне дзяржаўнасці і тэрытарыяльнай цэласнасці Беларусі (1917—1939 жж.). — Мн.: БДУ, 2003. — С. 293);1991 жылдың қыркүйегінен бастап — Беларусь Республикасы
- “Қазақ Совет Энциклопедиясы”, ІІ том
- Исаенко В.Ф., Археологическая карта Белоруссии. Каменный век, Минск, 1968
- История Белорусской ССР, 2 изд., т.1-2, Минск, 1961
- Кравченко И.С., Залесский А.И., Белорусский народ в годы Великой Отечественной войны, Минск, 1959
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Belorus Kenestik Socialistik Respublikasy BKSR Belorus KSR belar Belaruskaya Saveckaya Sacyyalistychnaya Respublika nemese Belorussiya KSRO kuramyndagy bolgan kenestik respublika onyn kuruyna katyskan 4 respublikalardyn biri 1920 zhyly kurylyp 1991 zhyly KSRO men birge zhojyldy Respublikany KOKP nyn atty bolimshe partiyasy baskardy Belorus Kenestik Socialistik Respublikasy Belorusskaya Sovetskaya Socialisticheskaya RespublikaRespublika bajragy Respublika eltanbasyHronologiyalyk shenberiҰrany Praletaryi ysih krain yadnajcesya 1950 zhylga dejin Praletaryi ysih krain zluchajcesya Әnurany source source track track Elordasy Smolensk 1 1 5 1 1919 MinskҚuryldy KSRO kuramynda 30 zheltoksan 1922 zhyl 10 zheltoksan 1991 zhyl bastap dejinAudany Orny Zher aumagy Su aumagy KSRO bojynsha 6 oryn 207 6 myn km2 Orny Tygyzdygy 10 151 myn adam KSRO bojynsha 5 oryn 48 9 adam km2 KSRO bojynsha 7 orynUakyt beldeuiMedaldary KSRB 1919 zhyly 1 kantarda 1918 zhyly nauryzda tәuelsizdigin zhariyalagannan kejin zhariyalady 1922 zhyly BSSR Ukrain KSR Kүngej Kavkaz SFKR zhәne RKFSR men birge Kenes Odagynyn negizin kalady Belarussiya Ekinshi dүniezhүzilik sogys kezinde nacistik Germaniya basyp algan birneshe kenestik respublikalardyn biri boldy Zheri 207 6 myn km Halky 1970 zhyly 9 millionga zhetken Astanasy Minsk Әkimshilik zhagynan 6 oblyska 117 audanga bolinedi 81 kalasy 123 k t poselkesi bar Memlekettik kurylysyBSSR din Sovetterinin Totenshe 12 sezinde 1937 zhyly 19 akpanda bekitilgen BSSR zhumysshylar men sharualardyn socialistik memleketi KSRO kuramyna kiretin odaktas socialistik respublika En zhogary memleket үkimet organy BSSR din bir palataly Zhogary Kenesi ol 4 zhylga 20 myn adamnan bir deputat sajlanady Zhogary Sovetinin sessiyalary aralygynda memleket okimetinin zhogary organy BSSR Zhogary Sovetinin Prezidiumy Zhogary Sovet respublikanyn үkimetin Ministr Kenesin kurady BSSR din zandaryn shygarady Oblys audan kala poselke men selolardagy zhergilikti үkimet organdary 2 zhylga sajlanatyn enbekshiler deputattarynyn tiisti Sovetteri bolyp esepteledi BSSR din en zhogary sot organy respublikanyn Zhogargy soty ony BSSR Zhogary Soveti 5 zhylga sajlajdy ol azamattyk zhәne kylmysty ister zhonindegi 2 kollegiyadan Plenumnan kuralady Sonymen katar Zhogargy sot Prezidiumy bar BSSR din prokuroryn 5 zhylga tagajyndajdy TabigatyPolese batpakty ojpaty Belarus Shygys Europa zhazygynyn batysynda ornalaskan Zherinin 3 5 boligi teniz dengejinen 100 200 m gana zhogary Sondyktan munda batpak zhii kezdesedi Belarustyn zher bederine antronopogendik muz basu үlken әser etken Soltүstik batysyn songy valdaj muz basu dәuirinen kalgan morenalyk Baltyk kyrkasynyn kejbir silemderi alyp zhatsa respublikanyn batysynan shygysyna karaj Belorus kyrkasy sozylyp zhatyr Osy eki kyrkanyn aralygynda Neman Narochano Vilej Polock batpakty ojpattary al Belarustyn shygysynda Orsha Mogilyov Ortalyk Berezina zhazyktary ontүstik boliginde Polese batpakty ojpaty zhatyr Belarussiyanyn en biik zheri Minsk manyndagy Dzerzhinsk tauy teniz dengejinen 345 m Belarus zheri Shygys Europa platformasynyn batys boliginde Sonymen birge respublika zherine ontүstiginen Ukrain kalkany shygysynan Voronezh anteklizasy enedi Bulardyn kristaldy fundamenti respublikanyn ontүstiginde gana zher betine shygyp zhatady kop zherde 20 100 m al kejde 1000 5000 m terendikte bajkalady Onyn kuramynda tomengi proterozoj men arhej zhynystary 1000 5000 m terendiktegi shogindi kabattarda terrigendik zhәne karbonatty zhynystar kezdesedi Belarustyn zher kojnauy aluan tүrli pajdaly kazyndyga baj 1941 zhyly men Mozyrdan tas tuzynyn 1949 zhyly zhәne kalalary manynan kalij tuzdarynyn silvinit karnallit 1964 1968 zh ontүstigindegi Pripyat ojpatynan Rechica Ostashkovich t b munajdyn Brest oblystarynda konyr zhәne tas komirdin zhangysh takta tastyn kenderi ashyldy Sonymen katar әr tүrli kurylys materialdary shymtezek shygatyn zherler de bar Klimaty Klimaty konyrzhaj kontinenttik Ogan Atlant muhitynan keletin aua massalary үlken әser etedi Sondyktan kysy onsha suyk emes ylgaldy zhazy salkyn zhanbyrly Қantardyn ortasha temperaturasy ontүstik batysynda 4 4 S soltүstik shygysynda 8 S al shildede soltүstiginde 17 S ontүstiginde 18 8 S Zhauyn shashynnyn zhyldyk molsheri 550 700 mm Onyn kobi zhazda zhauady Vegetaciya dәuiri 178 208 kүn Bul dәndi dakyldarmen birge kejbir tehnikalyk dakyldardyn da osip zhetiluine zhetkilikti Dnepr ozeniӨzenderi Өzenderi Қara teniz ben alabyna zhatady Өzenderinin zhalpy uzyndygy 51 myn km al ozen torynyn zhiiligi 0 20 0 28 km km Basty ozenderi Dnepr salalary Batys Neman salasy Olar kobinese zhol katynasy retinde 3900 km zhәne agash agyzu үshin pajdalanylady Keme zhүzuge zharamdy ozenderi Dnepr Neman Ontүstik batysynda keme zhүzetin Dnepr kanaly bar Belarusda 10700 den astam kol bar ozennin eski arnalaryndagy kara sulardy koskanda Kolemdi zhәne teren kolderi soltүstiginde Naroch 79 6 km Osveya 52 8 km t b Ortalyk boligi men ontүstigindegi kolder ozenderdin eski arnalarynda pajda bolgan olardyn irileri 43 6 km 26 0 km Zher topyragy Belarusda kүlgin shym topyrakty zherler kop zherinin 60 y Batysynda ormandy zherdin glejli kүlgindeu zhәne kuba topyragy ojpattarda әsirese Polesede batpakty zherdin kүlgin shym topyragy al iri ozen angarlarynda shalgyndy zherdin allyuvialdyk topyragy zhii kezdesedi Respublika zherinin 0 5 y gana Stolin Zhitkovichi Mstislavl audandarynda shirindisi mol shym karbonatty kunarly topyrakty Belarustyn boligi batpak negizinen ontүstiginde 1969 zhyly kurgatu zhүjeleri salyngan zheri 1472 myn ga boldy Belarus aralas ormandy ajmakta Zherinin 33 y orman onyn 66 y kylkan zhapyrakty karagaj shyrsha 5 y zhalpak zhapyrakty emen үjenki shagan t b orman Belarustyn soltүstiginde zhalpak zhapyrakty shyrshaly orman ortalygynda karagaj emen al ontүstigi men batpakty Polesede kobinese karagaj ormandary osedi Ormansyz zherleri shalgyn zhajylym Ormanda zhәne batpakty zhazyk zherlerinde elik tiin tүlki koyan suyn zhanat tәrizdi ussuri iti amerikan zhanaty kaban t b andar kezdesedi Belarusda zhanuarlardyn kejbir tүrlerin saktau үshin kurylgan Berezina korygy men Belovezh ormany bar Halky1959 zhylgy sanak bojynsha halkynyn 6532 myny belarustar bul bүkil Kenes Odagyndagy belarustarynyn 82 5 y Қalgandary orystar 659 myn polyaktar 539 myn evrejler 150 myn ukraindar 133 myn Bulardan baska tatarlar latyshtar bar Halyktyn ortasha tygyzdygy 1km ge shakkanda 43 4 adamnan keledi Birak barlyk zherde halyk birkelki ornalaspagan 1km ge shakkanda ortalyk boligindegi Minsk oblysynda 60 2 Grodno oblysynda 44 8 adam bolsa Polesede 25 adamnan keledi Halkynyn 43 y kalada turady Iri kalalary 1970 Minsk 916 myn Gomel 272 myn 231 myn Mogilyov 202 myn Grodno 192 myn TarihyEzhelgi Belarus Belarus zherindegi adamnyn algashky izderi orta paleolitke muste zamanyna zhatady Munda mezolit neolit zamandary men kola dәuirinin zhүzdegen meken zhajlary tabylgan Paleolit mezolit neolit zamanynda adamdar zhemis zhidek terudi an zhәne balyk aulaudy kәsip etken Neolit zamanynda eginshilik pen mal sharuashylygy pajda bolyp kola dәuirinde b z b 3 2 myn zhyldyktarda bular adamnyn negizgi kәsibine ajnalgan Buryngydan anagurlym zhetildirgen tas kuraldarymen katar koladan zhasalgan bujymdar da pajda boldy bular shetten әkelingen shiki zattan zhasalgan B z b VII gasyr shamasynda Belarus zherindegi tajpalar enbekke temir kuraldardy zhasap bekinisti eldi mekender sala bastajdy B z b VII gasyrdan bastap Dnepr bojy men Poleseni milograd mәdenietinin b z b I gasyrdan bastap zarubinec mәdenietinin tajpalary mekendegen Ertedegi temir dәuirinde ortalyk zhәne soltүstik Belarusty baltyk tildes bir top tajpalar zhajlagan B z II V gasyrda bul zherlerge Dnepr bojynan birte birte slavyandar ote bastajdy da IH gasyrda baltyk tajpalary solarga sinisip ketedi VI IX gasyrda Belarus zherinde slavyandardyn ertedegi orta gasyrlyk negizgi үsh mәdenieti Polese hotomel Dnepr bojynda byhov Orta zhәne Soltүstik Belarusta Banderovshina turpattas mәdenietter kalyptasty bәri de attas auyldardyn atymen atalgan B z 1 myn zhyldygynyn 2 zhartysynda Belarus zherinde algashky kaumdyk katynastar ydyraj bastady Osy kezende munda iri iri 3 tajpa birlestigi kalyptasty Polese men Orta Belarustyn dregovichter Sozh ozeni alabyn radimichter Dvina bojy men Dneprdin zhogargy bojyn krivivchter mekendedi VI IX gasyrda Belarus zherindegi slavyan tajpalarynyn әleumettik ekonomikalyk evolyuciyasy zhedeldej tүsti Auyl sharuashylyk pen koloner kәsibinin damuy nәtizhesinde sauda sattyk kenejip kalalar pajda bola bastady IX XI gasyrda orys memleketinin batys zherlerinde eginshilik kәsibi keninen tarap mal sharuashylygy damydy Sharualardyn feodaldarga tәueldiligi arta berdi kedejler barshinalyk zhumys istep feodaldarga zattaj alym toledi Қalalar men aulda tauarly sipattagy koloner kәsibi orkendedi HIII HVIII gasyr HIII HIV gasyrda Belarus zherinde halyk sany edәuir osip ondeletin zherdin kolemi artty Zher zhyrtudyn negizgi kuraly temir tildi agash soka boldy Seloda kolonershiler kobejip kalaly mekender osti HIII gasyrda zhәne odan kejin Belarus zherinde 3 5 үjden tүtinnen turatyn zhanuyalyk kaumnyn zher ielenui saktaldy Munymen birge Ұly Litva knyazdary belorus zherlerin feodaldarga әsirese kyzmet babyndagy shlyahtagy үlestirip berudi kүshejtti XV XVI gasyrda sharualardyn kaumdyk zherlerin talan tarazhga salu zhәne uly knyazdardyn zherlerin basyp alu esebinen feodaldardyn menshigi keneje tүsti Mogilyov kalasy 1900 zhyly Folvarlyk barshinalyk sharuashylyktyn etek zhayuy men shlyahtanyn artylykshylyktary Belarustyn ekonomikalyk damuyna boget boldy Sonyn ozinde de kalalar osip koptegen kalaly mekender pajda boldy Қoloner ondirisi aluan salaga bolinip onyn tauarlygy artty Sauda kolemi ulgajdy Belorus kalalarynyn damuynda orys belorus sauda katynastarynyn zor manyzy boldy Belorus kopesteri Resej men Batys Europa zor kolemdi deldaldyk sauda zhүrgizdi Belarus kalalarynyn ekonomikalyk manyzynyn artuy nәtizhesinde XIV gasyrdyn ayak sheginen bastap ak olardyn kejbireuleri Brest Grodno Polock Minsk Mogilyov Vitebsk t b uly knyazdyk okimetten ozin ozi bileu kukygyn aldy XV XVI gasyrdyn ayagynda koloner kәsibin ceh cehka bolip ujymdastyru kalyptasty Қala halkynyn baj toby men onyn negizgi bukarasy arasyndagy mal mүlik zhәne әleumettik tensizdik kүsheje tүsti Ұly Litva knyazdygynyn feodaldary oz үstemdigin nygajtu үshin polyak feodaldarymen odaktasuga tyrysty Litvan belorus zhәne ukrain shlyahtasy polyak shlyahtasy siyakty ken sayasi kukyk aluga umtyldy Litva memleketinin Livon sogysynda 1558 1583 Resejden sokky zheui zhergilikti shonzharlardy Polshamen biriguge mәzhbүr etti 1569 zhylgy Lyublin uniyasy bojynsha bir tutas Rech Pospolitaya memleketi kuryldy Munyn ozi polyak shonzharlarynyn ukrain zherlerin basyp aluyna zhagdaj tugyzdy Feodal zhәne ulttyk dini ezginin kүsheyui halyk bukarasynyn narazylygyn orshitti 1590 zhyly Mogilyov pen Byhov tenireginde sharualar men kazaktardyn Matyusha bastagan otryadtary pomeshikterdin imenielerin talkandady 1595 zhyly kazaktar men sharualardyn feodaldarga karsy iri koterilisi boldy Ony S Nalivajko baskardy Koterisshiler Sluck Mogilyov siyakty iri kalalardy uakytsha basyp aldy XVII gasyrdyn 1 zhartysynda Mogilyovte Vitebsk pen Polockide kala turgyndarynyn koterilisi boldy Polyak feodaldaryna karsy 1648 zhyly Ukrainada bastalgan halyk azattyk sogysy sol zhyldyn zhazynda Belarus zherin keninen kamtydy 1649 zhyldyn basynda Rech Pospolitaya әskerleri koterilistin negizgi ortalyktaryn ayausyz basyp zhanyshtady Birak sol zhyldyn kokteminde Ukrainadan kelgen kazak otryadtarynyn komegimen halyk koterilisi kajta oristedi 1651 zhylgy Belaya Cerkov sharty bojynsha Ukrainada sogys kimyldary toktagannan kejin gana Res Pospolitaya feodaldary koterilisshilerdi zhendi Resejdin Rech Pospolitayaga karsy Ukraina men Belarusty azat etu zholyndagy sogysynyn barysynda 1654 1667 belorus halky orys әskerlerine komektesti 1655 zhyldyn ayagynda orys әskerleri Belorus zherin tүgeldej derlik zderine karatyp aldy birak kejinnen sheginuge mәzhbүr boldy Sogys Andrusov uakytsha bitimin 1667 zhasaumen ayaktaldy Feodaldardyn zorlyk zombylygy men belorus halkyn ulttyk zhagynan ezu kүsheje tүsti Mektepter men baspahanalardyn basym kopshiligi zhabyldy Polyak tili belorus tilin ygystyrdy Halyk arasyna katolik dini zorlykpen taratyldy Osynyn bәri Belorus ekonomikasyn kalpyna keltirudi mejlinshe tezhedi Soltүstik sogys 1700 1721 kezinde urys kimyldary birneshe zhyl bojy 1705 zhyldan bastap Belorus zherinde boldy Halyk orys әskerlerine belsene komek korsetti XVIII gasyrda halyk bukarasy feodal zhәne ulttyk dini ezgige karsy keskilesken kүres zhүrgizildi V Voshilo bastagan sharualar koterilisi 1740 1744 osy kezdegi asa iri kimyldardyn biri edi Rech Pospoliyatany үsh ret bolisudin nәtizhesinde 1772 1793 1795 belorus zherleri Resejge otti Belarus үshin Resejmen kajta kosyludyn orasan zor progresstik mәni boldy Onyn ekonomikasy zhalpy resejlik ken bajtak rynokka tartyldy halyk ozine zhakyn zhәne anagurlym ilgeri damygan orys mәdenietin nәr aldy Birak patsha үkimetinin zhalpy sayasaty uly derzhavalyk bagytta boldy Otan sogysy 1812 zhyly kezinde Belorus franciyalyk shapkynshylygynan katty bүlinshilik kordi Belorus sharualary Napoleon әskerlerine karsy partizandar kozgalysyna keninen katysty Resej kuramyna engennen kejin Belorustyn ekonomikalyk damuy tezdedi kapitalist katynastar kalyptasty Auyl sharuashylygynyn rynokpen bajlanysy kүshejdi zhyrtylatyn zher kolemi ulgajdy tehnikalyk dakyldardyn kartop pen kant kyzylshasynyn үles salmagy artty biyazy zhүndi koj sharuashylygy pajda boldy pomeshikterdin birkatar sharuashylyktarynda auyl sharuashylyk mashinalary pajdalanyla bastady Birak basybajlylyk kukyk Belorus ekonomikasynyn damuyn tezhej berdi 1861 zhylgy reforma Belorus sharualaryn zar kaksatty Kүlli zherdin 65 y pomeshikterdin kazyna men shirkeudin kolynda kaldy Bugan narazylyk retinde sharualar kozgalysy orshidi HIH gasyrdyn orta sheninde Belorusdagy revolyuciya demokratiyalyk kozgalystyn asa kornekti okilderinin biri boldy XX gasyrdyn basynda Resejdin imperialzim dәuirine otuine bajlanysty zhalpy resejlik rynokpen tabigi bajlanysty bolgan Belorus ekonomikasynda da zhana sipattar pajda boldy Iri iri kәsiporyndar resejlik kartelder men sindikattarga enip resejlik bankilermen bite kajnasty 1900 1913 zhyly fabrika zavod kәsiporyndarynyn sany 1 5 ese kobejdi 1910 zhyly Belarusta 1280 kәsiporyn boldy Auyl sharuashylygynda pomeshikterdin zher ielenui үstemdik etti Stolypinnin agrarlyk reformasy sharualardyn zhikke bolinuin onyn әri kүshejtti 1913 zhyly barlyk sharualar sharuashylyktardyn 10 11 y kulaktardyn kolynda boldy Belorusda Sovet okimetin ornatu Belorus radasy bastagan kontrrevolyuciyaga karsy kүres zhagdajynda otti 1918 zhyly kantar men akpanda polyaktardyn 1 legionerler korpusy Belorusda kontrrevolyuciya bүlinshilik koterdi akpannyn orta sheninde revoyuciya әskerleri ony toktatty 18 akpanda nemis әskerleri uakytsha bitimdi buzyp shabuylga shykty sojtip nauryzdyn basynda Belorusdyn kop zherin basyp aldy Halyk shapkynshylarga batyl karsy turdy 1918 zhyly kuzde Bobrujsk Borisovsk Byhovsk Gomel Minsk Mogilyov Polock Rechick Sluck t b uezderde 100 shakty partizan otryadtary kүreske shykty Bobrujsk uezinin Rudobelki ajmagynda erkeshe erlikpen shajkaskan partizan otryadtaryna bolshevikter A R Solovej Maksim Levkov Maksim Us Stepan Zhinko basshylyk etti 1919 zhyldyn basynda Қyzyl Armiya partizandardyn komegimen Belorus zherinin basym kopshiligin azat etti Sovet okimeti ornasymen ak Belorusda socialist kurylys oristej bastady 1918 zhyldyn koktemine dejin iri iri 67 kәsiporynga zhumysshy bakylauy kojyldy 1919 zhyldyn 1 zhartysynda onerkәsip oryndarynyn zhartysynan kobi memleket karamagyna ialyndy 1917 zh zheltoksan 1918 zh akpanda Sovet okimeti auldarda Zher turaly dekretti zhүzege asyruga kiristi 1918 zhyly 30 31 zheltoksanda Smolenskide RK b P nin Soltүstik Batys oblysynda 6 konferenciyasy BSSR di kuru turaly sheshim kabyldady Sojtip 1918 zhyly 31 zheltoksanda Belorustyn revolyuciya uakytsha zhumysshy sharua үkimeti kuryldy 1919 zhyly 1 kantarda Belorus үkimeti BSSR din kurylgany turaly Manifest zhariyalady 5 kantarda BSSR үkimeti Minskige koshti 2 3 akpanda munda BSSR Sovetterinin 1 sezi bolyp ol BSSR din tungysh Konstituciyasyn kabyldady Ortalyk atkaru Komiteti OAK men Halyk Komissiyalary Sovetin HKS sajlady BSSR gerbi men zhalauyn bekitti Azamat sogysy men shetel sogys intervenciyasy kezinde myndagan belorustar Қyzyl Armiya katarynda shajkasty 1919 zhyly akpanda AҚSh pen Antanta imperialisteri koldagan burzhuaziya pomeshkitik Polsha әskerleri Belorusga tap berdi Intervenciya men ishki kontrrevolyuciyaga karsy kүresu үshin Belorus ben Litvanyn ekonomikalyk sayasi zhәne әskeri kүshteri biriktirildi Belorus Sovetterinin 1 sezi 1919 zh 2 3 akpan Minsk eki respublikany kosu turaly deklaraciya kabyldady Litva Sovetterinin 1 sezi de 1919 zhyly 18 20 akpan Vilnyus osyndaj sheshimge keldi 1919 zhyly 27 akpanda Vilnyuste Litva BSSR inin үkimeti sajlandy Polyak әskerleri Belorustyn edәuir boligin basyp aldy Kontrrevolyuciya bas koterdi 1919 zhyly 24 nauryzda Gomelde bүlinshilik bastaldy Қalanyn koptegen kommunisteri kontrrevolyuciyaga karsy kүreste kaza tapty 29 nauryzda zhergilikti kommunisterge komekke kelgen Қyzyl Armiya bolimderi bүlinshilikti basty 1919 zhyly 11 sәuirde Litva men Belorus Kompartiyasynyn OK 18 den 35 ke dejingi partiya mүshelerin Shygys zhәne Batys majdandarga zhiberuge kauly aldy 1 mausymda Bүkil resejlik Ortalyk Atkaru Komiteti BOAK halykaralyk imperializmge karsy kүresu үshin RKFSR Ukraina Litva zhәne Belorus sovet respublikalarynyn әskeri odak kurgany turaly dekret shygardy 1920 zhyly sәuirde sovet polyak sogysy kezinde zhau kajta shabuylga shykty Mamyr shildede Қyzyl Armiya belorus partizandarymen birlesip polyaktardy keri kuyp tastady 11 shildede Minsk azat etildi Belorusta Sovet okimeti kalpyna keltirildi Al Litvada burzhuaziya okimet biiligin basyp alyp burzhuaziya respublika kurdy Ol 1940 zhylga dejin omir sүrdi 1920 zhyly 31 shildede Litva men Belorus Kompartiyasy Minsk men Minsk gubernatysynyn sovet zhәne kәsipodak ujymdary okilderinin mәzhilisinde Litva men Belorusty bolu zhәne tәuelsiz Belorus Sovettik Socialistik Respublikasyn kuru turaly deklaraciya kabyldandy Belorus mәdeni revolyuciyasy Belorusta mәdeni revolyuciya ojdagydaj zhүzege asty halyktyn sauatsyzdygy zhojyldy zhumysshy taby men intelligenciyanyn ulttyk kadrlary kalyptasty zhogary oku oryndary gylmi zhәne mәdeni agartu mekemeleri ulttyk teatrlar kitaphanalar klubtar ashyldy Belorus halyk socialisttik ult bolyp kalyptasty 1937 zhyly 19 akpanda Belorus Sovetterinin Totenshe 12 sezi respublika Konstituciyasyn kabyldady 1939 zhyly kyrkүjekde fashistik Germaniya Polshaga tap bergennen kejin kyzyl Armiya Belorus pen Ukrainanyn batys oblystarynyn halkyn korgaudy oz kolyna aldy 28 30 kazanda Batys Belorustyn Halyk zhinalysy bir auyzdan Sovet okimetin zhariyalady 2 zhәne 12 karashada KSRO men BSSR Zhogargy Sovetteri zhergilikti halyktyn oz tilegi bojynsha Belorustyn Batys oblystaryn KSRO kuramyna alu zhәne BSSR men kajta kosu turaly sheshim kabyldady Ұly Otan sogysynyn algashky kүnderinen bastap ak Belorus zheri orasan zor urys alanyna ajnaldy Nemisterdin Ortalyk atalyngan asa iri әskeri toby osynda shogyrlandy 50 diviziyadan artyk Sogystyn bastapky kezeninde sovet әskerleri tym auyr korganys urystaryn zhүrgizdi Zhau korshauynda kalgan Brest kamalynyn shagyn garnizony 1941 zhyly shildenin ortasyna dejin dushpanga erlikpen totep berdi Minsk Zhlobin Mogilev Gomel t b kalalardyn garnizondary taban tirese korgandy Zhaudyn basym kүshterinin tegeurinimen 1941 zhyly tamyzda sovet әskerleri bүkil Belorus zherin tastap shyguga mәzhbүr boldy Partiya Sovet organdary halyk pen kәsiporyndary koshiru zhoninde orasan zor zhumys istedi En kem degende 1 5 mln daj adam shygyska zheneltilip 109 onerkәsip orny 5 mynnan asa traktor 675 myndaj mal men baska da mүlik tylga tasyldy Nemis fashisteri Belorusda zhana tәrtip ornatty halykta barlyk kukyktaryn ajyryp ayausyz kyryp zhojdy zhurdaj kylyp tonady Қan kujly tәrtip belorus halkynyn sagyn syndyra almady Elimizdin baska da tuyskan halyktarymen tize kosyp olar zhauga karsy kasietti shajkaska attandy Kommunistik partiyanyn basshylygymen partizan otryadtary diversiyalyk toptar astyrtyn partiya komsomol ujymdary fashizmge karsy patriottyk kogamdar kuryldy Belorusda barlygy 1108 partizan otryadtary kurylyp olar negizinen 199 brigadaga birikti 1943 zhyldyn ayagynan bastap partizandar bүkil Belorus zherinin 60 dajyn bakylap turdy Қyzyl Armiya bolimshelerimen birlesip kimyl zhasagan partizandar nemis fashist baskynshylaryn Belorus zherinen alastauda үlken komek korsetti Қiragan sharuashylykty kalpyna keltirude Belorusga barlyk Sovet respublikalary zhәrdemtedi Odaktyk byudzhetten 1 mlrd 700 mln somdaj kardy bolindi Halyk sharuashylygyn ojdagydaj kalpyna keltirip onerkәsipti kurylysty auyl sharuashylygyn mәdenietin onan әri orkendetude iri tabystarga zhetkeni үshin 1958 zhyly 22 zheltoksanda BSSR 2 ret Lenin ordenimen marapattaldy Al 1968 zhyly BSSR Oktyabr revolyuciyasy orednimen marapattaldy BSSR Birikken Ұlttar Ұjymyn kurushy elderdin biri BSSR үkimetinin okilderi BҰҰ nyn zhumysyna belsene katysa bastady Derekkozder1922 zhylga dejin Belorusiya Kenestik Socialistik Respublikasy Brygadzin P I Ladysey U F Belarus pamizh Ushodam i Zahadam Stanaylenne dzyarzhaynasci i terytaryyalnaj celasnasci Belarusi 1917 1939 zhzh Mn BDU 2003 S 293 1991 zhyldyn kyrkүjeginen bastap Belarus Respublikasy Қazak Sovet Enciklopediyasy II tom Isaenko V F Arheologicheskaya karta Belorussii Kamennyj vek Minsk 1968 Istoriya Belorusskoj SSR 2 izd t 1 2 Minsk 1961 Kravchenko I S Zalesskij A I Belorusskij narod v gody Velikoj Otechestvennoj vojny Minsk 1959