Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қарақат (Rіbes)– тасжарғандар тұқымдасына жататын бұта. Қазақстанда Алматы, Оңтүстік Қазақстан облыстарында өсірілетін 11 түрі бар. Биіктігі 60 см-ден 2 м-ге дейін жетеді. Бұтағы тікенекті, жапырағы жалпақ, 3 – 5 қалақшасы болады. Гүлі ұсақ, екі үйлі, көбінесе қос жынысты кейде дара жынысты. Маусым – шілде айларында гүлдеп, шілде – тамызда жемісі піседі. Жемісі – жидек. Жеміс шоғында 2 – 18 түйір жеміс болады. Жеміс құрамында 12 – 20% құрғақ зат, 78 – 83% су, 5 – 10% қант, 2 – 4% түрлі қышқылдар, дәрумендер (В1, С, Р), сондай-ақ пектин, , минералды тұздар бар. Қара қарақатты халық медицинасында кеңінен қолданады. Жидегі тәбет ашады, тер шығаратын және несеп жүргізетін қасиеті бар. Жидегі организмде дәрумен жетіспеген жағдайда, қан азайғанда және жүдеген кезде пайдалы. Қызыл және жабайы қарақат тек жемісін жинау үшін емес, будандастыру арқылы жаңа сорттар шығару үшін де пайдаланылады. Жидек ретінде қара, қызыл және ақ қарақат көп өсіріледі. Негізгі зиянкестері: , , ; ауруы: ақұнтақ кеселі.
Қарақат (қой қарақат, аю қарақат деп екі түрге бөлінеді) барлық жерде кездеседі деуге болады. Қолдан өсірілетін қарақат сорттары осы жабайы қарақаттай шығарылған. Республикада — Жалпы сырт қыратында, Ертіс, Есіл, Тобыл өзендерінің бойында, Алтай, Сауыр, Тарбағатай, Қарқаралы, мен төңірегінде өседі. Көбінесе орманды дала, өзен-көл жағалаулары мен тау беткейлерінде, ылғалды жерлердің көбінде тамыр жайып, жемістене береді. Қарақаттың биіктігі 100—150 см, бұтақтары тік. Өркендері көктемде бозғылт, күзде қоңыр түске енеді. Жапырақтарының ені 10—12 см, оның үстіңгі беті жылтыр да, астыңғы беті түкті келеді. шашақты, бір шоғырла 5—10 гүлден. Күлте жапырағы қызғылт. Жидек пішіні шар тәріздес, түсі қара, хош иісті. Қарақат әр түрлі дәрумендерге бай. Оны кейде дәрумендердің табиғи және комплексті қоспасы деп те атайды. Жидегінің құрамында 7—11% қант (4% органикалық қышқыл), 0,68—1,02% пектиндік заттар, кальций тұзы, темір, фосфор бар. С дәрумені—300—400 мг %, —500, А провитамині —0,7, В дәрумені —0,06 мг % Қарақат құрамындағы мөлшері бүлдіргеннен 5, таңқурай, қарлыған (тұшала) және цитрустік дақылдардан (мандарин, лимон, апельсин) — 7—8, алма мен ал мұрттан —10—12, шие мен еректен —20—40, жүзімнен —100 есе көп. Қарақатты өңдегеннің өзінде оның құрамындағы С дәрумені сол күйінде (80—90%) сақталады деуге болады. Мысалы, қайнатпа мен компот даярлағанда С дәрумені 42 — 100%, жартылай мұздатылғанда 40—70% сақталады. Ұрығында 16,5 процентке дейін май болады. Оны жас күйінде кептіріп те, консервілеп те тамаққа пайдалынады. Жидегінен қайнатпа, қақ (пастила), конфет, мармелад, кисель, ликер және салқын су сындар даярланып, шырын алынады. Бүршігі мен жапырағы кондитер және дәрумен өндірістерінде кеңінен қолданылады. Қарақат халық медицинасында кеңінен қолданылған.
Кубарчатка қарақатты
Кубарчатка қарақатты — Қазақстанда Алтай тауындағы , Жоңғар Алатауында өсетін аласа бұта өсімдігі. Өркендері тік. Жапырақ ені 10 см, жапырақ сыртын тегіс жауып тұратын иіс бездерінен хош иіс тарайды. Гүл реңі ақшыл сары. Жидегі шар тәріздес, иісі жағымды. Тау қаражаты — Қазақстанда Тобыл-Есіл бойында, Көкшетау мен Қазақтың қатпарлы тауының шығысында, Тарбағатай, Алтай, Сауыр, Жоңғар Алатауында өседі, биіктігі 1,5—2 м. Гүлі ұсақ, жасыл-сары. Жидегі шар пішіндес, қызыл.
Янчевекий қарақаты
Янчевекий қарақаты — Қазақстанда Іле, Күнгей, Теріскей, , Қырғыз Алатауында, Тянь-Шаньның батысында өседі, биіктігі 100—150 см. Ол көбінесе тау беткейлеріндегі тас арасында, орманды белдеуле және тау өзендері аңғарында кездеседі. Жемісі қара түсті, ірі, шар пішіндес, гүлі қоңыр қызыл. Янчевский қарақаты жабайы қарақаттардың ең жақсысы. Өйткені жидегі ірі, дәмді, химиялық құрамы жағынан қарақатпен бірдей.
Тасқарақат (Мейер қарақаты)
Тасқарақат (Мейер қарақаты). Оны көбінесе Янчевский қарақаты өскен жерлерден кездестіруге болады. Жемісті көп береді. Дәмі тіл қуырарлық қышқылтым. Өркені бозғылт сұр, қоңыр сұр. Гүл түсі қоңыр қызыл. Жидегі қара, қара көк.
Хош иісті қарақат — Алтайда өсетін 30—70 сантиметрлік аласа бұта. Тау беткейіндегі таста, мұз көшкіні жүрген жерлерде өседі. Гүлі ақ. Жидегі бозғылт қызыл, хош иісті.
Биік қарақат —2—3 метрлік өсімдік. Жапырағының ұзындығы 3—6 см, түсі қоңыр-жасыл, жылтыр. Өркен қабығы қызғылт - қоңыр. Жидегі қара қоңыр. Жидегі тамаққа пайдаланылады. Шырын алынып, бояуға қосылады. Мәдени сортын шығаруда селекционерлер біршама жұмыстар атқаруда.
Қоңыр-қызыл тау қарақаты мен әртүрлі түкті қарақат та республика территориясының Шығыс аймағында кездеседі. Біріншісі 1 —1,5 м, екіншісі 30—70 см келетін аласа бұта өсімдіктері. Жергілікті жерлерде тәтті шырын алуға кеңінен пайдаланылады.
Қарақаттай жасалған қайнатпа
Қарақаттай жасалған қайнатпа —құнды диеталық және емдік тағам. Піскен жидектерін жапырағынан тазалап, суық суға шайып, қағазға не таза матаға жайып кептіреді, одан кейін салып ағаш қасықпен (темір қасықпен емес) жақсылап жаншиды немесе елеуіші тот баспайтын арнаулы үккіш машннада үгеді. Алынған массаны құмшекермен (қара қарақаттың 1 өлшем бөлігіне — құмшекердің 11Б - 2 өлшемі келетіндей) мұқият араластырып, дереу таза құрғақ банкіге салады да, бетіне қалыңдығы 1—1,5 см құмшекер себеді. Аузы немесе қақпақпен жабылған батсайы құрғақ салқын жерге қояды. Осы тәсілмен даярланған қайнатпа жаңа жеміс піскенше дәруменін бойында сақтайды. Мұндай қайнатпаны шаймен ішіп, кисель, самса, басқа да тәтті жасарда қосуға болады.
Жеміс-жидек соусы
Қарақаттай жасалған 2 ас қасық қайнатпаны не джемді 1/2 шай қасық қышаға араластырып, оған 1 ас қасық , лимон және апельсин шырынын қосып (дәмі татығанша), елеуіштен үгіп өткізеді. Лимон немесе апельсин қабығын жұқалап кесіп (жарты ас қасық), қайнаған суға жидітеді. Ұсақтал кесілген жарты шалқан пиязды қайнаған су құйып жидітіп алған соң, осының бәрін салқындатып және соус араластырып бұлғайды. Бұрыш қосуға (дәмі татығанша) болады. Одан кейін қуырылған үйрек, қаз еті мен басқа да жабайы құс еттерімен бірге столға қояды.
Қарақат киселі
2 стақан тазартылған және жуылған жемісті жаншыл, оған 1 стақан қайнатылған суық су құйған соң елеуіштен өткізеді немесе дәкеге салып шырынын қосып шығарады. Сығындының үстіне 3 стакан су құйып, 5 минут қайнатады да сүзіп алады. Алынған қайнатпаға құмшекер (1,5 стакан) салып, қайта қайнатады да, үстіне суық суға араластырылған картоп ұнын еселеп. Осының бәрін араластыра отырып қайнағанға дейін отта ұстайды.
Қарақаттың шырынын алу
Жаңа жиналған жидектерді тазалап, ептеп салқын сумен жуып, шөлмекке салады. Оған құмшекер салып (1 кг жидекке 1,5—2 кг құмшекер), шөлмекті шайқап тағы да құмшекер қосып, таза мақталы дәкеге орап, шөлмек аузын тығындайды да, жарық түспейтін салқын жерге қояды (қараңғы жерде дәрумені жақсы сақталады). Егер шырын аши бастаса тағы да қант салу керек. Осы әдіспен даярланған қарақат шырынында барлық дәрумендер мен басқа да заттар өз қалпында бұзылмай сақталады. Шырынды керек уақытында ішіп, жидегін кисель, компот жасауға пайдалануға болады.
Қарақат жидегін консервілеу
Жидекті кастрюльге төгіп, біраз су құйып, қайнағанша отта ұстайды, одан кейін ыстық күйінде шыны банкаларға салады. Банкаларды шыны немесе лак жағылған қақпақтармен жабады, егер жидек температура қайнағанға жақын болса, . Жидектерді жеміс сағағынан тазалап, піспегенін және зақымданғандарын алып тастайды. Салқын суға жуады. Суын төккеннен кейін үстіне қайта ыстық су құйып 2—3 минут ұстаған соң торлы ыдысқа салып суын сорғытады. Суы сорғыған жидектерді әзірлеп қойған банкаларға нығыздап салады. Оның үстіне (1 л суға 250—350 г қант) ыстық күйінде құнды. 0,5 л банканы 8 минут, литрлікті — 10 минут стерильдейді. Одан кейін банканың аузын тез жауып, салқын жерде сақтайды. Осы тәсілмен сақталған қарақат жидегі компот, тәтті тұздық, джем жасауға, пирогтардың ішіне салуға пайдаланылады.
Қарақат мармелады
Жидекті жақсылап жуып, жемістерді турайтын қол машинкаcынан өткізіп, алынған пюрені әбден қайнатады. Үстіне қант қосып (2 л пюреге 1,2 кг құмшекер), қоюланғанша үзбей араластырып отырады. Дайын болған мармеладты ыстық күйінде әзірленген банкаларға құяды.
Қарақатты қайтта сақтау
Тазаланған, жуылған жидекке екі есе құмшекер қосып, салып, құрғақ, салқын жерге қояды.
Тағы қараңыз
Дереккөздер
- “Балалар Энциклопедиясы”, V-том
- Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қarakat Ribes taszhargandar tukymdasyna zhatatyn buta Қazakstanda Almaty Ontүstik Қazakstan oblystarynda osiriletin 11 tүri bar Biiktigi 60 sm den 2 m ge dejin zhetedi Butagy tikenekti zhapyragy zhalpak 3 5 kalakshasy bolady Gүli usak eki үjli kobinese kos zhynysty kejde dara zhynysty Mausym shilde ajlarynda gүldep shilde tamyzda zhemisi pisedi Zhemisi zhidek Zhemis shogynda 2 18 tүjir zhemis bolady Zhemis kuramynda 12 20 kurgak zat 78 83 su 5 10 kant 2 4 tүrli kyshkyldar dәrumender V1 S R sondaj ak pektin mineraldy tuzdar bar Қara karakatty halyk medicinasynda keninen koldanady Zhidegi tәbet ashady ter shygaratyn zhәne nesep zhүrgizetin kasieti bar Zhidegi organizmde dәrumen zhetispegen zhagdajda kan azajganda zhәne zhүdegen kezde pajdaly Қyzyl zhәne zhabajy karakat tek zhemisin zhinau үshin emes budandastyru arkyly zhana sorttar shygaru үshin de pajdalanylady Zhidek retinde kara kyzyl zhәne ak karakat kop osiriledi Negizgi ziyankesteri auruy akuntak keseli Қarakat koj karakat ayu karakat dep eki tүrge bolinedi barlyk zherde kezdesedi deuge bolady Қoldan osiriletin karakat sorttary osy zhabajy karakattaj shygarylgan Respublikada Zhalpy syrt kyratynda Ertis Esil Tobyl ozenderinin bojynda Altaj Sauyr Tarbagataj Қarkaraly men tonireginde osedi Kobinese ormandy dala ozen kol zhagalaulary men tau betkejlerinde ylgaldy zherlerdin kobinde tamyr zhajyp zhemistene beredi Қarakattyn biiktigi 100 150 sm butaktary tik Өrkenderi koktemde bozgylt kүzde konyr tүske enedi Zhapyraktarynyn eni 10 12 sm onyn үstingi beti zhyltyr da astyngy beti tүkti keledi shashakty bir shogyrla 5 10 gүlden Kүlte zhapyragy kyzgylt Zhidek pishini shar tәrizdes tүsi kara hosh iisti Қarakat әr tүrli dәrumenderge baj Ony kejde dәrumenderdin tabigi zhәne kompleksti kospasy dep te atajdy Zhideginin kuramynda 7 11 kant 4 organikalyk kyshkyl 0 68 1 02 pektindik zattar kalcij tuzy temir fosfor bar S dәrumeni 300 400 mg 500 A provitamini 0 7 V dәrumeni 0 06 mg Қarakat kuramyndagy molsheri bүldirgennen 5 tankuraj karlygan tushala zhәne citrustik dakyldardan mandarin limon apelsin 7 8 alma men al murttan 10 12 shie men erekten 20 40 zhүzimnen 100 ese kop Қarakatty ondegennin ozinde onyn kuramyndagy S dәrumeni sol kүjinde 80 90 saktalady deuge bolady Mysaly kajnatpa men kompot dayarlaganda S dәrumeni 42 100 zhartylaj muzdatylganda 40 70 saktalady Ұrygynda 16 5 procentke dejin maj bolady Ony zhas kүjinde keptirip te konservilep te tamakka pajdalynady Zhideginen kajnatpa kak pastila konfet marmelad kisel liker zhәne salkyn su syndar dayarlanyp shyryn alynady Bүrshigi men zhapyragy konditer zhәne dәrumen ondiristerinde keninen koldanylady Қarakat halyk medicinasynda keninen koldanylgan Kubarchatka karakattyKubarchatka karakatty Қazakstanda Altaj tauyndagy Zhongar Alatauynda osetin alasa buta osimdigi Өrkenderi tik Zhapyrak eni 10 sm zhapyrak syrtyn tegis zhauyp turatyn iis bezderinen hosh iis tarajdy Gүl reni akshyl sary Zhidegi shar tәrizdes iisi zhagymdy Tau karazhaty Қazakstanda Tobyl Esil bojynda Kokshetau men Қazaktyn katparly tauynyn shygysynda Tarbagataj Altaj Sauyr Zhongar Alatauynda osedi biiktigi 1 5 2 m Gүli usak zhasyl sary Zhidegi shar pishindes kyzyl Yanchevekij karakatyYanchevekij karakaty Қazakstanda Ile Kүngej Teriskej Қyrgyz Alatauynda Tyan Shannyn batysynda osedi biiktigi 100 150 sm Ol kobinese tau betkejlerindegi tas arasynda ormandy beldeule zhәne tau ozenderi angarynda kezdesedi Zhemisi kara tүsti iri shar pishindes gүli konyr kyzyl Yanchevskij karakaty zhabajy karakattardyn en zhaksysy Өjtkeni zhidegi iri dәmdi himiyalyk kuramy zhagynan karakatpen birdej Taskarakat Mejer karakaty Taskarakat Mejer karakaty Ony kobinese Yanchevskij karakaty osken zherlerden kezdestiruge bolady Zhemisti kop beredi Dәmi til kuyrarlyk kyshkyltym Өrkeni bozgylt sur konyr sur Gүl tүsi konyr kyzyl Zhidegi kara kara kok Hosh iisti karakat Altajda osetin 30 70 santimetrlik alasa buta Tau betkejindegi tasta muz koshkini zhүrgen zherlerde osedi Gүli ak Zhidegi bozgylt kyzyl hosh iisti Biik karakat 2 3 metrlik osimdik Zhapyragynyn uzyndygy 3 6 sm tүsi konyr zhasyl zhyltyr Өrken kabygy kyzgylt konyr Zhidegi kara konyr Zhidegi tamakka pajdalanylady Shyryn alynyp boyauga kosylady Mәdeni sortyn shygaruda selekcionerler birshama zhumystar atkaruda Қonyr kyzyl tau karakaty men әrtүrli tүkti karakat ta respublika territoriyasynyn Shygys ajmagynda kezdesedi Birinshisi 1 1 5 m ekinshisi 30 70 sm keletin alasa buta osimdikteri Zhergilikti zherlerde tәtti shyryn aluga keninen pajdalanylady Қarakattaj zhasalgan kajnatpaҚarakattaj zhasalgan kajnatpa kundy dietalyk zhәne emdik tagam Pisken zhidekterin zhapyragynan tazalap suyk suga shajyp kagazga ne taza mataga zhajyp keptiredi odan kejin salyp agash kasykpen temir kasykpen emes zhaksylap zhanshidy nemese eleuishi tot baspajtyn arnauly үkkish mashnnada үgedi Alyngan massany kumshekermen kara karakattyn 1 olshem boligine kumshekerdin 11B 2 olshemi keletindej mukiyat aralastyryp dereu taza kurgak bankige salady da betine kalyndygy 1 1 5 sm kumsheker sebedi Auzy nemese kakpakpen zhabylgan batsajy kurgak salkyn zherge koyady Osy tәsilmen dayarlangan kajnatpa zhana zhemis piskenshe dәrumenin bojynda saktajdy Mundaj kajnatpany shajmen iship kisel samsa baska da tәtti zhasarda kosuga bolady Zhemis zhidek sousyҚarakattaj zhasalgan 2 as kasyk kajnatpany ne dzhemdi 1 2 shaj kasyk kyshaga aralastyryp ogan 1 as kasyk limon zhәne apelsin shyrynyn kosyp dәmi tatygansha eleuishten үgip otkizedi Limon nemese apelsin kabygyn zhukalap kesip zharty as kasyk kajnagan suga zhiditedi Ұsaktal kesilgen zharty shalkan piyazdy kajnagan su kujyp zhiditip algan son osynyn bәrin salkyndatyp zhәne sous aralastyryp bulgajdy Burysh kosuga dәmi tatygansha bolady Odan kejin kuyrylgan үjrek kaz eti men baska da zhabajy kus etterimen birge stolga koyady Қarakat kiseli2 stakan tazartylgan zhәne zhuylgan zhemisti zhanshyl ogan 1 stakan kajnatylgan suyk su kujgan son eleuishten otkizedi nemese dәkege salyp shyrynyn kosyp shygarady Sygyndynyn үstine 3 stakan su kujyp 5 minut kajnatady da sүzip alady Alyngan kajnatpaga kumsheker 1 5 stakan salyp kajta kajnatady da үstine suyk suga aralastyrylgan kartop unyn eselep Osynyn bәrin aralastyra otyryp kajnaganga dejin otta ustajdy Қarakattyn shyrynyn aluZhana zhinalgan zhidekterdi tazalap eptep salkyn sumen zhuyp sholmekke salady Ogan kumsheker salyp 1 kg zhidekke 1 5 2 kg kumsheker sholmekti shajkap tagy da kumsheker kosyp taza maktaly dәkege orap sholmek auzyn tygyndajdy da zharyk tүspejtin salkyn zherge koyady karangy zherde dәrumeni zhaksy saktalady Eger shyryn ashi bastasa tagy da kant salu kerek Osy әdispen dayarlangan karakat shyrynynda barlyk dәrumender men baska da zattar oz kalpynda buzylmaj saktalady Shyryndy kerek uakytynda iship zhidegin kisel kompot zhasauga pajdalanuga bolady Қarakat zhidegin konservileuZhidekti kastryulge togip biraz su kujyp kajnagansha otta ustajdy odan kejin ystyk kүjinde shyny bankalarga salady Bankalardy shyny nemese lak zhagylgan kakpaktarmen zhabady eger zhidek temperatura kajnaganga zhakyn bolsa Zhidekterdi zhemis sagagynan tazalap pispegenin zhәne zakymdangandaryn alyp tastajdy Salkyn suga zhuady Suyn tokkennen kejin үstine kajta ystyk su kujyp 2 3 minut ustagan son torly ydyska salyp suyn sorgytady Suy sorgygan zhidekterdi әzirlep kojgan bankalarga nygyzdap salady Onyn үstine 1 l suga 250 350 g kant ystyk kүjinde kundy 0 5 l bankany 8 minut litrlikti 10 minut sterildejdi Odan kejin bankanyn auzyn tez zhauyp salkyn zherde saktajdy Osy tәsilmen saktalgan karakat zhidegi kompot tәtti tuzdyk dzhem zhasauga pirogtardyn ishine saluga pajdalanylady Қarakat marmeladyZhidekti zhaksylap zhuyp zhemisterdi turajtyn kol mashinkacynan otkizip alyngan pyureni әbden kajnatady Үstine kant kosyp 2 l pyurege 1 2 kg kumsheker koyulangansha үzbej aralastyryp otyrady Dajyn bolgan marmeladty ystyk kүjinde әzirlengen bankalarga kuyady Қarakatty kajtta saktauTazalangan zhuylgan zhidekke eki ese kumsheker kosyp salyp kurgak salkyn zherge koyady Tagy karanyzҚarakat tosabyDerekkozder Balalar Enciklopediyasy V tom Shanyrak Үj turmystyk enciklopediyasy Almaty Қaz Sov encikl Bas red 1990 ISBN 5 89800 008 9Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet