Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Басқа мағыналар үшін Барыс деген бетті қараңыз.Қар барысы, Ілбіс (лат. Uncia uncia) Орталық Азия тауларын, Солтүстік Үндістан, Пәкістан, Байкал, Тибет өңірлерін мекендейтін мысық.
| Барыс | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||
 () | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Uncia uncia (, 1775) | ||||||||||||||||
 Range map |
Көп түркі және көшпенді елдер үшін, барыс ұлттық таңба. Алматы қаласының қалатаңбасында - барыс, Татарстан Республикасының елтаңбасында - қанатты барыс.
Қазақ ежелден барыстың тектілігін, батылдығын, айлакерлігін пір тұтқан. Дәстүрлі жыл санауымыздың үшінші жылы Барыс жылы. Барыс Алматы, Астана қалаларының төлтаңбаларында бейнеленген.
Атауының шығу тарихы
Тува жерінде бұл түрді ирбиш, Жетісу жерінде ильберс, Алматының шығысында ирвиз, түркі тілдерінде ирбиз деп атаған. Сондықтан оны ілбіс немесе барыс деп атап кеткен.
Таралуы
Жыртқыштар отряды - Carivora. Мысықтар тұқымдасы – Felidae.
Түрдің таралуы Орталық Азия және Оңтүстік Сібір тауларын қамтиды. Алтай тауларында бірең-сараң аңмен кездесу Күршім, Холзун, Оңтүстік Алтай, Тарбағатай, сондай-ақ Бұқтырма, Қарақаба өзендерінің жоғарғы жағында, Марқакөл маңында байқалды. Тянь-Шань, Тарбағатай, Сауыр мен Алтайдың биік жоталарында таралған; таулардың альпі және субальпі белдеулерінде құзды, жартасты жерлерді мекендейді. Қаратауда (Сырдариялық) XX ғ. 40-шы жылдары жойылып кеткен. Іле және Жоңғар Алатауларының онша биік емес жоталары – Торайғыр, Сөгеті, Кіші және Үлкен Бөгеті, Қатутау, Ақтау, Шолақ, Матай, Алтынемелде барыс тұрақты мекендемейді, бірақ оларға анда-санда енгені байқалады.
Тасты құздар, негізінен, таудың субальпі және альпі белдеулерінде. Сонымен бірге, онша биік емес тауларда да олардың тік, тасты құзды беткейлерінде ұшырасады.
Барлық жерде саны өте аз; тек аздап Алматы қорығында жиірек кездеседі. Іле Алатауында 30-35, Теріскей Алатауында – 2-3, Кетпенде – 2-3 барыс тіршілік етеді. XX ғ. 60-80 жылдары Күнгей Алатауында оның іздері жиі кездесетін. Сол жылдары Жоңғар Алатауында 50 барыс тіршілік етті, ал Сауырда іздері ғана көрінді. Батыс Тянь-Шаньда сирек, Ақсу-Жабағылы қорығында 2-3 барыс өмір сүреді. XX ғ. 70-80 жылдары Қазақстанда барлығы 180-200-дей барыс бар екендігі анықталды, ал қазірде бұл көрсеткіш 120-130-дай ғана. Сирек, таралу аймағы тарылып, саны кемуде. Осы күні Қазақстанда жалпы саны - 200 бастан аспайды; санының кемуінің негізгі себептері - қасақылық және негізгі қоректік объектілер (таутеке, арқар, елік) санының азаюы.
1976 және 1985 жылдары барыстар Алматы хайуанаттар бағында өсіп-өнген. Ақсу-Жабағылы, Алматы және Марқакөл қорықтарында және үш қорықшаларда қорғалады. Жоңғар қорығын ұйымдастырып, қазіргі бар қорықшаларда қорғау жұмыстарын жақсарту қажет.
Биологиялық ерекшеліктері
Барыс – мысық тұқымдасына жататын жыртқыш аң. Дене тұрқы 125 – 135 см, биіктігі 60 см (шоқтығынан алғанда), құйрығы 90 – 100 см, салмағы отыз – қырық килограмдай. Түсі көк сұр, теңбіл шұбар, сақина тәрізді дөңгелек қара дақтары бар, жүні ұзын әрі қалың. Қазақстан мен Орталық Азияның биік тауларында (2000 м-ден астам) кездеседі. Оның ең көп жүретін жері – басын мәңгі қар басқан тасты тік беткейлер мен қиялар. Қыста қар қалың түскенде, барыс таудың орманды белдеуіне дейін төменге түседі. Барыс тұяқты жануарларды, әсіресе, арқарды, тау текені, тау ешкілерін, еліктерді, ал құстардан ұлар мен кекіліктерді ұстап жейді. Қорегін негізінен іңірде немесе түнде аулайды. Қазақстандағы барыстың саны жүз сексен – екі жүздей. Олар негізінен Ақсу-Жабағылы, Алматы, Марқакөл қорықтары мен Алматы, Лепсі, Тоқты қорықшаларында мекендейді. Аулауға тыйым салынған, санының азайып кетуіне байланысты халықаралық және ұлттық «Қызыл кітапқа» (1996) енгізілген.
Бір жерде тұрақты тіршілік етеді, бірақ күн көру жағдайы нашарлағанда кейде алысқа қоныс аударуы мүмкін. Қыста тұяқты аңдар тау етектеріне қарай түскенде, барыстарда сол маңға қарай қоныс аударады. Оның негізгі азықтары –таутеке, елік, қабан, марал, арқар, қоян, шақылдақ, ұлар мен кекіліктер. Жыныстық жағанан екі жасында жетіледі. Күйге түсуі – ақпан-наурыз айларында, балаларын мамыр-маусым айларында туады. Әдетте 1-5, сирек – 2-3 жас барыстар дүниеге келеді.
Қолда өсіру
Хайуанаттар парктерінде ұсталады және жақсы көбейеді.
Қорғау шаралары
Негізгі шектеуші факторлар браконьерлік, қоректер санының кемуі.
СИТЕС-дің 1-ші қосымшасына енгізілген. Ақсу-Жабағылы, Алматы, Марқакөл, Батыс Алтай қорықтарында, Сайрам-Өгем, Іле-Алатау, Катонқарағай ұлттық парктерінде және бірқатар қорықшаларда қорғалады.
Қажетті қорғау шаралары: Ерекше қорғалатын табиғи территориялар ұйымдастыру, қарғаудың тиімділігін арттыру және браконьермен күресті күшейту қажет.
Зерттеу жөніндегі ұсыныстар: Соңғы оншақты жыл ішінде барысты ғылыми зерттеу болған жоқ. Сондықтанда Қазақстандағы барыстың қазіргі жағдайын терең зерттеу керек.
Статус
III-ші санат. Ареалы қысқарып, саны азайып келеді. Барысты 2-ші санатқа көшіру керек. Халықаралық табиғат қорғау Одағының (МСОП) қызыл тізіміне (ЕN – санаты), Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Ресей Қызыл кітаптарына енгізілген.
Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы
Дүниежүзілік және Қазақстан фауналарында туыстың жалғыз өкілі.
Дереккөздер
- Cat Specialist Group (2002). Uncia uncia. 2006. . 2006. www.iucnredlist.org. Retrieved on 11 мамыр 2006.
- Қазақ Энциклопедиясы
- 1. Слудский, 1973; 2. Грачев, Федосенко, 1977; 3. Федосенко, 1982; 4. Жиряков, Байдавлетов, 2002; 5. Джаныспаев, 2002; 6. Березовиков, 1982; 7. Шербаков, Кочнев, 1986; 8. Анненков, 1982; 9. Зинченко, Березовиков, 1986; 10. Грачев, 2002; 11. Колбинцев, 2001.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Baska magynalar үshin Barys degen betti karanyz Қar barysy Ilbis lat Uncia uncia Ortalyk Aziya taularyn Soltүstik Үndistan Pәkistan Bajkal Tibet onirlerin mekendejtin mysyk Barys Dүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby SүtkorektilerSaby ZhyrtkyshtarTukymdasy FelidaeKishi tukymdasy Tegi UnciaTүri U unciaUncia uncia 1775 Range map Kop tүrki zhәne koshpendi elder үshin barys ulttyk tanba Almaty kalasynyn kalatanbasynda barys Tatarstan Respublikasynyn eltanbasynda kanatty barys Қazak ezhelden barystyn tektiligin batyldygyn ajlakerligin pir tutkan Dәstүrli zhyl sanauymyzdyn үshinshi zhyly Barys zhyly Barys Almaty Astana kalalarynyn toltanbalarynda bejnelengen Atauynyn shygu tarihyTuva zherinde bul tүrdi irbish Zhetisu zherinde ilbers Almatynyn shygysynda irviz tүrki tilderinde irbiz dep atagan Sondyktan ony ilbis nemese barys dep atap ketken TaraluyZhyrtkyshtar otryady Carivora Mysyktar tukymdasy Felidae Tүrdin taraluy Ortalyk Aziya zhәne Ontүstik Sibir taularyn kamtidy Altaj taularynda biren saran anmen kezdesu Kүrshim Holzun Ontүstik Altaj Tarbagataj sondaj ak Buktyrma Қarakaba ozenderinin zhogargy zhagynda Markakol manynda bajkaldy Tyan Shan Tarbagataj Sauyr men Altajdyn biik zhotalarynda taralgan taulardyn alpi zhәne subalpi beldeulerinde kuzdy zhartasty zherlerdi mekendejdi Қaratauda Syrdariyalyk XX g 40 shy zhyldary zhojylyp ketken Ile zhәne Zhongar Alataularynyn onsha biik emes zhotalary Torajgyr Sogeti Kishi zhәne Үlken Bogeti Қatutau Aktau Sholak Mataj Altynemelde barys turakty mekendemejdi birak olarga anda sanda engeni bajkalady Tasty kuzdar negizinen taudyn subalpi zhәne alpi beldeulerinde Sonymen birge onsha biik emes taularda da olardyn tik tasty kuzdy betkejlerinde ushyrasady Barlyk zherde sany ote az tek azdap Almaty korygynda zhiirek kezdesedi Ile Alatauynda 30 35 Teriskej Alatauynda 2 3 Ketpende 2 3 barys tirshilik etedi XX g 60 80 zhyldary Kүngej Alatauynda onyn izderi zhii kezdesetin Sol zhyldary Zhongar Alatauynda 50 barys tirshilik etti al Sauyrda izderi gana korindi Batys Tyan Shanda sirek Aksu Zhabagyly korygynda 2 3 barys omir sүredi XX g 70 80 zhyldary Қazakstanda barlygy 180 200 dej barys bar ekendigi anyktaldy al kazirde bul korsetkish 120 130 daj gana Sirek taralu ajmagy tarylyp sany kemude Osy kүni Қazakstanda zhalpy sany 200 bastan aspajdy sanynyn kemuinin negizgi sebepteri kasakylyk zhәne negizgi korektik obektiler tauteke arkar elik sanynyn azayuy 1976 zhәne 1985 zhyldary barystar Almaty hajuanattar bagynda osip ongen Aksu Zhabagyly Almaty zhәne Markakol koryktarynda zhәne үsh korykshalarda korgalady Zhongar korygyn ujymdastyryp kazirgi bar korykshalarda korgau zhumystaryn zhaksartu kazhet Biologiyalyk erekshelikteriBarys mysyk tukymdasyna zhatatyn zhyrtkysh an Dene turky 125 135 sm biiktigi 60 sm shoktygynan alganda kujrygy 90 100 sm salmagy otyz kyryk kilogramdaj Tүsi kok sur tenbil shubar sakina tәrizdi dongelek kara daktary bar zhүni uzyn әri kalyn Қazakstan men Ortalyk Aziyanyn biik taularynda 2000 m den astam kezdesedi Onyn en kop zhүretin zheri basyn mәngi kar baskan tasty tik betkejler men kiyalar Қysta kar kalyn tүskende barys taudyn ormandy beldeuine dejin tomenge tүsedi Barys tuyakty zhanuarlardy әsirese arkardy tau tekeni tau eshkilerin elikterdi al kustardan ular men kekilikterdi ustap zhejdi Қoregin negizinen inirde nemese tүnde aulajdy Қazakstandagy barystyn sany zhүz seksen eki zhүzdej Olar negizinen Aksu Zhabagyly Almaty Markakol koryktary men Almaty Lepsi Tokty korykshalarynda mekendejdi Aulauga tyjym salyngan sanynyn azajyp ketuine bajlanysty halykaralyk zhәne ulttyk Қyzyl kitapka 1996 engizilgen Bir zherde turakty tirshilik etedi birak kүn koru zhagdajy nasharlaganda kejde alyska konys audaruy mүmkin Қysta tuyakty andar tau etekterine karaj tүskende barystarda sol manga karaj konys audarady Onyn negizgi azyktary tauteke elik kaban maral arkar koyan shakyldak ular men kekilikter Zhynystyk zhaganan eki zhasynda zhetiledi Kүjge tүsui akpan nauryz ajlarynda balalaryn mamyr mausym ajlarynda tuady Әdette 1 5 sirek 2 3 zhas barystar dүniege keledi Қolda osiruHajuanattar parkterinde ustalady zhәne zhaksy kobejedi Қorgau sharalaryNegizgi shekteushi faktorlar brakonerlik korekter sanynyn kemui SITES din 1 shi kosymshasyna engizilgen Aksu Zhabagyly Almaty Markakol Batys Altaj koryktarynda Sajram Өgem Ile Alatau Katonkaragaj ulttyk parkterinde zhәne birkatar korykshalarda korgalady Қazhetti korgau sharalary Erekshe korgalatyn tabigi territoriyalar ujymdastyru kargaudyn tiimdiligin arttyru zhәne brakonermen kүresti kүshejtu kazhet Zertteu zhonindegi usynystar Songy onshakty zhyl ishinde barysty gylymi zertteu bolgan zhok Sondyktanda Қazakstandagy barystyn kazirgi zhagdajyn teren zertteu kerek Status III shi sanat Arealy kyskaryp sany azajyp keledi Barysty 2 shi sanatka koshiru kerek Halykaralyk tabigat korgau Odagynyn MSOP kyzyl tizimine EN sanaty Қyrgyzstan Өzbekstan Tәzhikstan Resej Қyzyl kitaptaryna engizilgen Genofondysyn saktau үshin taksonnyn manyzy Dүniezhүzilik zhәne Қazakstan faunalarynda tuystyn zhalgyz okili DerekkozderCat Specialist Group 2002 Uncia uncia 2006 2006 www iucnredlist org Retrieved on 11 mamyr 2006 Қazak Enciklopediyasy 1 Sludskij 1973 2 Grachev Fedosenko 1977 3 Fedosenko 1982 4 Zhiryakov Bajdavletov 2002 5 Dzhanyspaev 2002 6 Berezovikov 1982 7 Sherbakov Kochnev 1986 8 Annenkov 1982 9 Zinchenko Berezovikov 1986 10 Grachev 2002 11 Kolbincev 2001