Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Шығыс Рим империясы немесе Византия империясы (395-1453) (Батыс тарихшылары XIX ғасырда Шығыс Рим империясы атауының орнына Византия империясы деген атау берген. Византия халығы өздерін ромей деп атаған) — 395–1453 жылдар аралығында өмір сүрген мемлекет. Алғашында «Ромейлер империясы» деп аталған. Византия атауын Батыс тарихшылары XIX ғасырда енгізген.
| Шығыс Рим империясы лат. Imperium Romanum, Romania гр. Βασιλεία Ῥωμαίων, Ῥωμανία | |||||
| |||||
 Византия империясының шекараларының өзгеруі  | |||||
| Тарихы | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Құрылды | 395 | ||||
| Мемлекеттік құрылымы | |||||
| Ресми тілі | , | ||||
| Елорда | Константинополь | ||||
| (20 әулеттен астам) | |||||
| Географиясы | |||||
| Жер аумағы • Барлығы | 3 500 000 км² (VI ғ-да тұсында) км² | ||||
| Жұрты • Сарап ([[жыл|]]) • Тығыздығы | 35 000 000 (VI ғ.) до 5 000 000 (1281 жыл) адам адам/км² | ||||
| Экономикасы | |||||
| Валютасы | , , | ||||
| Қосымша мәліметтер | |||||
Сөз төркіні
«Византия империясы» деген терминді алғашқы рет 1557 жылы неміс тарихшысы Иероним Вольф (Hieronymus Wolf) өзінің «Corpus Historiæ Byzantinæ, a collection of historical sources» атты жұмысында қолданған. «Византий» (гр. Βυζάντιον, лат. Byzantium) деген Босфор бұғазы жанындағы б.з.д. 680 жылы іргесі қаланған ежелгі грек қаласы. 324 жылы Рим империясының астанасы осы қалаға көшті де, 330 жылдан бастап Константинополь, ал 1453 жылдан бері Ыстанбұл деп аталды.
1648 жылы француз тарихшысының Шарль Дюканждың «Byzantine du Louvre» жұмысында және 1680 жылы «Византия тарихы» жұмысында термин қайталанып, әрі қарай француз ғылымдары: Шарль Луи де Монтескьёнің жұмыстарында жалғасын тапты.
Ағылшын тарихшыларының арасында терминді алғашқы рет 1857 жылы қолданды.
Шығыс Рим империясының тұрғындары өздерін елін «Рим империясы» немесе «Римдіктер империясы» (лат. Imperium Romanum, лат. Imperium Romanorum; гр. Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων, Basileia tōn Rhōmaiōn, гр. Ἀρχὴ τῶν Ῥωμαίων, Archē tōn Rhōmaiōn) деп атаған.
Византия құрамы
Византия құрамына Балқан түбегі, Кіші Азия, Сирия, Палестина, Египет, , Месопотамия, Армения, Эгей теңізіндегі аралдар (Кипр, Крит, Родос, т. б.), Қырым түбегі кірді.
Халқы
Халқының этникалық құрамы әр түрлі (гректер, дактар, копттар, фракийліктер, сириялықтар, еврейлер, армяндар, грузиндер, тағыда басқа) болды. 4–6 ғасырлар аралығында халқының саны елу миллионнан алпыс бес миллионға дейін жетті. Экономикада, саяси өмір мен мәдениетте гректер үстемдік құрды.
Византия тарихының кезеңдері
Византия тарихы шамамен үш кезеңге бөлінеді.
Бірінші кезеңде (4–7 ғасырлардың ортасы) өкімет билігі императордың қолында болды. Ол күшті армия мен флот ұстап, өз шекараларын қорғап, тіпті басқыншылық соғыстар жүргізді. Византия Еуропадағы ең дамыған мемлекетке айналып, саудагерлер Батысқа Шығыстың қымбат тауарларын апарып, қатты байыды. Әсіресе, император I Юстинианның тұсында (527–65) мемлекеттің әскери қуаты артып, төңірегіндегі ұсақ мемлекеттерді өзіне қосып алды. Ол шіркеуге қолдау көрсетіп, сол арқылы Батыс пен Шығыс Рим империяларын қайтадан біріктірмекші болды. Ұлы Жібек жолына үстемдік жасау мақсатында Иранға қарсы Түрік қағанатымен әскери одақ құрылды. Кейбір түркі тайпалары Византия әскеріне қызметке тұрып, Кіші Азияға, Кавказға, Балқан түбегіне қоныстана бастады. Бірақ Юстинианның мұрагерлері билікті ұстап тұра алмады. 7 ғасырдың аяғында I Юстиниан тұсындағы ел аумағының үштен бірі ғана қалды.
Екінші кезеңде (7 ғасырдың ортасы — 13 ғасырдың басы) Византия бірте-бірте грек-славян мемлекетіне айналды. Жерінің кішірейгеніне қарамастан, ол Жерорта теңізіндегі ең қуатты державалардың бірі болды. Бірақ 1204 жылы крестшілер Константинопольді басып алғаннан кейін, Византия біртұтас мемлекет ретінде өмір сүруін тоқтатты.
Үшінші кезеңде (1204–1453) Византияның крестшілер жаулап алған бөлігінде Латын империясы (1204–61) құрылды. Қалған бөліктерінде (1204–61), (1204–1461), Эпир мемлекеті деген тәуелсіз мемлекеттер пайда болды. Олар Латын империясына қарсы үздіксіз соғыс жүргізді. Онда Никей империясы шешуші рөл атқарып, 1261 жылы Михаил VІІІ Палеолог Константинопольді басып алып, Византияны қалпына келтірді. Бірақ Трапезунд пен Эпир мемлекеттері оған қосылмай, дербестіктерін сақтап қалды.
14 ғасырдың басында түріктер Византияның Кіші Азиядағы иеліктерін толығымен басып алып, Балқан түбегіне шабуылдаумен болды. Олар 1453 жылы 29 мамырда Константинополь қаласын басып алды. 1461 жылы түріктер Трапезунд империясын да басып алғаннан кейін, Византия империясы өзінің өмір сүруін тоқтатады. Оның территориясы толығымен Осман сұлтандығының құрамына енді.
Рим империясының екіге бөлінуі
Рим империясының шығыс аймақтары экономикасының даму деңгейі жағынан варварлар шапқыншылығынан зардап шеккен батыс аймақтардан әлдеқайда алда болды. Сол себепті император І Константин б.з. 324 жылы астананы Рим қаласынан Босфор бұғазындағы Византий деген шағын калаға көшірді. 330 жылы ол қаланың аты Константинополь (Жаңа Рим) деп өзгертілді.
395 жылы Рим империясы ресми түрде Батыс және Шығыс болып екіге бөлініп кетті. Константинополь Шығыс Рим империясының астанасы болып калды. Бұл қала бұрын Византий деп аталғандықтан, Шығыс Рим империясы тарихта Византия империясы деп те аталады.
Византия империясы Еуропаға, Азия мен Африкаға дейін созылып жатты. Оның құрамына Балқан түбегі, Кіші Азия, Сирия, Палестина, Египет, Месопотамия мен Арменияның біраз бөлігі, Жерорта теңізінің шығысындағы аралдар мен Қырымдағы, Кавказдағы иеліктер кірді. Халықтың құрамы ала-құла болды: гректер, еврейлер, арабтар, иллирийліктер, дактар, армяндар, грузиндер т. б. Латын халқы азшылық болса да VII ғасырға дейін латын тілі мемлекеттік тіл болды. Кейін оны грек тілі ығыстырды. Шығыс Рим империясы ерте орта ғасырда Батысынан әлдеқайда бай болды. Империяны Египет пен Фракия астықпен қамтамасыз етіп отырды. Қалалары қаңырап, бос тұрған Батыс Еуропаға қарағанда Византияда тіршілігі қайнап, қолөнері дамыған, сауда орталығына айналған Александрия, Антиохия, Иерусалим, Константинополь сиякты қалалар көп болды. Аз уақыттың ішінде үлкен де бай қалаға айналған Константинополь Шығыс пен Батыс арасындағы « атанды. Бұл қалада әлемнің түкпір-түкпірінен — Қытайдан, Түрік қағанатынан, Ираннан, Үндістаннан, Батыс Еуропадан, Африкадан келген саудагерлерді кездестіруге болатын. Византияның алтын ақшасы — номисма барлық елдерде ең сенімді ақша болды.
Византия империясының жері құнарлы, ауа райы егіске қолайлы еді. Сол себепті империя аймактарында жылына 2-3 рет өнім жиналатын. Егіншілікпен қатар Византияда бау-бақша өсіру кең өріс алды. Суармалы жерлерде жүзім, зәйтүн, құрма, көкөністер өсірілді. Мал шаруашылығы да жаксы дамыды. Византияның ауыл шаруашылығында құл еңбегінен гөрі ерікті жер иеленушілер мен шаруалар қауымдары еңбегі басым болды. Сондықтан да Византиядағы ауыл шаруашылығы Батысқа қарағанда едәуір жоғары деңгейде дамыды.
Өкімет билігі
Мемлекеттігі жағынан Византия империясы бір адамның шексіз билігіне бағындырылған монархия болды. Барлық өкімет билігі василевстің (византиялық император атағы) колына шоғырланды. Ол өзі жоғарғы сот болды, сыртқы саясатты жүргізді, заңдар шығарды, әскерді басқарды. Оның билігі құдайдың әмірімен берілді деп саналды. Император «құдайдан ғана кіші, құдайдан кейінгі бірден-бір басшы» болды. Жұрт құдайдан кейін императорға табы- натын. Ол Шығысқа тән сән-салтанат құшағында өмір сүрді. Император билігін мұрагерлікпен иелену заң жүзінде бекітілмеді. Сондықтан шамасы келген бүлікші жеңіске жетіп, тақты басып алса, заңды мемлекет басшысы болып шыға келетін.
Византия қоғамында «димдер» деп аталған саяси партиялардың ықпалы зор болды. Олардың ішінде, әсіресе венеттер («жасылдар») мен прасиндер («көктер») партиялары ерекше оқшауланатын. 532 жылы осы партиялардың басшылығымен болған Ника («жеңу») көтерілісі әрең дегенде басылды.
Юстиниан императоры және оның заңдары
Византия империясының күшейген кезі I Юстиниан (527-565) билік құрған кез болды. Өте білімді, еңбеккор, батыл, қатал әрі бірбеткей бұл адам Рим империясын қалпына келтіру үшін күресті. Бірнеше соғыстар нәтижесінде Юстиниан Италияны, Солтүстік Африканы, Испанияның оңтүстік-батысын өз империясына қосып алды. Оның билігі кезінде империя Славяндар шапқыншылығына тойтарыс беріп отырды. Сасанилік Иранмен қырғын соғыс жүргізді.
Юстиниан билік кұрған кезде христиан діні үстемдік жағдайға ие болып қана койған жоқ, ол бірден-бір мемлекеттік дін деп жарияланды. императорлардың одақтасына, мемлекеттің тірегіне айналды. Империя ынтымағын нығайтқан дін бірлігінің нышаны ретінде I Юстиниан 532-537 жылдары Константинопольде Әулие София храмын салғызды.
VI ғасырдың аяғынан бастап Византия шіркеуінің ең жоғарғы басшысы болды. Императорлар шіркеулерге жер бөліп беріп отырды, оларды салықтан босатты.
Византия империясының күшеюі
Шығыс Рим империясының Батыстан бір ерекшелігі – Византия халықтарының бәріне бірдей ортақ әрі міндетті заңдар мен құқықтар негізінде өмір сүруі болды. Юстиниан билігі кезінде жазылған «Азаматтық құқықтар жинағы» - византиялық заң шығарушылық ой-пікірдің жетістігі. Ол зандар императордың шексіз билігін, құл иеленушілік құрылысты нығайтуды, меншік құқын қорғауды көздеді. Сондай-ақ жеке меншікті корғау, мұрагерлікті реттеу, отбасы құқын сақтау, сауда-саттықты дамыту жолдары тұжырымдалды. Юстиниан заңдары император билігін, Империяны басқаруды нығайтты, экономиканың дамуына үлес қосты.
VIII-IX ғасырларда Византияны иконға қарсы күрес әлсіретті. Ол күрес халық бұқарасының шіркеу байлығына, дінбасыларының бұзылғандығына қарсы наразылығын білдірді. 843 жылы иконға табынушылық кайта қалпына келтірілді. Сөйтіп, иконға қарсы күрес нәтижесіз аяқталды.
VII ғасырдың аяғында Византия василевстерінің қолында I Юстиниан тұсындағы державаның үштен бірі ғана қалды. Осы кезде Византия құл иеленуші империядан феодалдық мемлекетке айнала бастады. Империядағы феодалдық қатынастар Х-ХІІ ғасырларда түпкілікті орнады.
Славяндардың шапқыншылығы
443 және 447-448 жылдары Аттила (Еділ) басқарған ғұндар Византияға жорық жасап, оны салық төлеп тұруға мәжбүр еткен еді. V ғасырдың аяғынан бастап Шығыс Рим империясына солтүстіктен тайпалары қауіп төндірді. Олар Дунайдан өтіп, тіпті Константинопольге дейін жорықтар жасап отырды. VI ғасырдың аяғына қарай славян тайпалары Византия жеріне басып кіріп, Фракияда, Солтүстік Македонияда орнығып алды. VII ғасырдың 70-жылдарында Византияның солтүстік-шығысында алғашқы Славян мемлекеті — Болгария патшалығы құрылды.
Византияға славяндардың келіп орналасуы феодалдық катынастарға өтуге алып келді. Византия империясының негізгі тұрғындарын ерікті шаруа қауымдары құрады.
VIII ғасырдың аяғында Византияға тағы да бір славян тайпасы — орыстардың шапқыншылығы басталды. Олар қара теңіздің оңтүстік жағалауындағы Византия елдеріне шабуыл жасап тұрды. 860 жылы орыстар Константинополь қаласына дейін келді. Византиямен келісім жасап, кері қайтты. 907 жылы орыстар тағы да астана маңындағы елді мекендерді тонап кетті. 941 жылы Константинополь түбінде орыстар « көмегімен талқандалды. 971 жылы византиялықтар орыстарды Болгариядан қуып шығарды. 988 жылы Киев Русі Византиядан христиан дінін қабылдады. Тек осы кезден кейін ғана екі елдің арасында достық қатынастар басталды.
Арабтар шапқыншылығы
VII ғасырдың 30-жылдарынан бастап Византияға арабтар қауіп төндірді. Арабтар Византиядан оның ең бай жерлерін — Сирияны, Палестинаны, Жоғарғы Месопотамияны, Египетті тартып алды. Араб әскерлері Константинопольді бірнеше рет қоршап, шабуылдағанымен, оны басып ала алмады. арабтардың Византия жерін оңай басып алуына негізінен аймақтардағы халықтардың жоғары алым-салыққа наразылығы себеп болды. Олар арабтарды өздерінің азат етушісі ретінде карсы алып отырды.
VII ғасырдың аяғында арабтар Византияның Солтүстік Африкадағы жерлерін де тартып алды. Сыртқы шапқыншылықтар салдарынан империя аумағы үш есе кеміді. Тек VIII ғасырдың ортасында ғана Византия арабтарға қарсы күресте біраз жеңістерге жетіп, Сирияға басып кірді.
Арабтардың жорығынан кейін қол астында тек Грекия жерлері мен Анадолы түбегі қалды.
Византия империясының маңызы және оның тарихта қалдырған ізі
Рим құқығы
Рим империясы екіге бөлінгенде оның діні және тілі де бөлінген. Батыста католиктер латын тілімен, Шығыста православ діні грек тілімен. Рум құқығы да енді Шығыста нығая бастады. Шығыс империясы Батысы құлаған соң тағы бір мың жылдай болатын. Оның тарихы өте қызықты, бірақта, бізге десек, оның ішінде император Юстинианның кезеңі ең маңызды болып шықты.
Юстиниан, басқа императорларға қарасақ, өте ақылды, білімді және мәдиниетті кісі болған. Оның жұбайы да Феодора өз күйеуіне көп көмек көрсетті. Жақсы әйел ерді ер қылады, ал жаманы жер кылады деп осыған айтқандай болды. Император Юстиниан өзіннен кейін көп ескерткіштер қалдырды. Оның біреуі — Константинопольдің Әулие Софияның діни ғимараты, ал екіншісі — Corpus Juris Civilis – Юстинианның кодексі, Рум құқығының ең толық және ыңғайлы заңдар жинағы. Осы екі Юстинианның ескірткіштері әлі де тұр.
Юстиниан және оның ұрпақтарынан тағы біздерге өте қызықты кодекс қалған. Ол Кодекс Куманикус — ең бірінші латын-қыпшақ сөздігі.
Арғын-қыпшақтарды румдықтар кумани деп атаған. Византияда арығын-қыпшақтар тұрған екені де тарихта сақталған.
Бірақта, Византия да империя болғаннан соң оның өмірінің жылдары саналған. Көне орыстар, қыпшақтар тағы басқа нығая бастаған елдер Византияға көп шабуыл жасаған. Бара-бара қыпшақтардың туыстары Осман түріктер бұл империяны жойып қалдырды. Осы жағдай б.з. 1453 жылда болыпты. Византия-Шығыс Рум орнана жаңадай Османдар өз империясын құрды, Константинополь енді Ыстанбұл аталатын болды. Осман империясы да өз кезеңінде құлаған.
Архитектурасы мен бейнелеу өнері
Византияның архитектурасы мен бейнелеу өнері 6-ғасырда Ежелгі Рим империясының құрамына енген елдердеің өнері негізінде калыптасты. Византияда тұңғыш дамыған орта ғасырлық өнердің приниптері (шіркеу, одағы әулиелердің бейнесі) онымен көрші елдерге де зор әсерін тигізді. Мұнда құрылысы жағынан күрделі, еңсесі биік талай тамаша ғимараттар бой көтерді. Олар Равеннадағы әлие Сан-Виталидың күмбезді шіркеуі (526-547), Сирияның Кальб-Лузех қаласындағы базилика (480 ж.ш.), Константинопольдегі әулие Софияның алып күмбезді базиликасы (532-537) т. б. 9 ғасырдан бастап крест-күмбезді ғибатханалар пайда бола бастады; Хосиос Лукас монастырының (10-11 ғ.), Константинопольдегі Феодордың (11 ғ.), Салнокидегі Апостолдар (1312-1315) шіркеілері мен Мистр монастырьлық комплексі (13-15 ғ.) т. б. бекіністер мен сарайлар да көптеген салынды. Византия бейнелеу өнері бояуларының ғажайып әсерлілігімен, бейненің әрі дәл, әрі мәнділігімен ерекшеленеді. мұндай ерекшеліктер монументті шығармаларды ьасты орын алған (Равеннадағы Витали, Никеядағы Успени шіркеулерінің, Дафни және Хор монастырьларының мозаикалары, Константинополь фрескалары т.б.). Сонымен бірге икон өнері (иконопись) мен кітап көркемдеу өнері де өркендеді. Византия мүсін өнері тас, піл сүйектерін әрлеп жасау түрінде кең тараған.
Византияның архитектурасы мен бейнелеу өнері адамзат мәдениетінің дамуына зор әсерін тигізді. Мұнда құрылысы жағынан күрделі, еңселі ғимараттар бой көтерді. 9 ғасырдан бастап крест күмбезді ғибадатханалар пайда болды. Бейнелеу өнері бояуларының ғажайып әсерлілігімен, бейненің әрі дәл, әрі мәнділігімен ерекшеленді. Сонымен бірге икона салу өнері (иконопись) және кітап көркемдеу ісі де өркендеді. Мүсін өнері, тас, піл сүйектерін әрлеу де кең қанат жайды. Ақсүйектер арасында орган музыкасын тыңдау дәстүрге айналды. Кейіннен Византия мәдениетінің кейбір элементтері христиан дінімен бірге Шығыс Еуропа елдеріне ауысты.
Музыкасы
Византия империясы кезінде (4 ғасырдың аяғы мен 15 ғасырдың ортасында) өкімет билігі императордың қолында болды да, мұның өзі шіркеу музыкасының өмірлік музыкамен ұқсастығын, байланысын күшейтті: мейрамдарда, салтанатты сарайдағы қабылдауларда ән шырқалып, аспаптық музыка ойналды. Ақсүйектердің күнделік өмірінен орган музыкасы орын алады (7 ғасырда ол Византиядан Батыс Еуропаға тарайды), аккламациялар (құттықтау әндер), антифон (діни әндер) құттықтау әндер, беташар шығады. Түрлі ұлт музыкасының негізінде (сирия, грек, славян, еврей т.б.) византия гимндерінің (діни әндерінің) мелодиясы туындайды. Византия музыкасы невмалармен (ескілікті нота жазу түрі) жазылды. Шығыс Еуропа халықтары Византиядан христиан дінін кабылдаумен бірге оның музыкасының принциптерін де ұстанды.
Дереккөздер
- Балалар энциклопедиясы, III-том
- Halsall, Paul Byzantium. Fordham University (1995). Басты дереккөзінен мұрағатталған 23 тамыз 2011. Тексерілді, 21 маусым 2011.
- ; : «But from the start, there were two major differences between the Roman and Byzantine empires: Byzantium was for much of its life a Greek-speaking empire oriented towards Greek, not Latin culture; and it was a Christian empire».
- История человечества (русскоязычная версия), ЮНЕСКО, т. 3, стр. 273
- Fox, What, If Anything, Is a Byzantine?
- John Rosser, 2011
- Орта ғасырлардағы дүние жүзі тарихы. - Алматы: Атамұра, 2007. ISBN 9965-34-625-9
- С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті. Тарих және құқық институты, М. Тасболатов, Рум құқығы (студенттерге арналған оқу құралы)
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Shygys Rim imperiyasy nemese Vizantiya imperiyasy 395 1453 Batys tarihshylary XIX gasyrda Shygys Rim imperiyasy atauynyn ornyna Vizantiya imperiyasy degen atau bergen Vizantiya halygy ozderin romej dep atagan 395 1453 zhyldar aralygynda omir sүrgen memleket Algashynda Romejler imperiyasy dep atalgan Vizantiya atauyn Batys tarihshylary XIX gasyrda engizgen Shygys Rim imperiyasy lat Imperium Romanum Romania gr Basileia Ῥwmaiwn ῬwmaniaVizantiya imperiyasynyn shekaralarynyn ozgeruiTarihyҚuryldy 395Memlekettik kurylymyResmi tili Elorda Konstantinopol 20 әuletten astam GeografiyasyZher aumagy Barlygy 3 500 000 km VI g da tusynda km Zhurty Sarap zhyl Tygyzdygy 35 000 000 VI g do 5 000 000 1281 zhyl adam adam km EkonomikasyValyutasy Қosymsha mәlimetterSoz torkini Vizantiya imperiyasy degen termindi algashky ret 1557 zhyly nemis tarihshysy Ieronim Volf Hieronymus Wolf ozinin Corpus Historiae Byzantinae a collection of historical sources atty zhumysynda koldangan Vizantij gr Byzantion lat Byzantium degen Bosfor bugazy zhanyndagy b z d 680 zhyly irgesi kalangan ezhelgi grek kalasy 324 zhyly Rim imperiyasynyn astanasy osy kalaga koshti de 330 zhyldan bastap Konstantinopol al 1453 zhyldan beri Ystanbul dep ataldy 1648 zhyly francuz tarihshysynyn Sharl Dyukanzhdyn Byzantine du Louvre zhumysynda zhәne 1680 zhyly Vizantiya tarihy zhumysynda termin kajtalanyp әri karaj francuz gylymdary Sharl Lui de Monteskyonin zhumystarynda zhalgasyn tapty Agylshyn tarihshylarynyn arasynda termindi algashky ret 1857 zhyly koldandy Shygys Rim imperiyasynyn turgyndary ozderin elin Rim imperiyasy nemese Rimdikter imperiyasy lat Imperium Romanum lat Imperium Romanorum gr Basileia tῶn Ῥwmaiwn Basileia tōn Rhōmaiōn gr Ἀrxὴ tῶn Ῥwmaiwn Arche tōn Rhōmaiōn dep atagan Vizantiya kuramyVizantiya kuramyna Balkan tүbegi Kishi Aziya Siriya Palestina Egipet Mesopotamiya Armeniya Egej tenizindegi araldar Kipr Krit Rodos t b Қyrym tүbegi kirdi HalkyHalkynyn etnikalyk kuramy әr tүrli grekter daktar kopttar frakijlikter siriyalyktar evrejler armyandar gruzinder tagyda baska boldy 4 6 gasyrlar aralygynda halkynyn sany elu millionnan alpys bes millionga dejin zhetti Ekonomikada sayasi omir men mәdeniette grekter үstemdik kurdy Vizantiya tarihynyn kezenderiVizantiya tarihy shamamen үsh kezenge bolinedi Birinshi kezende 4 7 gasyrlardyn ortasy okimet biligi imperatordyn kolynda boldy Ol kүshti armiya men flot ustap oz shekaralaryn korgap tipti baskynshylyk sogystar zhүrgizdi Vizantiya Europadagy en damygan memleketke ajnalyp saudagerler Batyska Shygystyn kymbat tauarlaryn aparyp katty bajydy Әsirese imperator I Yustiniannyn tusynda 527 65 memlekettin әskeri kuaty artyp toniregindegi usak memleketterdi ozine kosyp aldy Ol shirkeuge koldau korsetip sol arkyly Batys pen Shygys Rim imperiyalaryn kajtadan biriktirmekshi boldy Ұly Zhibek zholyna үstemdik zhasau maksatynda Iranga karsy Tүrik kaganatymen әskeri odak kuryldy Kejbir tүrki tajpalary Vizantiya әskerine kyzmetke turyp Kishi Aziyaga Kavkazga Balkan tүbegine konystana bastady Birak Yustiniannyn muragerleri bilikti ustap tura almady 7 gasyrdyn ayagynda I Yustinian tusyndagy el aumagynyn үshten biri gana kaldy Ekinshi kezende 7 gasyrdyn ortasy 13 gasyrdyn basy Vizantiya birte birte grek slavyan memleketine ajnaldy Zherinin kishirejgenine karamastan ol Zherorta tenizindegi en kuatty derzhavalardyn biri boldy Birak 1204 zhyly krestshiler Konstantinopoldi basyp algannan kejin Vizantiya birtutas memleket retinde omir sүruin toktatty Үshinshi kezende 1204 1453 Vizantiyanyn krestshiler zhaulap algan boliginde Latyn imperiyasy 1204 61 kuryldy Қalgan bolikterinde 1204 61 1204 1461 Epir memleketi degen tәuelsiz memleketter pajda boldy Olar Latyn imperiyasyna karsy үzdiksiz sogys zhүrgizdi Onda Nikej imperiyasy sheshushi rol atkaryp 1261 zhyly Mihail VIII Paleolog Konstantinopoldi basyp alyp Vizantiyany kalpyna keltirdi Birak Trapezund pen Epir memleketteri ogan kosylmaj derbestikterin saktap kaldy 14 gasyrdyn basynda tүrikter Vizantiyanyn Kishi Aziyadagy ielikterin tolygymen basyp alyp Balkan tүbegine shabuyldaumen boldy Olar 1453 zhyly 29 mamyrda Konstantinopol kalasyn basyp aldy 1461 zhyly tүrikter Trapezund imperiyasyn da basyp algannan kejin Vizantiya imperiyasy ozinin omir sүruin toktatady Onyn territoriyasy tolygymen Osman sultandygynyn kuramyna endi Rim imperiyasynyn ekige bolinuiZhasyl tүspen imperator Trayan tusyndagy b z d 117 zh Rim imperiyasy kok tүspen I Yustinian imperatorynyn tusyndagy b z 550 zh imperiyanyn en maksimaldy ajmagy kyzyl syzykpen imperiyanyn b z b 395 zh ekige Batys zhәne Shygys bolinuiI Konstantin Rim imperiyasynyn shygys ajmaktary ekonomikasynyn damu dengeji zhagynan varvarlar shapkynshylygynan zardap shekken batys ajmaktardan әldekajda alda boldy Sol sebepti imperator I Konstantin b z 324 zhyly astanany Rim kalasynan Bosfor bugazyndagy Vizantij degen shagyn kalaga koshirdi 330 zhyly ol kalanyn aty Konstantinopol Zhana Rim dep ozgertildi 395 zhyly Rim imperiyasy resmi tүrde Batys zhәne Shygys bolyp ekige bolinip ketti Konstantinopol Shygys Rim imperiyasynyn astanasy bolyp kaldy Bul kala buryn Vizantij dep atalgandyktan Shygys Rim imperiyasy tarihta Vizantiya imperiyasy dep te atalady Vizantiya imperiyasy Europaga Aziya men Afrikaga dejin sozylyp zhatty Onyn kuramyna Balkan tүbegi Kishi Aziya Siriya Palestina Egipet Mesopotamiya men Armeniyanyn biraz boligi Zherorta tenizinin shygysyndagy araldar men Қyrymdagy Kavkazdagy ielikter kirdi Halyktyn kuramy ala kula boldy grekter evrejler arabtar illirijlikter daktar armyandar gruzinder t b Latyn halky azshylyk bolsa da VII gasyrga dejin latyn tili memlekettik til boldy Kejin ony grek tili ygystyrdy Shygys Rim imperiyasy erte orta gasyrda Batysynan әldekajda baj boldy Imperiyany Egipet pen Frakiya astykpen kamtamasyz etip otyrdy Қalalary kanyrap bos turgan Batys Europaga karaganda Vizantiyada tirshiligi kajnap koloneri damygan sauda ortalygyna ajnalgan Aleksandriya Antiohiya Ierusalim Konstantinopol siyakty kalalar kop boldy Az uakyttyn ishinde үlken de baj kalaga ajnalgan Konstantinopol Shygys pen Batys arasyndagy atandy Bul kalada әlemnin tүkpir tүkpirinen Қytajdan Tүrik kaganatynan Irannan Үndistannan Batys Europadan Afrikadan kelgen saudagerlerdi kezdestiruge bolatyn Vizantiyanyn altyn akshasy nomisma barlyk elderde en senimdi aksha boldy Vizantiya imperiyasynyn zheri kunarly aua rajy egiske kolajly edi Sol sebepti imperiya ajmaktarynda zhylyna 2 3 ret onim zhinalatyn Eginshilikpen katar Vizantiyada bau baksha osiru ken oris aldy Suarmaly zherlerde zhүzim zәjtүn kurma kokonister osirildi Mal sharuashylygy da zhaksy damydy Vizantiyanyn auyl sharuashylygynda kul enbeginen gori erikti zher ielenushiler men sharualar kauymdary enbegi basym boldy Sondyktan da Vizantiyadagy auyl sharuashylygy Batyska karaganda edәuir zhogary dengejde damydy Өkimet biligiMemlekettigi zhagynan Vizantiya imperiyasy bir adamnyn sheksiz biligine bagyndyrylgan monarhiya boldy Barlyk okimet biligi vasilevstin vizantiyalyk imperator atagy kolyna shogyrlandy Ol ozi zhogargy sot boldy syrtky sayasatty zhүrgizdi zandar shygardy әskerdi baskardy Onyn biligi kudajdyn әmirimen berildi dep sanaldy Imperator kudajdan gana kishi kudajdan kejingi birden bir basshy boldy Zhurt kudajdan kejin imperatorga taby natyn Ol Shygyska tәn sәn saltanat kushagynda omir sүrdi Imperator biligin muragerlikpen ielenu zan zhүzinde bekitilmedi Sondyktan shamasy kelgen bүlikshi zheniske zhetip takty basyp alsa zandy memleket basshysy bolyp shyga keletin Vizantiya kogamynda dimder dep atalgan sayasi partiyalardyn ykpaly zor boldy Olardyn ishinde әsirese venetter zhasyldar men prasinder kokter partiyalary erekshe okshaulanatyn 532 zhyly osy partiyalardyn basshylygymen bolgan Nika zhenu koterilisi әren degende basyldy Yustinian imperatory zhәne onyn zandaryI Yustinian Vizantiya imperiyasynyn kүshejgen kezi I Yustinian 527 565 bilik kurgan kez boldy Өte bilimdi enbekkor batyl katal әri birbetkej bul adam Rim imperiyasyn kalpyna keltiru үshin kүresti Birneshe sogystar nәtizhesinde Yustinian Italiyany Soltүstik Afrikany Ispaniyanyn ontүstik batysyn oz imperiyasyna kosyp aldy Onyn biligi kezinde imperiya Slavyandar shapkynshylygyna tojtarys berip otyrdy Sasanilik Iranmen kyrgyn sogys zhүrgizdi Yustinian bilik kurgan kezde hristian dini үstemdik zhagdajga ie bolyp kana kojgan zhok ol birden bir memlekettik din dep zhariyalandy imperatorlardyn odaktasyna memlekettin tiregine ajnaldy Imperiya yntymagyn nygajtkan din birliginin nyshany retinde I Yustinian 532 537 zhyldary Konstantinopolde Әulie Sofiya hramyn salgyzdy VI gasyrdyn ayagynan bastap Vizantiya shirkeuinin en zhogargy basshysy boldy Imperatorlar shirkeulerge zher bolip berip otyrdy olardy salyktan bosatty Vizantiya imperiyasynyn kүsheyuiShygys Rim imperiyasynyn Batystan bir ereksheligi Vizantiya halyktarynyn bәrine birdej ortak әri mindetti zandar men kukyktar negizinde omir sүrui boldy Yustinian biligi kezinde zhazylgan Azamattyk kukyktar zhinagy vizantiyalyk zan shygarushylyk oj pikirdin zhetistigi Ol zandar imperatordyn sheksiz biligin kul ielenushilik kurylysty nygajtudy menshik kukyn korgaudy kozdedi Sondaj ak zheke menshikti korgau muragerlikti retteu otbasy kukyn saktau sauda sattykty damytu zholdary tuzhyrymdaldy Yustinian zandary imperator biligin Imperiyany baskarudy nygajtty ekonomikanyn damuyna үles kosty VIII IX gasyrlarda Vizantiyany ikonga karsy kүres әlsiretti Ol kүres halyk bukarasynyn shirkeu bajlygyna dinbasylarynyn buzylgandygyna karsy narazylygyn bildirdi 843 zhyly ikonga tabynushylyk kajta kalpyna keltirildi Sojtip ikonga karsy kүres nәtizhesiz ayaktaldy VII gasyrdyn ayagynda Vizantiya vasilevsterinin kolynda I Yustinian tusyndagy derzhavanyn үshten biri gana kaldy Osy kezde Vizantiya kul ielenushi imperiyadan feodaldyk memleketke ajnala bastady Imperiyadagy feodaldyk katynastar H HII gasyrlarda tүpkilikti ornady Slavyandardyn shapkynshylygy443 zhәne 447 448 zhyldary Attila Edil baskargan gundar Vizantiyaga zhoryk zhasap ony salyk tolep turuga mәzhbүr etken edi V gasyrdyn ayagynan bastap Shygys Rim imperiyasyna soltүstikten tajpalary kauip tondirdi Olar Dunajdan otip tipti Konstantinopolge dejin zhoryktar zhasap otyrdy VI gasyrdyn ayagyna karaj slavyan tajpalary Vizantiya zherine basyp kirip Frakiyada Soltүstik Makedoniyada ornygyp aldy VII gasyrdyn 70 zhyldarynda Vizantiyanyn soltүstik shygysynda algashky Slavyan memleketi Bolgariya patshalygy kuryldy Vizantiyaga slavyandardyn kelip ornalasuy feodaldyk katynastarga otuge alyp keldi Vizantiya imperiyasynyn negizgi turgyndaryn erikti sharua kauymdary kurady VIII gasyrdyn ayagynda Vizantiyaga tagy da bir slavyan tajpasy orystardyn shapkynshylygy bastaldy Olar kara tenizdin ontүstik zhagalauyndagy Vizantiya elderine shabuyl zhasap turdy 860 zhyly orystar Konstantinopol kalasyna dejin keldi Vizantiyamen kelisim zhasap keri kajtty 907 zhyly orystar tagy da astana manyndagy eldi mekenderdi tonap ketti 941 zhyly Konstantinopol tүbinde orystar komegimen talkandaldy 971 zhyly vizantiyalyktar orystardy Bolgariyadan kuyp shygardy 988 zhyly Kiev Rusi Vizantiyadan hristian dinin kabyldady Tek osy kezden kejin gana eki eldin arasynda dostyk katynastar bastaldy Arabtar shapkynshylygy koldanu XIII g miniatyura Zhau kemesin zhoyatyn zhangysh kosyndy arnauly tүtiktermen shashyldy En algashky ret Vizantiya Arab sogysy kezinde vizantiyalyk flotynda koldanyldy Madrid VII gasyrdyn 30 zhyldarynan bastap Vizantiyaga arabtar kauip tondirdi Arabtar Vizantiyadan onyn en baj zherlerin Siriyany Palestinany Zhogargy Mesopotamiyany Egipetti tartyp aldy Arab әskerleri Konstantinopoldi birneshe ret korshap shabuyldaganymen ony basyp ala almady arabtardyn Vizantiya zherin onaj basyp aluyna negizinen ajmaktardagy halyktardyn zhogary alym salykka narazylygy sebep boldy Olar arabtardy ozderinin azat etushisi retinde karsy alyp otyrdy VII gasyrdyn ayagynda arabtar Vizantiyanyn Soltүstik Afrikadagy zherlerin de tartyp aldy Syrtky shapkynshylyktar saldarynan imperiya aumagy үsh ese kemidi Tek VIII gasyrdyn ortasynda gana Vizantiya arabtarga karsy kүreste biraz zhenisterge zhetip Siriyaga basyp kirdi Arabtardyn zhorygynan kejin kol astynda tek Grekiya zherleri men Anadoly tүbegi kaldy Vizantiya imperiyasynyn manyzy zhәne onyn tarihta kaldyrgan iziRim kukygy Alfavittik korsetkish bojynsha Corpus Juris Index omnium legum et paragraphorum quae in Pandectis Codice et Institutionibus continentur per literas digestus Gulielmo Rovilio basyp shygargan Lion 1571 zh Rim imperiyasy ekige bolingende onyn dini zhәne tili de bolingen Batysta katolikter latyn tilimen Shygysta pravoslav dini grek tilimen Rum kukygy da endi Shygysta nygaya bastady Shygys imperiyasy Batysy kulagan son tagy bir myn zhyldaj bolatyn Onyn tarihy ote kyzykty birakta bizge desek onyn ishinde imperator Yustiniannyn kezeni en manyzdy bolyp shykty Yustinian baska imperatorlarga karasak ote akyldy bilimdi zhәne mәdinietti kisi bolgan Onyn zhubajy da Feodora oz kүjeuine kop komek korsetti Zhaksy әjel erdi er kylady al zhamany zher kylady dep osygan ajtkandaj boldy Imperator Yustinian ozinnen kejin kop eskertkishter kaldyrdy Onyn bireui Konstantinopoldin Әulie Sofiyanyn dini gimaraty al ekinshisi Corpus Juris Civilis Yustiniannyn kodeksi Rum kukygynyn en tolyk zhәne yngajly zandar zhinagy Osy eki Yustiniannyn eskirtkishteri әli de tur Yustinian zhәne onyn urpaktarynan tagy bizderge ote kyzykty kodeks kalgan Ol Kodeks Kumanikus en birinshi latyn kypshak sozdigi Argyn kypshaktardy rumdyktar kumani dep atagan Vizantiyada arygyn kypshaktar turgan ekeni de tarihta saktalgan Birakta Vizantiya da imperiya bolgannan son onyn omirinin zhyldary sanalgan Kone orystar kypshaktar tagy baska nygaya bastagan elder Vizantiyaga kop shabuyl zhasagan Bara bara kypshaktardyn tuystary Osman tүrikter bul imperiyany zhojyp kaldyrdy Osy zhagdaj b z 1453 zhylda bolypty Vizantiya Shygys Rum ornana zhanadaj Osmandar oz imperiyasyn kurdy Konstantinopol endi Ystanbul atalatyn boldy Osman imperiyasy da oz kezeninde kulagan Arhitekturasy men bejneleu oneri Vizantiyanyn arhitekturasy men bejneleu oneri 6 gasyrda Ezhelgi Rim imperiyasynyn kuramyna engen elderdein oneri negizinde kalyptasty Vizantiyada tungysh damygan orta gasyrlyk onerdin prinipteri shirkeu odagy әulielerdin bejnesi onymen korshi elderge de zor әserin tigizdi Munda kurylysy zhagynan kүrdeli ensesi biik talaj tamasha gimarattar boj koterdi Olar Ravennadagy әlie San Vitalidyn kүmbezdi shirkeui 526 547 Siriyanyn Kalb Luzeh kalasyndagy bazilika 480 zh sh Konstantinopoldegi әulie Sofiyanyn alyp kүmbezdi bazilikasy 532 537 t b 9 gasyrdan bastap krest kүmbezdi gibathanalar pajda bola bastady Hosios Lukas monastyrynyn 10 11 g Konstantinopoldegi Feodordyn 11 g Salnokidegi Apostoldar 1312 1315 shirkeileri men Mistr monastyrlyk kompleksi 13 15 g t b bekinister men sarajlar da koptegen salyndy Vizantiya bejneleu oneri boyaularynyn gazhajyp әserliligimen bejnenin әri dәl әri mәndiligimen erekshelenedi mundaj erekshelikter monumentti shygarmalardy asty oryn algan Ravennadagy Vitali Nikeyadagy Uspeni shirkeulerinin Dafni zhәne Hor monastyrlarynyn mozaikalary Konstantinopol freskalary t b Sonymen birge ikon oneri ikonopis men kitap korkemdeu oneri de orkendedi Vizantiya mүsin oneri tas pil sүjekterin әrlep zhasau tүrinde ken taragan Vizantiyanyn arhitekturasy men bejneleu oneri adamzat mәdenietinin damuyna zor әserin tigizdi Munda kurylysy zhagynan kүrdeli enseli gimarattar boj koterdi 9 gasyrdan bastap krest kүmbezdi gibadathanalar pajda boldy Bejneleu oneri boyaularynyn gazhajyp әserliligimen bejnenin әri dәl әri mәndiligimen erekshelendi Sonymen birge ikona salu oneri ikonopis zhәne kitap korkemdeu isi de orkendedi Mүsin oneri tas pil sүjekterin әrleu de ken kanat zhajdy Aksүjekter arasynda organ muzykasyn tyndau dәstүrge ajnaldy Kejinnen Vizantiya mәdenietinin kejbir elementteri hristian dinimen birge Shygys Europa elderine auysty Muzykasy Vizantiya imperiyasy kezinde 4 gasyrdyn ayagy men 15 gasyrdyn ortasynda okimet biligi imperatordyn kolynda boldy da munyn ozi shirkeu muzykasynyn omirlik muzykamen uksastygyn bajlanysyn kүshejtti mejramdarda saltanatty sarajdagy kabyldaularda әn shyrkalyp aspaptyk muzyka ojnaldy Aksүjekterdin kүndelik omirinen organ muzykasy oryn alady 7 gasyrda ol Vizantiyadan Batys Europaga tarajdy akklamaciyalar kuttyktau әnder antifon dini әnder kuttyktau әnder betashar shygady Tүrli ult muzykasynyn negizinde siriya grek slavyan evrej t b vizantiya gimnderinin dini әnderinin melodiyasy tuyndajdy Vizantiya muzykasy nevmalarmen eskilikti nota zhazu tүri zhazyldy Shygys Europa halyktary Vizantiyadan hristian dinin kabyldaumen birge onyn muzykasynyn principterin de ustandy DerekkozderBalalar enciklopediyasy III tom Halsall Paul Byzantium Fordham University 1995 Basty derekkozinen muragattalgan 23 tamyz 2011 Tekserildi 21 mausym 2011 But from the start there were two major differences between the Roman and Byzantine empires Byzantium was for much of its life a Greek speaking empire oriented towards Greek not Latin culture and it was a Christian empire Istoriya chelovechestva russkoyazychnaya versiya YuNESKO t 3 str 273 Fox What If Anything Is a Byzantine John Rosser 2011 Orta gasyrlardagy dүnie zhүzi tarihy Almaty Atamura 2007 ISBN 9965 34 625 9 S Torajgyrov atyndagy Pavlodar memlekettik universiteti Tarih zhәne kukyk instituty M Tasbolatov Rum kukygy studentterge arnalgan oku kuraly