Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Монтескье Шарль Луи (фр. Charles-Louis de Seconda, Baron de La Brède et de Montesquieu; 18 қаңтар 1689 — 10 ақпан 1755), Шарль де Секонда, барон де Ла Бред и де Монтескье – француз ағартушысы, философ, .
| Монтескье Шарль Луи | |
|---|---|
 | |
| Дүниеге келгені: | 1689 ж. Замон Ла-Бред, Ла-Бред, Жиронда, Франция |
| Қайтыс болғаны: | 1755 ж. Париж, Франция |
| Мансабы: | француз ағартушысы, философ, |
Негізгі еңбектері: “Парсы хаттары” (1721), “Заңдардың рухы туралы” (1748). Монтескье теология мен дінді қатты сынға ала отырып, адамзат қоғамының дамуында белгілі бір объективті заңдылық бар екендігін мойындайды. Дінді қоғамда тәртіпті сақтау үшін, адамгершілікті қалыптастыру үшін қажет деп есептейді. Монтескье адамның табиғи еркіндігі теориясына сүйене отырып, оның бақытты болуға құқылы екендігін түсіндірді. Оның саяси идеялары классикалық либерализмге негізделген. Монтескье “Заңдардың рухы туралы” еңбегінде заңдардың шығу себептерін, қалыптасуын зерттеді. Монтескье пікірі бойынша, нағыз әділ заң адамның табиғи құқығына негізделуі қажет. Монтескье адамның ақыл-ойы, парасаты құдай белгілеп берген нәрсе емес, оның өмір сүріп отырған ортасының жемісі, сол ортаның өзгеруімен ол да өзгеріп отырады, заңды қатаң сақтау бостандықты қамтамасыз етуге, мемл. төңкерістерді болдырмауға қызмет етеді деген пікірде болды. Ол мемлекеттік биліктің үш сатысын:
- заң шығарушы,
- атқарушы
- сот билігін бөлу арқылы басқару азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді, өкімет билігін теріс пайдаланып, қиянат жасауды болдырмайды деген ой айтты.
Аталған еңбекте басқарудың республика, монархия және деспоттық түрлерін айқындап, олардың өзіндік ерекшеліктерін атап көрсетті. Билікті бөлу теориясына ерекше көңіл бөлді. Билікті әділ бөлмейінше, оны заңдастырмайынша еркіндіктің, саяси бостандықтардың жүзеге асуына жол жоқ. Монтескье мемлекет, демократия басқару жүйесін ұсына отырып, оның объективтілігін негіздеуге ұмтылды. Қоғам, оның ойынша, біртұтас әлеуметтік құрылым және тек халықтың жалпы рухы арқылы тануға болатын процесс. Монтескье философия тарихында алғаш рет географиялық орта мен оның қоғам дамуындағы орнына ерекше көңіл бөлді. Оның ойынша табиғаттың объективті заңдылығы әрбір халықтың психологиясы мен тұрмысына ерекше әсер етеді. Әсіресе климаттың, топырақ пен жер қыртысының адамдардың мінез-құлықтары мен халықтық қалыптасуына ықпал ететіндігін атап көрсетті.
Өмірбаяны
Монтескье француз ағартушыларының ішінде ең үлкені болды. Ол 1689 жылы Ла-Бред сарайында орташа дәулетті дворян отбасында дүниеге келген. Оның ағасының баласы жоқ болғандықтан, Монтескьеге бар дүниесін, атағын, қызметін мұраға қалдырады. Бұл болашақ жазушының бүкіл ғұмырын толығымен әдебиетке арнауына мүмкіндік берді. 1705 жылға дейін бес жыл бойы діни училищеде білім алды. Монтескье француз қоғамының заң саласын толық оқып, жетік меңгеріп шыққандықтан елдегі экономикалық, әлуметтік және саяси келеңсіздіктерді айқын аңғарып отырды. Оқуын бітірген соң Бордо академиясының мүшесі болып тағайындалады. 1720 жылы Монтескье «Парсы хаттары» деген шығарма жазып, бір жылдан кейін бұл шығармасын жасырын атпен жариялайды. Бұл романдағы автордың негізгі идеясы кейіннен «Рим империясының ұлылығы мен құлауының себептері туралы ойтолғамдар» және «Заңдар рухы» еңбектерінде кеңінен әңгімеленеді. Монтескье ғылыми мәселелерді академиялық қызығушылық үшін емес, адамдардың қоғамдық өмірін жақсарту үшін зерттеп, ғалым-күрескер ретінде танылды. «Парсы хаттары» деп аталатын туындысында бай әрі атақты Өзбек Еуропамен, оның мәдениетімен танысуға барады. Өзбек өз жерінде достарын, керемет сарайын, көптеген әйелдерін қалдырып кетеді. Соларға көрген-білгені туралы, Еуропа өркениеті туралы хатқа жазып жіберіп отырады. Осылайша Монтескье патшаның сақ цензурасынан құтылады. Яғни француз жерінде болып жатқан түрлі жағдайларды Өзбектің хаты түрінде баяндайды. Өзбек өз хаттарында француз қоғамының мансапқорлығын, жалқаулығын, екіжүзділігін, көрсе қызарлығын және басқа кемшіліктерін әшкерелейді. Эпистолярлық романның шегінен шықпай-ақ, Монтескье өз романын саяси трактатқа айналдырады. Ол өзі бұл шығарманы ХҮІІІ ғасырда ағартушылар тудырған философиялық трактат жанрына жатқызады. Онда шығыстық деспотизм мен батыстық монархияны сынға алып, республиканы қолдайды. Монтескье католиктік шіркеуді, патша билігін нысанаға алады. Оның пікірінше құдай адамды емес, адам құдайды өздеріне ұқсатып қиялынан жаратқан. 1751 жылы Готье атты бір аббат жазушыға қарсы «Парсы хаттары» – бұл сұрқия кітап» деген брошюра шығарады. Монтескье өркениетті елдердің басқыншылық саясатына, сол жердің тұрғындарын қанауына түбегейлі қарсы. Құл сату, қара нәсілділерді Америкаға зорлықпен, күштеп апарып, сатуға қарсы. Ол соғыстың екі түрін ғана мойындайды: біріншісі өз отанын сыртқы жаудан қорғау, екіншісі, басқыншылыққа ұшыраған жақтасыңа көмектесу. Ал басқа соғыстардың барлығы әділетсіз және заңсыз деп түсінеді. Монтескьенің «Парсы хаттары» өте сәтті шығады. Автор есімі баршаға танылады. Біраз оқырманды шығарманың шын мәніндегі астарлы мазмұны емес, жеңіл, біршама еркін формасы, онда суреттелген аристократтық салондар, сарай өмірінің ұрыс-керісі қызықтырды. Ал шіркеу бұл шығарманы оқуға тыйым салды. «Парсы хаттарынан» кейін Монтескье «Кандидадағы ғибадатхана», «Пафосқа саяхат» атты шығармаларын жазады. Алайда Монтескье өзі бұл шығармаларына аса мән бермейді. Ол түбегейлі зерттеу жұмыстарымен айналысып, батыс Еуропа елдерін аралайды. Үш жыл бойы ол Франциядан тыс жерде өмір сүріп, Италия, Голландия, Германия, Англия елдерінің саяси-әлеуметік құрылымын зерттейді. Монтескье Англияда көрнекті саяси қайраткерлермен – Уолполоммен, Боллингброкпен, граф Честерфилдпен, Свифтпен, әуелі ағылшын патшайымының өзімен кездеседі. Англияда патша ғылыми қоғамының мүшелігіне тағайындалады. «Заңдар рухы» атты еңбегін Монтескье өзінің осы негізгі еңбегін 20 жыл бойы жазады. Мұнда ол заңдар табиғаты туралы өз көзқарасының жүйесін жасайды. «Әділ заң адамның табиғи құқықтарынан туындайды. Ол қоғамның ар-ұяты болады. Заң бәрінен де биік тұруы қажет. Халықтың және жеке тұлғаның еркіндігі заңға бағынғандығынан көрінеді. Заңға қанаушылардың қолын сұқпауын қамтамасыз ететін мемлекеттің болашағы бар» деген ой айтады. мен Гельвеций Монтескье ойларына сыни көзбен қарады. «Заңдар рухы» шығармасынан кейін Монтескье әдеби еңбекпен шұғылданған жоқ. 1755 жылы дүниеден өтеді. ХУІІІ ғасырдағы француз ағартушыларынан Дидро ғана Монтескьені соңғы сапарға шығарып салысады.
Дереккөздер
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2006. - 569 б. ISBN 9965-808-89-9
- Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
- История зарубежной литературы ХУІІ-ХУІІІ в.в. С.Д.Артамонов, З.Т.Гражданская, Р.М.Самарин. Москва, Просвещение, 1973
- История зарубежной литературы ХУІІІ века. С.Д.Артамонов, З.Т.Гражданская. Москва, Просвещение, 1956
- Артамонов С.Д. История зарубежной литературы ХУІІ-ХУІІІвв. Москва, Просвещение, 1988
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Monteske Sharl Lui fr Charles Louis de Seconda Baron de La Brede et de Montesquieu 18 kantar 1689 10 akpan 1755 Sharl de Sekonda baron de La Bred i de Monteske francuz agartushysy filosof Monteske Sharl LuiDүniege kelgeni 1689 zh Zamon La Bred La Bred Zhironda FranciyaҚajtys bolgany 1755 zh Parizh FranciyaMansaby francuz agartushysy filosof Negizgi enbekteri Parsy hattary 1721 Zandardyn ruhy turaly 1748 Monteske teologiya men dindi katty synga ala otyryp adamzat kogamynyn damuynda belgili bir obektivti zandylyk bar ekendigin mojyndajdy Dindi kogamda tәrtipti saktau үshin adamgershilikti kalyptastyru үshin kazhet dep eseptejdi Monteske adamnyn tabigi erkindigi teoriyasyna sүjene otyryp onyn bakytty boluga kukyly ekendigin tүsindirdi Onyn sayasi ideyalary klassikalyk liberalizmge negizdelgen Monteske Zandardyn ruhy turaly enbeginde zandardyn shygu sebepterin kalyptasuyn zerttedi Monteske pikiri bojynsha nagyz әdil zan adamnyn tabigi kukygyna negizdelui kazhet Monteske adamnyn akyl ojy parasaty kudaj belgilep bergen nәrse emes onyn omir sүrip otyrgan ortasynyn zhemisi sol ortanyn ozgeruimen ol da ozgerip otyrady zandy katan saktau bostandykty kamtamasyz etuge meml tonkeristerdi boldyrmauga kyzmet etedi degen pikirde boldy Ol memlekettik biliktin үsh satysyn zan shygarushy atkarushy sot biligin bolu arkyly baskaru azamattardyn kauipsizdigin kamtamasyz etedi okimet biligin teris pajdalanyp kiyanat zhasaudy boldyrmajdy degen oj ajtty Atalgan enbekte baskarudyn respublika monarhiya zhәne despottyk tүrlerin ajkyndap olardyn ozindik erekshelikterin atap korsetti Bilikti bolu teoriyasyna erekshe konil boldi Bilikti әdil bolmejinshe ony zandastyrmajynsha erkindiktin sayasi bostandyktardyn zhүzege asuyna zhol zhok Monteske memleket demokratiya baskaru zhүjesin usyna otyryp onyn obektivtiligin negizdeuge umtyldy Қogam onyn ojynsha birtutas әleumettik kurylym zhәne tek halyktyn zhalpy ruhy arkyly tanuga bolatyn process Monteske filosofiya tarihynda algash ret geografiyalyk orta men onyn kogam damuyndagy ornyna erekshe konil boldi Onyn ojynsha tabigattyn obektivti zandylygy әrbir halyktyn psihologiyasy men turmysyna erekshe әser etedi Әsirese klimattyn topyrak pen zher kyrtysynyn adamdardyn minez kulyktary men halyktyk kalyptasuyna ykpal etetindigin atap korsetti ӨmirbayanyLettres familieres a divers amis d Italie 1767 Monteske francuz agartushylarynyn ishinde en үlkeni boldy Ol 1689 zhyly La Bred sarajynda ortasha dәuletti dvoryan otbasynda dүniege kelgen Onyn agasynyn balasy zhok bolgandyktan Monteskege bar dүniesin atagyn kyzmetin muraga kaldyrady Bul bolashak zhazushynyn bүkil gumyryn tolygymen әdebietke arnauyna mүmkindik berdi 1705 zhylga dejin bes zhyl bojy dini uchilishede bilim aldy Monteske francuz kogamynyn zan salasyn tolyk okyp zhetik mengerip shykkandyktan eldegi ekonomikalyk әlumettik zhәne sayasi kelensizdikterdi ajkyn angaryp otyrdy Okuyn bitirgen son Bordo akademiyasynyn mүshesi bolyp tagajyndalady 1720 zhyly Monteske Parsy hattary degen shygarma zhazyp bir zhyldan kejin bul shygarmasyn zhasyryn atpen zhariyalajdy Bul romandagy avtordyn negizgi ideyasy kejinnen Rim imperiyasynyn ulylygy men kulauynyn sebepteri turaly ojtolgamdar zhәne Zandar ruhy enbekterinde keninen әngimelenedi Monteske gylymi mәselelerdi akademiyalyk kyzygushylyk үshin emes adamdardyn kogamdyk omirin zhaksartu үshin zerttep galym kүresker retinde tanyldy Parsy hattary dep atalatyn tuyndysynda baj әri atakty Өzbek Europamen onyn mәdenietimen tanysuga barady Өzbek oz zherinde dostaryn keremet sarajyn koptegen әjelderin kaldyryp ketedi Solarga korgen bilgeni turaly Europa orkenieti turaly hatka zhazyp zhiberip otyrady Osylajsha Monteske patshanyn sak cenzurasynan kutylady Yagni francuz zherinde bolyp zhatkan tүrli zhagdajlardy Өzbektin haty tүrinde bayandajdy Өzbek oz hattarynda francuz kogamynyn mansapkorlygyn zhalkaulygyn ekizhүzdiligin korse kyzarlygyn zhәne baska kemshilikterin әshkerelejdi Epistolyarlyk romannyn sheginen shykpaj ak Monteske oz romanyn sayasi traktatka ajnaldyrady Ol ozi bul shygarmany HҮIII gasyrda agartushylar tudyrgan filosofiyalyk traktat zhanryna zhatkyzady Onda shygystyk despotizm men batystyk monarhiyany synga alyp respublikany koldajdy Monteske katoliktik shirkeudi patsha biligin nysanaga alady Onyn pikirinshe kudaj adamdy emes adam kudajdy ozderine uksatyp kiyalynan zharatkan 1751 zhyly Gote atty bir abbat zhazushyga karsy Parsy hattary bul surkiya kitap degen broshyura shygarady Monteske orkenietti elderdin baskynshylyk sayasatyna sol zherdin turgyndaryn kanauyna tүbegejli karsy Қul satu kara nәsildilerdi Amerikaga zorlykpen kүshtep aparyp satuga karsy Ol sogystyn eki tүrin gana mojyndajdy birinshisi oz otanyn syrtky zhaudan korgau ekinshisi baskynshylykka ushyragan zhaktasyna komektesu Al baska sogystardyn barlygy әdiletsiz zhәne zansyz dep tүsinedi Monteskenin Parsy hattary ote sәtti shygady Avtor esimi barshaga tanylady Biraz okyrmandy shygarmanyn shyn mәnindegi astarly mazmuny emes zhenil birshama erkin formasy onda surettelgen aristokrattyk salondar saraj omirinin urys kerisi kyzyktyrdy Al shirkeu bul shygarmany okuga tyjym saldy Parsy hattarynan kejin Monteske Kandidadagy gibadathana Pafoska sayahat atty shygarmalaryn zhazady Alajda Monteske ozi bul shygarmalaryna asa mәn bermejdi Ol tүbegejli zertteu zhumystarymen ajnalysyp batys Europa elderin aralajdy Үsh zhyl bojy ol Franciyadan tys zherde omir sүrip Italiya Gollandiya Germaniya Angliya elderinin sayasi әleumetik kurylymyn zerttejdi Monteske Angliyada kornekti sayasi kajratkerlermen Uolpolommen Bollingbrokpen graf Chesterfildpen Sviftpen әueli agylshyn patshajymynyn ozimen kezdesedi Angliyada patsha gylymi kogamynyn mүsheligine tagajyndalady Zandar ruhy atty enbegin Monteske ozinin osy negizgi enbegin 20 zhyl bojy zhazady Munda ol zandar tabigaty turaly oz kozkarasynyn zhүjesin zhasajdy Әdil zan adamnyn tabigi kukyktarynan tuyndajdy Ol kogamnyn ar uyaty bolady Zan bәrinen de biik turuy kazhet Halyktyn zhәne zheke tulganyn erkindigi zanga bagyngandygynan korinedi Zanga kanaushylardyn kolyn sukpauyn kamtamasyz etetin memlekettin bolashagy bar degen oj ajtady men Gelvecij Monteske ojlaryna syni kozben karady Zandar ruhy shygarmasynan kejin Monteske әdebi enbekpen shugyldangan zhok 1755 zhyly dүnieden otedi HUIII gasyrdagy francuz agartushylarynan Didro gana Monteskeni songy saparga shygaryp salysady DerekkozderOryssha kazaksha tүsindirme sozdik Әleumettanu zhәne sayasattanu bojynsha Zhalpy redakciyasyn baskargan e g d professor E Aryn Pavlodar EKO ҒӨF 2006 569 b ISBN 9965 808 89 9 Sayasi tүsindirme sozdik Almaty 2007 ISBN 9965 32 491 3 Istoriya zarubezhnoj literatury HUII HUIII v v S D Artamonov Z T Grazhdanskaya R M Samarin Moskva Prosveshenie 1973 Istoriya zarubezhnoj literatury HUIII veka S D Artamonov Z T Grazhdanskaya Moskva Prosveshenie 1956 Artamonov S D Istoriya zarubezhnoj literatury HUII HUIIIvv Moskva Prosveshenie 1988