Азамат Герей

Азамат Герей (қырымтат. Azamat Geray; 24 маусым 1632 қай.) — нұреддин (1610-1623, 1625-1627, 1628-1631) және қалғай (1631-1632), Қырым ханы I Селәмет Герейдің (1608-1610) үлкен ұлы.

Азамат Герей қырымтат. Azamat Geray, عظمت كراى
Лауазымы
Ту Ту
1631 — 1632
Ізашары	Дәулет Герей
Ізбасары
Өмірбаяны
Діні	ислам
Дүниеге келуі	белгісіз
Қайтыс болуы	24 маусым 1632 (1632-06-24) Бақшасарай, Қырым хандығы
Династия	Герейлер
Әкесі	I Селәмет Герей
өңдеу

Өмірбаяны

1610 жылы Азамат Герейдің әкесі Қырым ханы I Селәмет Герей қайтыс болды. Түрік сұлтаны I Ахмет жаңа хан етіп Жәнібек Герейді (1610–1623) сайласа, ол өз кезегінде Азамат Герейді нұреддин етіп тағайындады.

1615 жылдың көктемінде нұреддин Азамат Герей оңтүстік поляк иеліктеріне үлкен жорық жасады. Азамат басқарған Қырым татарларының әскері Украинаның оң жағалауын ойсыратты.

1617–1619 жылдары Жәнібек Герей ханмен бірге нұреддин Азамат Герей Осман империясының Парсыға қарсы сәтсіз әскери жорығында болды.

1621 жылы Азамат Герей қарсы Жәнібек Герейдің жаңа жорығына қатысып, нәтижесінде Хотын түбіндегі шайқаста түрік-қырым татар әскерлері поляк-казак әскерлерінен жеңіліс тапты.

1623 жылдың көктемінде Жәнібек Герей ханды жаңа Османлы сұлтаны Мұстафа тақтан түсіріп, Родос аралына жер аударды. Азамат Герей нұреддин лауазымынан айырылып, түрік иелігіне кетіп қалды. Жаңа Қырым ханы III Мехмет Герей хан тағына бекінген соң, бауыры Шаһин Герейді қалғай, ал Дәулет Шобан Герейді жаңа нұреддин етіп тағайындады.

1624 жылдың көктемінде түрік сұлтаны IV Мұрат қияңқы мінезді III Мехмет Герей ханды биліктен аластатып, Жәнібек Герейді екінші рет Қырым ханы етіп тағайындады. Мамыр айында Жәнібек Герей қалға Дәулет Герей және нұреддин Азамат Гереймен бірге түрік әскерімен Кефеге жетті. Алайда, III Мехмет Герей хан мен қалғай Шаһин Герей Қырымда үлкен әскер жинап, Кефені қоршауға алып, сұлтанның шешімін орындаудан бас тартты. Тамыз айында Жәнібек Герей түрік әскерімен Кефеден Бақшасарайға қарай аттанады, бірақ Қарасубазар түбіндегі шайқаста жеңіліп, Қырымнан қашты. Ханзада Азамат Герей Жәнібек Герей сияқты кетпей, Қырымда қалды. III Мехмет Герей Азамат Герейді өзінің нұреддині етіп тағайындады.

1625 жылдың күзінде III Мехмет Герейдің оңтүстік поляк иеліктеріне қарсы жорығына нұреддин Азамат Герей де қатысты. Қырым және ноғай жасақтары Бар, Галич және Львов қалаларының төңірегін ойрандап, Кіші Польшаға еніп кетті. Бұл жорықта 50 мыңға жуық адамды тұтқындаған қырым татарлары мен ноғайлар қаза тапқан, тұтқынға түскендері жағынан үлкен шығынға ұшырады.

1626 жылдың тамыз-қазан айларында Азамат Герей Польша-Литва мемлекетіне қарсы жаңа жойқын жорық жасады. Қырымдықтар Киев жерлерін жоюға тырысты, бірақ үлкен шығынға ұшырады. Ақ шіркеу түбіндегі шайқаста поляк-казак әскері Азамат Герейдің негізгі күштерін талқандады.

1627 жылы Азамат Герей III Мехмет Герей ханға қарсы шығып, Бұжақ мырзасы бірге, алдымен, Қырымнан Бұжаққа, одан Осман иелігіне қашады. Келесі 1628 жылы Азамат Герей Қантемір мырзамен бірге Қырымға басып кіріп, III Мехмет пен Шаһин Герейге қарсы соғыс қимылдарына қатысады. Сол 1628 жылы Османлы сұлтаны III Мехмет Герей ханды тақтан тайдырғанын және Жәнібек Герейді хан тағына қайта отырғанын жариялады. Жәнібек Герей түрік әскерімен Кефеге жетіп, Қырым ақсүйектерінің қолдауына ие болып, Бақшасарайды басып алды. Ағайынды Мехмет пен Шаһин Герейлер Қырымнан Запорожеге қашып кетті. Ханзада Азамат Герей Жәнібек Герейдің жағына өтіп, оны екінші рет нұреддин дәрежесіне бекітті.

1631 жылы қарашада қалғай Дәулет Герей қайтыс болғаннан кейін Жәнібек Герей хан бұрынғы нұреддин Азамат Герейді жаңа қалғай етіп тағайындады. Көп ұзамай Жәнібек Герей мен қалғай Азамат Герейдің арасында жанжал туындады. 1632 жылы маусымда хан қалғайға түсіндіру үшін өзіне шақырады, сол кезде Азамат Герей Жәнібек Герейдің бұйрығымен өлтірілді.

Әдебиет

• Новосельский А. А. Борьба Московского государства с татарами в 17 веке. — М.—Л.: Издательство Академии наук СССР, 1948.
• Гайворонский Олекса. Повелители двух материков. — Т. 2. — Киев—Бахчисарай, 2009. — ISBN 9789662260038