Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қоқан хандығы (1710 – 1876) – Ферғана жазығында 18 – 19 ғасырларда болған мемлекет. Астанасы – Қоқан.
| Қоқан хандығы Хандық | ||||
| ||||
|---|---|---|---|---|
 | ||||
| Астанасы | ||||
| Тіл(дер)і | Өзбекше Парсыша | |||
| Аумағы | 220 мың км² | |||
| Мирасқорлық | ||||
| ← Бұхара хандығы Түркістан генерал-губернаторлығы → | ||||
Тарихы
Қоқан хандары өздерін Шыңғыс ханның ұрпағымыз деп санаған. Негізінде олар минг (мың) тайпасының өкілдері болатын. Қоқан хандары әулетінің негізін салушы Шахрух би алғаш 1710 жылы шамасында Қоқан территориясында Бұхар хандығынан тәуелсіз кішігірім иелік құрды. Оның немересі немесе Ерденбек би(1774 жылы дүниеден өткен) тұсында жүргізілген соғыстардың нәтижесінде Қоқан хандығының құрамына Әндіжан, , иеліктері қосылды. 1758 жылы Бұхар хандығы оны мүлде дербес мемлекет деп қарады. 19 ғасырдың 1-жартысындағы билеушісі (1800 – 1809), Омар хан (1809 – 1822) және (Мәделі, ) тұсында Қоқан хандығы дәуірлеп тұрды, саяси жағынан нығайып, территориясы ұлғайды. Ташкент, Ходжент, Қаратегін, Дарбаза, Куляб, Алайды өзіне қаратып алды. 1808 – 1815 жылдары Қоқан хандығы жойқын ұрыстардың нәтижесінде Абылай хан тұқымының қарамағындағы Шымкент, Түркістан қалаларын жаулап алды. Түркістан қаласын жаулап алуы Қоқан хандығы мен Бұхара әмірі арасындағы қарым-қатынасты одан әрі ушықтыра түсті. Түркістаннан қашқан Тоқай төре Бұхара әміріне барып паналады. 19 ғасырдың 20-жылдары қоқандықтар Ұлы, Орта және Кіші жүз қазақтары қоныстанған Арал теңізінен Шу, Іле өзендеріне дейінгі аралықты жаулап алды. Соның нәтижесінде Қоқан хандығы ның шекарасы батыста Хиуа, хандықтарымен, шығысында Шығыс Түркістанмен, оңтүстікте Қаратегін, Дарбаза және Кулябпен шектесіп жатты, солтүстігінде Шудың орта ағысын бойлай отырып Балқашқа дейін жетті. Қоқан хандығы билеушілері Сырдария бойында Дінқорған, Қошқорған, Жаңақорған, Күмісқорған, Шымқорған, Жүлек, Шудың бойында Тоқмақ, Пішпек, Меркі, Қаражар, , Ұлытау бекіністерін Қорағаты өз. бойында бекінісін салдырды. 1826 жылы Әулиеата бекінісінің негізі қаланды. Қоқан бекіністері төңірегінде көшіп-қонып жүрген қазақ қауымдары жылына түндік басы 6 қой, 24 қап көмір, 4 өгіз арба сексеуіл, 100 бау қамыс тапсыруға міндетті болды. Ал егіншілер егіс өнімінің үштен бірін Қоқан хандығы қазынасына төлеуге тиісті еді. Оның үстіне соғыс кезінде қару ұстауға жарайтын әрбір қазақ Қоқан бектерінің қол астында әскери қызмет атқаратын. Осындай езгіге қарсы қазақ халқы талай рет бас көтерді (1821, 1858). Бұл қозғалыстар жақсы ұйымдастырылмай жеңіліске ұшырады. Қоқан хандығында халықтың негізгі кәсібі егіншілік болды. Басты дақылдары мақта және күріш екті. Хандықтағы Қоқан, Әндіжан, Маргелан секілді ірі қалаларында жібек және мата шығаратын ұсақ кәсіпшіліктер едәуір дамыған болатын. Олардың беретін өнімдері елдің өз ішінде ғана сауда-саттыққа түсіп қоймай, басқа жақтарға да шығарылатын. Сонымен қатар, Ферғана жазығын суландыру жүйелерін салу да кеңінен дамытылды. Мәделі хан билігінің ақырғы кезеңінде күшейген халық наразылығын, сол халықтың бас көтерулерін пайдаланған Бұхар әмірі Насрулла 1839, 1841 – 1842 жылдары Қоқан хандығына бірнеше рет ойсырата соққы берді.
Қоқан хандығының Ташкент, Ходжент, т.б. жерлерін өзіне қаратып алды, өз адамын Қоқанға әкім етіп тағайындады. Алайда көп ұзамай Әлім ханның немере інісі Шерәлі хан (1842 – 45) Қоқан хандығы н Бұхар әкімдерінен тазартып, Қоқанда хан болып біржолата орнықты. Насрулла жаулап алған Ташкент пен Ходжентті қайтарып алды. Шерәлі ханның мирасқорлары (үзілісімен (1858 – 1862) хандар тұсында Қоқан хандығы ның ішкі жағдайы барынша әлсіреді. 19 ғасырдың 2-жартысында Ресей әскерлерінің Орта Азия хандықтарын бағындыруға бағытталған шабуылы басталды. Орынбор ген.-губернаторы Перовский ұйымдастырған Хиуа экспедициясының (1839) сәтсіздігінен кейін, Ресей өкіметі Қоқан хандығын жаулап алуға кірісті. Бұхар мен Хиуа хандықтарына қарсы болашақ жорықтарда патша өкіметі Қоқан хандығын өте қолайлы плацдарм деп қарады. Іштей әлсіреген Қоқан хандығы жақсы қаруланған Ресей әскеріне айтарлықтай қарсылық көрсете алмады. 1864 жылы маусым айының 4(17) күні полковник М.Г. Черняев басқарған орыс әскері Қоқанға қарасты Әулиеата қаласын басып алды. Қоқан билігіне қарсы Байзақ датқаны қоқандықтар 1864 жылы тамыз кезінде Шымкентте зеңбірек аузына байлап атады. Ресей әскері 1865 жылы 17 мамырда Ташкентті, 1866 жылы 24 мамырда Ходжентті алды. Хандығының едәуір бөлігінен айырылған Хұдаяр хан алым-салық мөлшерін көбейтті. Мұның өзі халықтың наразылығын туғызды. 1873 – 1876 жылдары болған көтеріліс Қоқан хандығы н одан әрі әлсіретті. Көтерілісті өз күшімен баса алмайтынын білген Хұдаяр хан Түркістан генерал-губернаторынан көмек сұрады. Ол Ресей әскерлерінің келуін күтпестен, 1875 жылы шілдеде Ташкентке барып, ондағы патша әкімшілігіне паналады. Патша өкіметі Насреддин бекті Қоқан хандығы ның ханы деп жариялады. Көтерілісті басып-жаныштау мақсатымен патша әкімшілігі жазалаушы отрядтар жарақтап, оларды көтеріліс шыққан аудандарға жіберді.
1876 жылы ақпанда Әндіжан мен Наманган арасында болған ұрыста көтерілісшілердің негізгі күші талқандалды. Сол жылғы 18 ақпанда Қоқан хандығы жойылып, оның орнына Түркістан генерал-губернаторлығына бағынатын Ферғана облысы құрылды.
Дереккөздер
- “Тараз энциклопедиясы”
- Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:Khanate of Kokand |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қokan handygy 1710 1876 Fergana zhazygynda 18 19 gasyrlarda bolgan memleket Astanasy Қokan Қokan handygy Handyk 1709 1876 AstanasyTil der i Өzbekshe ParsyshaAumagy 220 myn km Miraskorlyk Buhara handygy Tүrkistan general gubernatorlygy TarihyҚokan handary ozderin Shyngys hannyn urpagymyz dep sanagan Negizinde olar ming myn tajpasynyn okilderi bolatyn Қokan handary әuletinin negizin salushy Shahruh bi algash 1710 zhyly shamasynda Қokan territoriyasynda Buhar handygynan tәuelsiz kishigirim ielik kurdy Onyn nemeresi nemese Erdenbek bi 1774 zhyly dүnieden otken tusynda zhүrgizilgen sogystardyn nәtizhesinde Қokan handygynyn kuramyna Әndizhan ielikteri kosyldy 1758 zhyly Buhar handygy ony mүlde derbes memleket dep karady 19 gasyrdyn 1 zhartysyndagy bileushisi 1800 1809 Omar han 1809 1822 zhәne Mәdeli tusynda Қokan handygy dәuirlep turdy sayasi zhagynan nygajyp territoriyasy ulgajdy Tashkent Hodzhent Қarategin Darbaza Kulyab Alajdy ozine karatyp aldy 1808 1815 zhyldary Қokan handygy zhojkyn urystardyn nәtizhesinde Abylaj han tukymynyn karamagyndagy Shymkent Tүrkistan kalalaryn zhaulap aldy Tүrkistan kalasyn zhaulap aluy Қokan handygy men Buhara әmiri arasyndagy karym katynasty odan әri ushyktyra tүsti Tүrkistannan kashkan Tokaj tore Buhara әmirine baryp panalady 19 gasyrdyn 20 zhyldary kokandyktar Ұly Orta zhәne Kishi zhүz kazaktary konystangan Aral tenizinen Shu Ile ozenderine dejingi aralykty zhaulap aldy Sonyn nәtizhesinde Қokan handygy nyn shekarasy batysta Hiua handyktarymen shygysynda Shygys Tүrkistanmen ontүstikte Қarategin Darbaza zhәne Kulyabpen shektesip zhatty soltүstiginde Shudyn orta agysyn bojlaj otyryp Balkashka dejin zhetti Қokan handygy bileushileri Syrdariya bojynda Dinkorgan Қoshkorgan Zhanakorgan Kүmiskorgan Shymkorgan Zhүlek Shudyn bojynda Tokmak Pishpek Merki Қarazhar Ұlytau bekinisterin Қoragaty oz bojynda bekinisin saldyrdy 1826 zhyly Әulieata bekinisinin negizi kalandy Қokan bekinisteri tonireginde koship konyp zhүrgen kazak kauymdary zhylyna tүndik basy 6 koj 24 kap komir 4 ogiz arba sekseuil 100 bau kamys tapsyruga mindetti boldy Al eginshiler egis oniminin үshten birin Қokan handygy kazynasyna toleuge tiisti edi Onyn үstine sogys kezinde karu ustauga zharajtyn әrbir kazak Қokan bekterinin kol astynda әskeri kyzmet atkaratyn Osyndaj ezgige karsy kazak halky talaj ret bas koterdi 1821 1858 Bul kozgalystar zhaksy ujymdastyrylmaj zheniliske ushyrady Қokan handygynda halyktyn negizgi kәsibi eginshilik boldy Basty dakyldary makta zhәne kүrish ekti Handyktagy Қokan Әndizhan Margelan sekildi iri kalalarynda zhibek zhәne mata shygaratyn usak kәsipshilikter edәuir damygan bolatyn Olardyn beretin onimderi eldin oz ishinde gana sauda sattykka tүsip kojmaj baska zhaktarga da shygarylatyn Sonymen katar Fergana zhazygyn sulandyru zhүjelerin salu da keninen damytyldy Mәdeli han biliginin akyrgy kezeninde kүshejgen halyk narazylygyn sol halyktyn bas koterulerin pajdalangan Buhar әmiri Nasrulla 1839 1841 1842 zhyldary Қokan handygyna birneshe ret ojsyrata sokky berdi Қokan handygynyn Tashkent Hodzhent t b zherlerin ozine karatyp aldy oz adamyn Қokanga әkim etip tagajyndady Alajda kop uzamaj Әlim hannyn nemere inisi Sherәli han 1842 45 Қokan handygy n Buhar әkimderinen tazartyp Қokanda han bolyp birzholata ornykty Nasrulla zhaulap algan Tashkent pen Hodzhentti kajtaryp aldy Sherәli hannyn miraskorlary үzilisimen 1858 1862 handar tusynda Қokan handygy nyn ishki zhagdajy barynsha әlsiredi 19 gasyrdyn 2 zhartysynda Resej әskerlerinin Orta Aziya handyktaryn bagyndyruga bagyttalgan shabuyly bastaldy Orynbor gen gubernatory Perovskij ujymdastyrgan Hiua ekspediciyasynyn 1839 sәtsizdiginen kejin Resej okimeti Қokan handygyn zhaulap aluga kiristi Buhar men Hiua handyktaryna karsy bolashak zhoryktarda patsha okimeti Қokan handygyn ote kolajly placdarm dep karady Ishtej әlsiregen Қokan handygy zhaksy karulangan Resej әskerine ajtarlyktaj karsylyk korsete almady 1864 zhyly mausym ajynyn 4 17 kүni polkovnik M G Chernyaev baskargan orys әskeri Қokanga karasty Әulieata kalasyn basyp aldy Қokan biligine karsy Bajzak datkany kokandyktar 1864 zhyly tamyz kezinde Shymkentte zenbirek auzyna bajlap atady Resej әskeri 1865 zhyly 17 mamyrda Tashkentti 1866 zhyly 24 mamyrda Hodzhentti aldy Handygynyn edәuir boliginen ajyrylgan Hudayar han alym salyk molsherin kobejtti Munyn ozi halyktyn narazylygyn tugyzdy 1873 1876 zhyldary bolgan koterilis Қokan handygy n odan әri әlsiretti Koterilisti oz kүshimen basa almajtynyn bilgen Hudayar han Tүrkistan general gubernatorynan komek surady Ol Resej әskerlerinin keluin kүtpesten 1875 zhyly shildede Tashkentke baryp ondagy patsha әkimshiligine panalady Patsha okimeti Nasreddin bekti Қokan handygy nyn hany dep zhariyalady Koterilisti basyp zhanyshtau maksatymen patsha әkimshiligi zhazalaushy otryadtar zharaktap olardy koterilis shykkan audandarga zhiberdi 1876 zhyly akpanda Әndizhan men Namangan arasynda bolgan urysta koterilisshilerdin negizgi kүshi talkandaldy Sol zhylgy 18 akpanda Қokan handygy zhojylyp onyn ornyna Tүrkistan general gubernatorlygyna bagynatyn Fergana oblysy kuryldy Derekkozder Taraz enciklopediyasy Otyrar Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2005 ISBN 9965 17 272 2Ortakkorda bugan katysty media fajldar bar Category Khanate of Kokand